Vahid Mustafayev: “Xırda adamlar böyük kinodan danışmasınlar”

“XOCA” FİLMİ VAHİD MUSTAFAYEVƏ YOX, AZƏRBAYCAN XALQINA MƏXSUSDUR”

Xocalı faciəsinin 21 ildönümü münasibətilə həm ölkəmizdə, həm də Azərbaycandan xaricdə silsilə tədbirlər keçirildi. Hər kəs bu qətliamın xatırlanması, dünyaya tanıdılması istiqamətində aparılan ədalət kampaniyasına öz töhfəsini verməyə çalışdı. Bu ərəfədə ANS Şirkətlər Qrupunun prezidenti, rejissor Vahid Mustafayevin çəkdiyi, indiyədək üç beynəlxalq kino festivalında iştirak etmiş “Xoca” filmi bir sıra ölkələrdə- Norveçdə, Qırğızıstanda, Türkiyədə nümayiş etdirildi. Filmin yaratdığı müsbət rezonans, əcnəbi tamaşaçıların reaksiyası bir daha sübut etdi ki, Qarabağ həqiqətlərinin, xalqımızın haqq səsinin beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması istiqamətində belə ekran əsərlərinin müstəsna rolu var. Filmin rejissoru Vahid Mustafayevlə söhbətimiz də “Xoca” ətrafında cərəyan etdi. V. Mustafayev filmin yaranma zərurətindən, janrından və yaradıcı kollektivin əməyindən söz açıb, eyni zamanda son günlərdə filmlə bağlı gedən söz-söhbətlərə də aydınlıq gətirdi.

– Əvvəlcə, fürsətdən istifadə edib Xocalıda və digər savaşlarımızda rəhmətə gedən bütün qurban və şəhidlərimizə Allahdan rəhmət diləyirəm. Onların sırasında sizin də, bizim də qohumlarımız, qardaş-bacılarımız var. Uzun illər idi biz Çingiz Mustafayevin çəkdiklərindən, bizə verib getdiyi Qarabağ antologiyasının Xocalı qətliamı fraqmentlərdən istifadə edirdik. Dəfələrlə xarici ölkələrdə olarkən, müxtəlif növ konfranslarda iştirak edərkən şahidi olurduq ki, insanlar bu kadrlara baxmaqda çətinlik çəkirlər. Ona görə ki, bizim xalqımız sadəcə işğala məruz qalmayıb, Xocalı qəsəbəsində Azərbaycan xalqı vəhşicəsinə qətlə yetirilib. Biz istəyirdik ki, insanların bilmədiyi bu və digər məqamları, həqiqətləri onlara çatdıraq. Bunun üçün mən həm Azərbaycanın daxilində, həm də ölkədən xaricdə həqiqətlərimizin çatdırılması üçün anlaşılan bir forma olaraq bədii filmə, kinematoqrafiyaya müraciət etdim. Film sözsüz ki, tək mənə yox, bütün aktyor və çəkiliş heyətinə aiddir. Biz bu filmi birlikdə yaratdıq. Düşünürəm ki, bu filmin yaradılmasında əsas və vacib qüvvə Allah-taaladır. Allahın adı ilə filmi çəkməyə başladıq və onun adı ilə qurtardıq. Burda çox az adamın bildiyi maraqlı bir məqam da var – bu filmin çəkilişlərində tək şimali azərbaycanlılar yox, eyni zamanda cənubi azərbaycanlılar da iştirak ediblər. Burda bir növ Azərbaycanın bir dərd, faciə ətrafındakı vəhdəti nümayiş olundu. İrandan kino mütəxəssisləri gəlmişdi, operatorumuz Afşin Əlizadə, prodüserimiz Eyyub Dənişvər İran azərbaycanlısıdır. Bu, Vahid Mustafayevin filmi deyil, azərbaycanlıların cəm şəklində yaratdığı bir filmdir. Bundan əlavə, bu filmin çəkilişində öz sərmayəmizi qoyduq. Bilirsiniz ki, bu, mənim ilk filmim deyil. Bundan əvvəl mən “Bulaqıstan”, “Seçilən”, “Yaddaş” filmlərini çəkmişəm. Bu, mənim dördüncü böyük filmimdir. Bütün filmlərim Qarabağ mövzusundadır. Bu ekran əsərləri Azərbaycanın xalqının öz azadlığı və torpaqları uğrunda döyüşməsinə həsr olunub. Yəni, mən bu sahədə çalışmağı bacarıram. Bizim özümüzün qoyduğu sərmayədən başqa, Azərbaycan prezidentinin də əlavə sərmayə qoyması bu filmi doğrudan da beynəlxalq səviyyəyə çıxacaq bir keyfiyyətə gətirdi. Biz bu filmin çəkilişindən sonra onun Dolby Digital səs effektini, rəng korreksiyasını Almaniyada beynəlxalq səviyyədə həyata keçirdik. Plyonkalarının çapı da Almaniyada aparıldı. Bu da sözsüz ki, yüksək keyfiyyət verdi. “Xoca” filmi Azərbaycan xalqına məxsus bir dərslikdir. Bu filmdə Xocalı qətliamı arxa planda nəzərdə tutulub. Ön plana mən bir rejissor kimi eşq hekayəsini çıxarmışam. Filmdəki əsas məqsəd bu müharibələrin, savaşların insanların mənəviyyatını və qəlbini necə sındırmasını göstərmək idi. Mən orada tamaşaçılar qarşısında bir çox suallar qoydum. Bir çox maraqlı məqamları tamaşaçılar üçün açıq qoydum. Bu film tək Azərbaycan filmi deyil, “Xoca” beynəlxalq filmdir. Burada ermənilərlə azərbaycanlıları kontekstdən çıxarıb digər millətlərin arasında olan savaşı qoysaq, orada itirilən mənəviyyatı və yaranan problemləri də görə bilərik. Ona görə də nümayiş etdirilən ölkə və şəhərlərdə bu filmi yüksək səviyyədə qarşılanıb.

