Böyük şəxsiyyətlər bütün dünyaya məxsusdur

(davamı)

Ceffersonun belə düşüncəsi respublika hökumətinin xalqın sadəlövh və nəhayətsiz inamına əsaslanması variantından irəli gəlirdi. Respublika hökuməti yalnız aşağıdakı müəyyən şəraitlərdə uğurlu fəaliyyət göstərəcəkdir: mülkiyyətin geniş şəkildə bölünməsi və ya vicdanla qazancdan asılı olan həmin təmin olunmuş insanların mövcudluğuna nail olunması; ictimai ləyaqətin aşağı düşməsini kompensasiya etməyi nəzərdə tutan qanunların və institutların olması. Virciniya üçün təklif edilən təhsil sistemi də Ceffersonun respublika idarəçiliyi ilə bağlı olan inamının bir hissəsi idi.

1789-cu ilin payızında Virciniyaya qayıdanda ABŞ-ın birinci prezidenti seçilmiş Corc Vaşinqton Ceffersondan yeni hökumətdə Dövlət katibi olmağı xahiş etdi. O, xahişi xeyli könülsüzlüklə qəbul etdi. Vəzifəsinin icrasına başladıqdan az sonra o, Aleksandr Hamiltonla ziddiyyətə cəlb olundu, axırıncı isə hökumətdə Xəzinə katibi – maliyyə naziri idi. O, Hamiltonun həyata keçirdiyi maliyyə sisteminə qarşı çıxdı, bu sistemə görə Konstitusiyaya uyğun olaraq səlahiyyətlər mərkəzə ötürülürdü, bu isə xalqın əksəriyyətinin mənafeyinə zidd idi və respublika institutları üçün müəyyən təhlükəni təmsil edirdi. Cefferson və Hamilton həm də xarici siyasət məsələlərində razılaşmırdılar, çünki əvvəlcə Cefferson Fransaya tərəf, Hamilton isə Böyük Britaniyaya tərəf meyl edirdi.

ABŞ-ın birinci Dövlət katibi Tomas Cefferson 1793-cü ildə maliyyə naziri Aleksandr Hamiltonla bir sıra konfliktindən sonra vəzifəsindən istefa verdi. Hamilton güclü mərkəzləşdirilmiş idarəetmə tərəfdarı idi, əsl demokratiya carçısı olan Cefferson isə ştatların böyük müstəqilliyinin bərqərar olmasına can atırdı. O, həmçinin Hamiltonu xarici siyasət sferasına müdaxilə etməkdə ittiham edirdi. Ceffersonun istefasının digər bir səbəbi də, əlbəttə ki, Britaniya və Fransa yönlü istiqamətlərin tərəfdarları arasındakı mübahisə idi. Cefferson Fransa yönlü xətti müdafiə edirdi. Aleksandr Hamilton da öz vəzifəsindən istefa verdi.

İki adam arasındakı mübahisə heç də şəxsi münasibətlər məsələsi deyildi. Bu mübahisə ölkəyə yayılırdı və milli siyasi partiyaların bir siyasət və prinsiplər kimi, şəxsiyyətə əsaslanmaq üzərində formalaşmasına aparırdı. Beləliklə, iki milli partiyalı sistemin pretsedenti və nümunəsi yarandı. Corc Vaşinqtonun prezidentliyinin birinci müddəti başa çatana yaxın artıq nə Cefferson, nə də Hamilton Kabinetin üzvü deyildilər. Lakin hər ikisi yeni partiyaların simvoluna çevrildilər. Cefferson demokrat-respublikaçıların, Hamilton isə federalistlərin, indiki dildə desək, sifəti idi. Hər iki tərəf elektorat, Konqress və ştatların qanunvericilikləri arasında öz təşkilatçılıq bacarıqlarını inkişaf etdirir və mətbuatdan səmərəli qaydada istifadə edirdilər. Gələcək, 4-cü prezident Ceyms Medison isə Ceffersonun adətən,ç ən bacarıqlı köməkçisi hesab olunurdu (o, həm də Konstitusiyaya əlavə edilmiş insan haqları haqqındakı Billin əsas müəllifi idi) və axırıncı Con Adamsın prezidentliyində vitse-prezident kimi fəaliyyət göstərən vaxt milli siyasətin mərkəzinə qayıdana qədər partiyada fəal liderlik edirdi.

