Məmmədxanlılar

(davamı)

Az qala iyirmi il ərzində – keçən əsrin 90-cı illərindən bəri- üzərində işlədiyim “Əsrim,əslim,nəslim” adlı anılar, düşüncələr romanını bitirmişəm. Bu roman beş kitabdan ibarət olan “Keçən keçdi,olan oldu” silsiləsinin birinci kitabıdır. Silsilənin o biri hissələri “Mübarizə bu gün də var”, “Sizsiz”, “Həyatım ağrıyır” artıq çap edilib və oxuculara tanışdır. Silsilənin beşinci kitabını “Yaşamaq zamanı,yazmaq zamanı” anılar-düşüncələr romanını bu yay tamamlamaq niyyətindəyəm.

“525-ci qəzet”in oxucularına “Əsrim, əslim, nəslim” kitabından bir fəsli – “Məmmədxanlılar” fəslini təqdim etmək istəyirəm.

O dövrün məişət tərzini, insanların xarakter və fəaliyyətini təsəvvür etmək istəyənlərə Rəsul Rza Nəcəf bəy Vəzirovun “Müsibəti Fəxrəddin” pyesini bir də oxumağı tövsiyə edir:

“Eyni hadisələr, eyni əxlaq və anlaq normaları. Bu qədər desəm kifayətdir ki, mənim bibimin oğlanlarından biri Bakıda təhsil alırmış, bir yay zamanı tətil vaxtı kəndlərinə gəzməyə gəlir, ikinci gün atasının kənddəki müddəiləri, heç bir günahı olmayan bu oğlanı vurub öldürürlər. Bu iki tayfa, iki əmi nəvələri arasındakı müddəilik hətta 21-22-ci illərə qədər davam edirdi”(Rəsul Rza. Avtobioqrafiya. Məndəki əlyazması.)

Ailəsini dilmanclıqla, mirzəliklə, bir qədər də tacirliklə saxlayan İbrahim kimi dinc peşə sahibinin də düşmənləri – müddəiləri olub. Nənəm danışardı ki, bir gecə taqqıltı səsinə ayıldıq. Küçədən kimsə evimizin divarlarını ara-sıra güclü zərbələr vururdu. İbrahim bütün gecəni bir əlində tapança, bir əlində tüfəng hazır dayandı. Mən də gözümü qırpmadım. Səhər gördük ki, buzovumuz başını soxub badyanın içinə, çıxara bilmir, badyalı başını elə hey divara çırpırmış.

Atamın ana babası Göyçaya XIX əsrin 80 –ci illərində gəlmiş Molla Hüseyn daha qabaqlar Güneydən Quzey Azərbaycana keçmiş Culfa Rza adlı bir xırdavatçının oğlu olub. Rzayevlər soyadı həmin bu Rzadan gəlir və Culfa ləqəbi güman ki, onun İran Culfasından olmasının əlamətidir. Molla Hüseyn qatı dindar imiş, atam onu yaxşı xatırlayırdı: “Alnında qara bir ləkə vardı, namaz qılmaqdan möhürün yeri qalmışdı alnında”.

Farsca bilirmiş, Firdovsini, Sədini, Camını oxuyarmış, Ömər Xəyyamı dinsiz saydığı üçün sevməzmiş. Ömrü boyu özü də şair olmaq arzusuyla yaşayıb. Həzrət Əliyə Məsnəvi həsr edib. Həzrət Əlini fanatik bir məhəbbətlə sevərmiş. Rəsul Rzanın “Babam kimi və bu günkü adam kimi” şeirində sətirlər məhz bu babasına – Molla Hüseynə aiddir.

Babam da şeiri sevərdi,

Mən də sevirəm.

O,Qumrunu,Racini sevərdi,

Mən Füzulini, Sabiri.

Nə o bu günün adamı idi,

Nə mən o günün.

Babam öz vaxtının oğlu idi

Mən öz vaxtımın.

Babam avam idi

–indiyə görə.

Mən avamam sabaha görə.

Ay tutulanda vahiməyə düşərdi babam

Mən aya adam göndərəcəyəm.

Baxsın görsün nə var,nə yox.

Vaxtilə atamın bu şeiri dərc olunanda kimsə ona parodiya yazmışdı və parodiyada məzəli misralar da vardı:

Babam Nizami Gəncəvini oxuyardı

Mən Novruz Gəncəlini...