Hər bir millət orada özünün suçunu, faciəsini görür. Amma azərbaycanlı olaraq bizim burada daha bir üstünlüyümüz var – bu yolla onlar Xocalıda olan qətliamı görürlər. Biz insanları zorla Xocalı faciəsini əks etdirən kadrlara baxmağa məcbur eləmirik. Biz insanlara bir eşq hekayəti anladırıq. Və o eşq hekayətinin arxasındakı müharibə ilə tanış olaraq tamaşaçı özü də duymadan o müharibəni ön plana çıxarır. Filmin sonunda belə bir sual yaranır: Bizim Əliəkbər öz toyuna qayıtmalıydımı, ev qurmalıydımı, oğul-uşaq sahibi olub onlarla firavan həyat yaşamalı idimi, yoxsa Xocalıya qayıdıb Vətəni qorumalı idimi? Burada çox böyük bir konflikt var – bugünkü dünyanın konflikti. Bu, Avropa ilə türk mədəniyyəti arasında olan bir konfliktdir. Məsələn, Hollivud filmi olan “Amerika prezidenti” filmində Amerikanın prezidenti deyir ki, mənim üçün hər şeydən vacib ailəmdir. Mənə Vətən maraqlı deyil və gərək ailəmi qoruyum. Yaxud bu gün İsrail ordusunda onların nizamnaməsinə görə, yəhudi əsgər əsir düşərsə, canını qurtarmaq üçün bildiklərini danışmalıdır. Yəhudi əsgərin həyatı hər bir sirrdən üstündür. Yəni xalq olaraq onlar istəmirlər ki, hansısa bir sirrə görə yəhudi ölsün. Amma türk, azərbaycanlı olaraq bizim üçün Vətən anlayışı qat-qat üstündür. Biz Vətən uğrunda ölməyə hazırıq. Burada da fəlsəfə var. Biz nəyə görə ailə qururuq? İstəyirik ki, övladlarımız olsun, böyüsün və sonra Vətənin qarşısında təhlükə olsa, getsin vuruşsun, Vətəni qorusun. Burda bir çox belə konflikt vəziyyətlər var ki, onlarla rastlaşırıq. Filmin çəkilişində iştirak edən aktyorlar da çox yüksək peşəkarlıqla öz rollarını ifa ediblər. Biz filmdə soyuq və ağ, bir az göyərmiş Bakını və isti, yanan Qarabağı görürük. Ora da Azərbaycandır, bura da. Mənə bəzən sual verirlər ki, siz niyə filmdə vəhşilik göstərməmisiniz? Cavab verirəm ki, vəhşiliyi göstərmişəm – toy mərasimidir vəhşilik. Deyirlər ki, yox, biz ermənilərin törətdiyi vəhşilikdən danışırıq. Mən bu suala cavab olaraq deyirəm ki, ermənilərin etdiyi vəhşiliklər haqqında erməni rejissoru özündə qeyrət, güc tapıb film çəkməlidir. Mən öz xalqıma, azərbaycanlılara, türklərə görə cavabdehlik daşıya bilərəm.