1798-ci ildə Birləşmiş Ştatlar Fransa ilə müharibəyə çox yaxın olanda (bu XYZ işi ilə əlaqədar idi, Fransa tərəfi ilə danışıqlar aparan amerikan nümayəndə heyətindən fransız diplomatları rüşvət istəmişdilər), federalistlərin nəzarət etdiyi Konqress Əcnəbilər və Qiyama Çağırış Qanunlarını qəbul etdilər. Axırıncını xüsusən federalist hakimlər tətbiq edirdi və onlar hökumətin demokrat-respublikaçılar tərəfindən tənqidini boğurdu. Cefferson və Medison inanırdılar ki, bu Konstitusiyaya olan birinci əlavəyə ziddir və ona görə də qeyri-konstitusiondur.

1800-cü il prezident seçkiləri federalistlərin məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Bu yeni millətin inkişafında həlledici bir dövr idi. Siyasətçilər kəskin surətdə bölünmüşdü, bu, fövqəladə düşmənçiliklə bağlı idi. Cefferson Hamiltonu respublika hökumətinə düşmən kimi qiymətləndirirdi. Hamilton da Ceffersonu radikal demaqoq hesab edirdi. Hamilton elə bir böyüklük arzu edirdi ki, burada o, fərdlərin bilavasitə maraqlarını da tabe etməyə hazır idi.

Cefferson hökumətin niyyətini, yaşamaq üçün fərdlərin haqqını, azadlığını və xoşbəxtliyini himayə edən kimi görürdü. Ceffersonun münasibəti və davranışı məhz bu dövrdə aşkarlandı. O, heç də Olimpiya sakitliyini nümayiş etdirmirdi, onun məktubları bəzən öz opponentlərinə və onların bəzilərinə fərdi qaydada qəzəb və ehtiras ifadə edirdi. Konfutsi demişkən “Hirsli adam həmişə zəhərlə dolu olur”. Ziddiyyətlərin çox acılığı onu narahat edirdi. O, nizamlanmayan ideoloji münaqişənin bölücü və dağıdıcı effektini hiss edir və ondan qorxurdu. Bu nəinki Ceffersonun belə yüksək qiymətləndirdiyi sosial harmoniyanı dağıda bilərdi, həm də bütövlükdə respublika hökumətinin quruluş parçasını cıra bilərdi.

Respublikaçılar onu 1796-cı ildə prezidentliyə namizəd irəli sürmüşdülər, lakin o, Con Adams tərəfindən məğlub edilmişdi. O, vitse-prezident kimi fəaliyyət göstərməyə başladı. XYZ işinin arxasınca prezidentin Fransa ilə müharibə tərəfdarı kimi mövqeyi, nizami ordunun yaradılması və Əcnəbilər və Qiyama Çağırış Barədə Qanunlar (1798-ci il) Adamsla onun uzunmüddətli dostluğunu pozdu.

1800-cü il prezident seçkilərini federalist namizədlər açıqca uduzsalar da, bu vaxt respublikaçı namizədlər olan Ceffersonun və Aaron Barrın heç birinin üstün olmadığını da üzə çıxardı. Seçki qabağı kampaniyanın özü çox sərt keçmişdi. Ceffersona ən ədalətsiz hücumlar olurdu. Yel universitetinin prezidenti Timoti Duayt onun haqqında deyirdi ki, “əgər bu adamı prezident seçsələr, biz arvadlarımızın və qızlarımızın qanuniləşmiş fahişə olacaqlarını görəcəyik, onlar soyuqqanlılıqla namussuzlaşacaqlar, onların könülü bu niyyətə müvafiq olaraq sadəlik və ləyaqətdən məhrum olacaq, Allahın və insanın söyülməsi hesabına qurbanlara çevriləcəklər”.

Tomas Ceffersonla Aaron Barrın hər ikisi seçkilərdə 73 elektor səsi almışdı və bu, seçim etməyi Nümayəndələr Palatasının üzərinə qoydu. Burada isə federalistlər Barrı müdafiə edir və ölkəni Konstitusiya böhranı ilə hədələyirdilər. Ancaq Cefferson nəticədə otuz altı səs üstünlüyü ilə prezident seçildi. Bu qələbədə onun ideya əleyhdarı olan Aleksandr Hamiltonun Ceffersondan xoşu gəlməməsindən daha çox Barra inanmaması öz müsbət təsirini göstərdi. Hamilton öz tərəfdarlarını Ceffersona səs verməyə sövq etdi. Bu hadisədən üç il sonra Aaron Barr dueldə Aleksandr Hamiltonu öldürdü. Beləliklə, demokratların lideri olan Cefferson birinci dəfə prezident seçildi və 21 mart 1801-ci ildə inauqurasiya andı içdi. O, ilk prezident idi ki, onun inauqurasiyası yeni paytaxt şəhəri Vaşinqtonda keçirilirdi.