– Filmin janrından danışmağınızı istərdik.

– Filmi Almaniyada keçən əsrin əvvəllərində yaranmış ekspressionizm janrında çəkmişəm. Birinci Dünya Müharibəsindən sonra Almaniya məğlub, insanları məyus olmuşdu, torpaqlarını itirmişdilər və xalq olaraq depressiyaya düşmüşdülər. Ekspressionizm janr olaraq yaranandan sonra alman xalqı dirçəldi və yenidən özündə qüvvə tapıb ayağa qalxdı. Ekspressionizmi bir az modifikasiya edib, belə deyim, azərbaycanlılaşdırıb, filmi neoazəri ekspressionizm janrında çəkdim. Faciədən 21 il keçib. Türkiyədə bir telekanalın aparıcısı sual verir ki, niyə ötən 20 il ərzində bu istiqamətdə heç nə eləməmisiniz? Eləməmişikmi? Əlbəttə, eləmişik. Biz Çingizin çəkdiklərini göstərmişik. Onlar çox ağır kadrlardır. Digər millətlərin nümayəndələri onlara baxa bilmirlər. Biz onlara ona görə baxa bilirik ki, onlar bizim doğmalarımızdır, əzizlərimizdir.

– Avropalılar bu cür zorakılıqların təsvir olunduğu kadrlara baxmağı özlərinə, əsəblərinə rəva görmürlər.

– Doğrudur, çünki bu, yasaqdır. Amma kino nöqteyi –nəzərdən artıq bu məqbuldur. Onlar burada artıq məhəbbət hekayəsinə baxırlar.

– Filmin ilk kadrı rus dilində “smert” – “ölüm” sözünün gözə dəyməsi ilə başlayır və elə ilk fraqmentdən tamaşaçını tutur. Məhz rus dilində göstərdiyiniz bu kəlmə ilə fikrimcə, bütövlükdə filmin şifrəsini təqdim etmisiniz...

– O məqamı yaxşı hiss eləmisiniz. Filmin ssenarisində dediyiniz bu kadr nəzərdə tutulmurdu. Ancaq sonra nikah idarəsilə bağlı kadr çəkiləndə rəflərin üstündə yanaşı qeyd olunan nikah və ölüm sözlərindən çox təsirləndim, məni sanki cərəyan vurdu. Mən elə əvvəldən dediyiniz kimi o şifrəni təqdim elədim, ölümün baş verəcəyini göstərdim. Sınan güzgü, Əliəkbərin nikah üçün tələsməsi və sair də həmin o şifrələrdəndir. Yaxud Günellə Əliəkbərin dəniz kənarındakı görüşünə fikir verin. Orada Əliəkbərin arxa fonunda od yanır. O yanıb sönməlidir artıq. Ancaq qızın arxa fonunda soyuq dəniz görünür. Niyə bəs bütün bunları görmürlər axı? Bu, Azərbaycanın neoekspressionizmidir. Bu yeni bir cığırdır. Bunu 50 ildən sonra yazacaqlar. Ola bilər ki, ştamp olaraq hansısa məqamda oxşarlıq ola bilər. Amma çəkiliş və digər məqamlar baxımından, məna və fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən tamam fərqli situasiyadır.

– Deməli, əksliklər üzərində həqiqətləri çatdırmağa üstünlük vermisiniz...

– Bəli, bu əksliklər çox insanların gözünü kəsir. Deyəndə ki, bu filmdə bir sevgi hekayətini söyləmişəm tamaşaçılara, mən yalnız qadının kişiyə və yaxud kişinin qadına olan eşqindən danışmıram. Burada iki leytmotiv var. İnsanın insana, kişinin qadına, dostun dosta və ya kişinin anasına, digər tərəfdən isə Vətənə olan sevgidən söhbət gedir.

– Son günlərdə mətbuatda yazıldı ki, “Xoca”da 1-2 məqam məşhur “Brest qalası” filmindən plagiatdır. Buna münasibətiniz?

– Dediyiniz məsələ sadəcə, savadsız insanların yazılarıdır. Kinematoqrafiyadan xəbəri olmayan insanların sözlərini əhəmiyyətli hesab eləmirəm. Onların göstərdiyi fraqmentlər sözsüz ki, bizim filmimizin fraqmentlərinə uymur. Onda biz gərək Şekspiri də plagiatda suçlayaq ki, “Romeo və Cülyetta” Nizami Gəncəvinin “Leyli və Məcnun”unun kompilyasiya formasıdır. İndi bilinmir Şekspir oxuyub onu, ya yox? Bunu mətbuatda yazanlar və yayanlar çox qeyri-peşəkar adamlardır. Çox təəssüf ki, indi belələri media sahəsində var. Ümumiyyətlə, kinematoqrafiya çox ciddi sahədir. Və bu sahədən yalnız peşəkarlar danışa bilər. Bu gün rüşvətlə müxbirlik edən, daha doğrusu özünü müxbir adlandıranlar, sözsüz ki, belə ciddi sahələrə girməməlidirlər. Birincisi, bizim filmimiz üç beynəlxalq festivalda iştirak edib. Xatırladım ki, heç bir beynəlxalq festival hansısa səviyyəsiz filmi qəbul etmir. İkincisi, kinematoqrafiya ümumiyyətlə ştamplar üzərində qurulub. Kinematoqrafiyada müharibə janrı da, sevgi- məhəbbət janrı da ştamplardan ibarətdir. Bu ştamplar nədir? Biz müharibədən danışanda əlisilahlı kişilərin digər əlisilahlı kişilərlə savaşından söhbət açırıq. Bunu necə də fırlatsalar, bu, kişilərlə kişilərin savaşıdır. Yuli Sezar vaxtından bu günə qədər vuruşan tərəflər müxtəlif hiylələrdən istifadə ediblər. Bu barədə hələ Odisseya hekayələrində danışılıb. Bunlar hər zaman, hər bir hadisədə təkrar edilən ştamplardır. Ən maraqlısı odur ki, axı film bu haqda deyil. Burada müharibə arxa plandadır. Bu barədə danışanlar ümumiyyətlə, filmi başa düşməyiblər. O ki qaldı oradakı hərbi səhnələrə, filmdə çəkilən və Xocalıda baş verən hər bir hadisə arxasında sağ və rəhmətə getmiş insanlar durub. Bu hekayələri mənə aktyor kimi filmimizdə iştirak edən Nazim Hüseynov – Əlif Hacıyevin polis batalyonunun üzvü danışıb. Bu hadisələrin digərlərini poçt rəisi Cavid, eləcə də o vaxt kənd sovetinin rəhbəri olan şəxs danışıb. Filmlə bağlı azı 27 adamdan müsahibə götürmüşəm. Bu hekayələri onlar danışıblar. Bu filmdə bir dənə də Xocalıda olmayan hadisə yoxdur. Bundan da çox hadisələr olub, mən hamısını filmə sala bilməmişəm. Onlardan ən parlaqlarını seçmişəm. Bu, bir daha Azərbaycan xalqının şücaətindən, qəhrəmanlığından, gücündən danışır. Burada nə isə axtaranları anlamıram. Mehribanla Yuranın ölüm səhnəsinə gəlincə, bu, tamamilə fərqli bir hekayədir. Bu müsəlman və xristian dinindən olan müxtəlif insanların faciəsidir. İnsan öz sevdiyi qadını həddindən artıq sevdiyinə görə öldürür. Bu, məhəbbətin zirvəsidir. Onu niyə öldürdüyünü axı mən filmdə göstərirəm. Belə bir söz var, mahnıdan parça çıxarmaq olmaz, gərək mahnıya bütöv qulaq asasan. Filmi belə parça – təhlil etmək düzgün deyil. Filmdə mən göstərirəm ki, erməni əsgərləri iki qızı tutub zorlamağa aparırlar. Onlardan biri ermənilərin əlindən qaçır və onu güllələyirlər. Ondan sonra Yura Mehribana deyir ki, qoymaram sən əsir düşəsən. Demək istəyir ki, səni zorlayacaqlar, səni korlayacaqlar. Ondansa, mən səni öldürüm. Niyə Mehriban özü-özünü öldürmür? Ona görə ki, müsəlmandır. İslamda intihar günahdır. Yura tək qaldıqda da özünü öldürür. Biz əks tərəfdə rus ordusunu göstərmişik, eyni zamanda bizim tərəfdə də Azərbaycan vətəndaşı olan rusu da göstərmişik. Mən filmdə, ümumiyyətlə, qəddarlığı bir xalqın ayağına yazmıram. Hamımız bilirik ki, bizim xalqımız qeyrətli, şücaətli, axıra qədər döyüşən xalqdır. Burada nə qeyri-adi bir şey var ki, bəzilərini belə çaşdırıb, qıcıqlandırıb? Doğrudanmı onlar inanmırlar ki, Azərbaycan xalqı son damla qanına qədər vuruşmağa qadirdir?