Ceffersonun inauqurasiya müraciətinin ruhu barışdırıcı idi və beləliklə xeyli geniş olmaqla, onun ilk administrasiyasının siyasətini ifadə edirdi. Onun sonralar Luiziana Satınalınması və Embarqo Aktının qəbul olunması kimi addımları da özünün dediyi kimi, federalistlərin özündən daha çox federalist münasibətin ifadəsi idi.

Onun inauqurasiyası güclü təsir etməklə radikal dəyişikliklər meydana gətirdi. Ceffersonun daha çox doktrinaçı və təhlükədən az hali olmasından asılı olmayaraq, ilk partiyanın yaratdığı bu incə situasiya yeni idarəetmə tarixində inzibatçılığın dəyişilməsinə səbəb oldu. Birləşmiş Ştatların gələcəyi bundan sonra daha az sabitliklə xarakterizə olundu. Onun prezidentliyinin ən böyük nailiyyəti Luiziananın Fransadan satın alınması oldu.

1803-cü ildə Luiziana ərazisinin əldə edilməsi ölçüyə sığmayan bir əhəmiyyət daşıyırdı, çünki bu, Birləşmiş Ştatların ərazisini demək olar ki, ikiqat böyüdürdü. Ceffersonun əvvəlcə planı Missisipi çayının mənsəbində olan kiçik zonanı satın almaq idi. Napoleon isə bütöv ərazini satmağı təklif etdikdə, Cefferson bunda öz uduş şansını gördü və təklifi qəbul etdi. Onu da özü yaxşı bilirdi ki, bu sövdələşməni aparmağa onun heç bir konstitusiya səlahiyyəti yoxdur. Ancaq o, inanırdı ki, bu satınalma qitəni başlıca əcnəbi dövlətlərdən uzaqlaşdırmaqla, Birləşmiş Ştatların təhlükəsizliyinə kömək edəcək, nəsillər boyu respublika hökumətinin stabilliyinə əminlik yaradacaqdır, çünki məskunlar üçün nəhəng torpaqlar mənbəyinə malik olmaq imkanı verəcəkdir.

Cefferson 1804-cü ildə yenidən prezident seçildi. Corc Klintonu vitse-prezidentlikdə Börr əvəz etdi. Ceffersonun ikinci administrasiyası Börru inandırmaqda uğursuzluğa düçar olduğuna görə məşhurluq qazandı. Börr cənubi-qərb ərazilərində xəyanətkar hərəkətlərə yol vermişdi. Digər bir uğursuzluq isə Napoleon müharibələri dövründə prezidentin neytrallıq siyasətini güdmək cəhdləri və okeanlarda neytrallıq hüququnu dəstəkləmək oldu. Müharibədən uzaqlaşmaq sahəsindəki aşıb-daşan istəyi onun cəsarətsizlikdə və qətiyyətsizlikdə ittiham edilməsinə gətirib çıxardı. Cefferson Napoleon müharibələri dövründə Amerikanın neytrallığını qoruyub saxlamağa ümid edirdi, lakin neytrallıq ingilis-fransız zorakılığını olduqca ağırlaşdırırdı. Nəticədə, yeni döyüşən tərəflər Atlantik okeanı neytral kommersiya üçün bağladıqda o, 1807-ci ildə Konqressi Embarqo Aktını qəbul etməyə inandırdı. Bu Akt xarici limanlara bütün ixracları qadağan edirdi.

1807-ci ildəki Embarqo Aktı şəxsi azadlıq prinsiplərinə zidd olduğuna və güclü milli hökumət ideyasına onun keçmişdəki müxalifliyinə görə tənqid olunurdu. Qanun xarici millətlərlə kommersiya əlaqələrini nizamladığına görə Konqressin səlahiyyət dairəsinə daxil idi, Cefferson prezident olmamışdan əvvəl bu qaydanı uzun müddət dəstəkləmişdi. Lakin Aktın tətbiq edilməsinin israr edilməsi və onun Dördüncü düzəlişə zidd olduğuna görə sual doğura bilərdi. Dördüncü düzəliş isə evlərdə səbəbsiz axtarışları və həbs edilməni qadağan edirdi. Cefferson prezidentliyi tərk etdikdən sonra Konqress embarqonu ləğv etdi.

Cefferson ölkənin guşələrinin tədqiq edilməsinə böyük əhəmiyyət verirdi. 1804-cü ildə tədqiqatçılar Merieter Lyuis və Uilyam Klark Missuri çayının hövzəsini öyrənməyə yollandılar və Sakit okeana tərəf 12,5 min kilometr məsafə qət etdilər. Missuri ərazisinin öyrənilməsinin təşəbbüsçüsü hələ 1786-cı ildə Tomas Cefferson olmuşdu, həmin vaxt o, Fransada səfir idi. Amerikanlar qorxurdular ki, britaniyalılar Missuri çayının yuxarılarına soxula bilərlər. Cefferson özünün gənclik dostu Lyuisi ekspedisiyaya yollanmaq üçün dilə tutdu. Konqress səyahət planını 1803-cü ilin sonunda bəyənmişdi.

Ceffersonun prezidentliyi dövründə Baş hakim Con Marşallın rəhbərliyi altında Ali Məhkəmənin qüdrəti və nüfuzu artdı. 1803-cü ildə baxılan Merburi Medisona qarşı işdə məhkəmə özünün ədalət baxışını dəqiq müdafiə etdi. Marşall Ceffersonun qohumu olmaqla yanaşı onun barışmaz düşməni idi.

Cefferson üçüncü dəfə də uğurla prezident seçilə bilərdi, lakin o, Vaşinqton kimi hərəkət edib, bundan imtina etdi və Montiçellodakı malikanəsinə istirahətə yollandı.

Cefferson azadlıq idealına ürəkdən bağlı idi və hesab edirdi ki, “Azadlıq ağacı vaxtaşırı vətənpərvərlərin və tiranların qanı ilə suvarılmalıdır. Bu onun təbii gübrəsidir”. O, özünə qarşı bütün hücumlara mərdliklə sinə gərirdi və güman edirdi ki, “həqiqətdən qorxmayan adam yalandan da qətiyyən qorxmamalıdır”. O, həyata yüksək ideallar nöqteyi-nəzərindən yanaşırdı, heç vaxt maddi fayda barədə düşünmürdü. Ona görə də ona atasından böyük var-dövlət qalmasına baxmayaraq, öləndə onun çoxlu borcu var idi və atasından qalmış 500 akrlıq (226 hektar) torpaq sahəsi də satılmalı oldu.

Dövlətin maliyyə resursları barədə isə olduqca qənaətcil idi. Onun administrasiyası dövründə (1801-1809-cu illər) bu sahədə yaxşı nailiyyətlər əldə edilmişdi. Daxili vergilər ləğv edilmişdi, lakin milli borc 83 milyon dollardan 59 milyon dollara enmişdi.

Birinci berber müharibəsi də onun prezidentliyi dövründə baş verdi. ABŞ müstəqilliyini elan etdikdən sonra Aralıq dənizində maneəsiz üzmək və ticarət aparmaq üçün Əlcəzairə, Tunisə və Tripolitanaya ianə ödəməli idi. Bu ianə ölkə gəmilərini dəniz quldurlarından mühafizə etmək naminə ödənilirdi. Cefferson Atlantik okeanı ticarətinin əleyhdarı olduğundan Tripoli paşası Karamanlıya ianə verməkdən imtina etdi. Bu ianə prezidentlər Vaşinqtonun və Adamsın vaxtında daim ödənmişdi. Üçüncü prezidentin bu hərəkəti diplomatik münasibətlərin kəsilməsinə səbəb oldu. Aralıq dənizinə kiçik hərbi donanma göndərildi və 1802-ci ildə o xeyli gücləndirildi. 1803-cü ildə hərbi əməliyyatlar başlandı və limanlar mühasirə edildi. 1805-ci ilin aprelində amerikanlar mühüm liman şəhərini tutduqda Tripolinin işğal edilməsi təhlükəsi yarandı. Bu, Karamanlını sülh müqaviləsi imzalamağa məcbur etdi. 1814-cü ildə ikinci berber müharibəsi baş verdi və Şimali Afrikada dəniz quldurluğu qəti şəkildə ləğv edildi.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2013.- 2 mart.- S.18.