– Bunu yazanları filmin uğuruna kölgə salmaq istəyi kimi qiymətləndirirsinizmi?

– Düşünmürəm ki, bu, uğura kölgə salmaqdır. Düşünürəm ki, bu, sadəcə olaraq Xocalı faciəsinin ildönümünün qeyd edildiyi vaxt Ankarada soydaşlarımıza, Fransada Xocalı qətliamını dünyaya tanıtmağa çalışan qeyrətli Vətən övladlarımıza olan hücumların davamıdır. Yaxşı, filmdəki “plagiatı” niyə indiyədək “aşkarlamırdılar”, məhz Ankarada, Fransada azərbaycanlılara qarşı hücumlarla eyni vaxtda bu oxşarlıqları guya “tapdılar”, ortaya çıxardılar? Bəlkə də belə olması yaxşı oldu. Açıq-aşkar gördük ki, Azərbaycanda kimlər ermənilərin dəyirmanına su tökür, kimlər ermənilərlə əlbir-dilbirdir, canbir qəlbdədirlər.

–Son günlərdə ardıcıl olaraq Xocalı ilə bağlı keçirilən aksiyalarda həmvətənlərimiz təzyiqlərə məruz qaldılar. Siz də yəqin “Xoca” filmi ilə bağlı basqılarla, təzyiqlərlə, təpkilərlə üzləşmisiniz...

–İngiltərədə də, Hollandiyada da, Qırğızıstanda da, Rusiyada da, Türkiyədə də, bir sözlə, olduğumuz hər yerdə bizə qarşı təpkilər olub. Düzdür, Azərbaycandakı kimi bu cür gülməli təpkilər olmayıb. Orada daha ciddi şeylər olub. İnsanlar sadəcə, bizimlə mübahisə aparıblar, sözlə döyüşüblər. Lakin biz onlara öz filmimizlə sübut etmişik ki, bu, hansısa bir döyüş filmi deyil, bu təkcə Xocalı qətliamına yox, dünyada törədilən bütün qətliamlara qarşıdır.

– Vahid müəllim, rejissoru olduğunuz filmi sonra bir tamaşaçı kimi izləyərkən “daha nələrisə əlavə edə bilərdim” arzusu yaranıbmı?

– Belə bir ifadə var ki, filmi qurtarmaq olmaz, saxlamaq olar. Sözsüz ki, hər dəfə baxanda adamın ağlına yeni mövzular gəlir. Hər baxanda rejissor təbii ki, yeni-yeni fikirlərlə dolur. Amma bu zaman güclü rejissor yeni fikirləri və ideyaları yeni bir film üçün saxlamalıdır. “Xoca” öz gözəlliyi və eybəcərliyi ilə artıq hazırdır, bu, bir sənət əsərdir. Təkrar edirəm, bu film Vahid Mustafayevə yox, Azərbaycan xalqına məxsusdur. Eləcə də “Yeddi oğul istərəm” Tofiq Tağızadəninki deyil, Azərbaycan xalqınındır. Gülməli məqalələri yazan adamlar Tofiq Tağızadəni də suçlayırlarmı ki, o, “Yeddi oğlu istərəm”i Akira Kurasavanın “Yeddi samuray”ından plagiat edib? Bu, böyük kinodur. İstərdim ki, xırda adamlar böyük kinodan danışmasınlar. Böyük kinonun özünün çox gözəl cazibəsi və möcüzəsi var. Diletantlara və yoldan keçənlərə böyük kinoya giriş yasaqdır. Yoldan keçənlər üçün ancaq kinoteatrlara giriş var. Yeri gəlmişkən, bizdə çox gözəl kinoteatrlar var, girsinlər orada kinoya baxsınlar. Amma bu film çox vacib idi. Bu gün bütün dünya mətbuatının “Xoca” haqqında yazması o deməkdir ki, biz öz sözümüzü çatdıra bilmişik.

– Yaxınlarda yeni film ekranlaşdırmağı nəzərdə tutursunuzmu?

– Biz indi ANS və “Bakıfilm” olaraq inşallah, Şah İsmayıl Xətai haqqında böyük seriala başlayırıq. Çox gözəl, möhtəşəm kostyumlarla Səfəvilər dövlətinin yaradıcısı İsmayıl şah haqqında film çəkəcəyik. Hazırlıq dövrü gedir. Bilirsiniz ki, Çaldıran döyüşündə İsmayıl şah məğlub olur, amma mən filmdə fərqli göstərmək istəyirəm. Filmdə Şah İsmayılın bənzəri, oxşarı məhv olur, amma özü sağ qalır. Niyə oxşarı ölür? O görür ki, Çaldıran döyüşündə ətrafında olanlar dostları deyil. Bunlar ancaq yeni torpaqlar götürmək, qarət etmək, pul qazanmaq fikrindədirlər. Amma Şah İsmayıl tamamilə fərqli bir natura idi. O, azərbaycanca şeirlər yazırdı ki, bütün dünya azərbaycanca oxusun. İkinci layihəmiz 20 Yanvarla əlaqədardır. Bu da tarix olaraq bizim qəlbimizdədir. Amma yenə də əslində nələrin baş verdiyini biz tam olaraq bilmirik. Bu barədə bədii film çəkmək istəyirik. Bu filmdə mən istəyirəm qurbanlarla şəhidlərin arasında bir xətt çəkim. Şəhidlər Xiyabanında yatanların çoxusu qurbanlardır. Onların da qarşısında biz baş əyirik. Amma şəhid fərqli anlayışdır. Şəhid şüurlu şəkildə öz həyatını xalqına, Vətəninə qurban verən kəsdir. Amma qurban basqı nəticəsində həyatını itirib, gülləyə tuş gəlib. Düşünürəm ki, bu film də çox maraqlı olacaq. Üzərində işləməyə başladığımız üçüncü layihə 1918-ci ildə Azərbaycana Andronikin rəhbərliyi ilə girən erməni ordusunun girməsi və xalqımızın – Azərbaycan qoçularının onların dəstələri qarşısında duruş gətirməsindən və onların üzərində qələbə çalmasından bəhs edir. Vaxtdır, belə filmləri çəkməliyik ki, gələcək nəsillər öz şərəfli keçmişini təbii və real şəkildə görsünlər, əsl həqiqətləri öyrənsinlər.

Sevinc MÜRVƏTQIZI

525-ci qəzet.- 2013.- 2 mart.- S.8-9.