Təəccüblüdür, necə olub ki, qatı dindar Molla Hüseyn qızı Məryəmin Mirzə İbrahim kimi açıq fikirli adama ərə getməsinə razı olub. Bəlkə Mirzə İbrahimin mütərəqqi baxışlarından gec xəbər tutub, sonra duyuq düşüb və elə ona görə də kiçik qızı İmmihanini İbrahimin kiçik qardaşı Qaffara vermək istəmirmiş.Qafar əmi İmmi xalanı götürüb qaçıb və buna görə Molla Hüseyn qızını qarğıyıb. Həbibə deyərdi ki, o kişidən, yəni dost-doğmaca babası Molla Hüseyndən xoşu gəlmir, çünki anamı onun qarğışı tutdu, bütün ömrünü əzab-əziyyət içində yaşadı, bir xoş gün görmədi. Gah sovet hökumətindən qaçaq kimi gizlənən əri Qaffarın nigarançılığını çəkdi, gah Vətən müharibəsində almanlara əsir düşmüş, sonra da Stalin rejimi tərəfindən Sibirə sürgün edilmiş kiçik oğlu Niyazinin. Həbibə xanım güman edirdi ki, İmmi xalanın qoşulub qaçmasında onun böyük bacısı Məryəm xanımın da əli olub, nənəmə sataşardı:

–Getdin, gordün ki, Məmmədxanlılar yaxşıdır,bacını da onlara gəlin elədin...

Molla Hüseynin arvadı, atamın ana nənəsi ( ona Tavat ciji deyirdilər) qarabağlı idi, Qaradolaq obasındandı, hətta deyilənə görə xan qızı Natavana uzaq qohumluğu çatırmış. Rəsul Rza Qarabağ torpağına xüsusi yaxınlıq, məhrəmlik duyur, necə deyərlər qanı çəkirdi. Məktəb yoldaşım mərhum bəstəkar Vasif Adıgözəlov da, şair dostum Ənvər Əhməd də hərdən mənə :səninlə həmyerli, hətta qohumuq- deyirdilər. Onların əsilləri də Ağcabədinin Qaradolaq obasındandır.

Tavat ciji yaxşı yadına gəlirdi atamın: “Çox gözəl, ağ-çağ xanım- xatın bir qadın idi. İri ala gözləri vardı”...

Təbii ki, atamın Qarabağa xüsusi məhəbbətini nənəsiylə əlaqələndirmək sadəlöhvlük olardı, Şuşaya gənclik xatirələriylə bağlıydı. Qarabağın başının üstündən daimi təhlükə kimi asılmış bədxah erməni niyyətlərini çox erkən vaxtlardan duymuşdu. Bu barədə şeirlərində,çıxışlarında dönə-dönə xəbərdarlıq edirdi. Buna görə də daşnak xislətli erməni yazıçıları Rəsul Rzanı millətçilikdə ittiham edirdilər. Bədnam Sero Xanzadyan atamdan Moskvaya SovİKP MK-ya uzun bir danos yazıb göndərmişdi, onu Lenin milli siyəsətinə düşmənçilikdə, qatı millətçilikdə suçlayırdı (belə yerdə deyiblər: adımı sənə qoyum, səni yana-yana qoyum.)

Əlbəttə,ümumi milli amallarla yanaşı Qarabağ atama nənəsinin yurdu kimi də doğma idi:

Gözəllər gözəli

Qarabağım mənim

Nənəmin köçəri yolları.

Göyçayda məskən salmış nənə-babasının Qarabağ həsrətini, Qarabağ nisgilini onların dilindən ifadə edirdi:

Bağları bağlar bağı

Dağları dağlar dağı

Qalasının hər divar daşı

Düşmən gülləsinə qalxan

olub

Gümüş-gümüş ulduzları

Dan sökəndə axan olub

Üç ay sürüləri başyuxarı gedir

İki ay başaşağı

Yamacları – əlvan xalı!

Şırranları – nənə qurşağı!

Nəğmələr nəğməsi –ordadır.

Cabbarın,Seyidin səsi – ordadır.

Molla Hüseynin iki bacısı olub – Ümsəltənət(onun oğlu Əlmərdan atamın ən yaxın uşaqlıq dostu imiş),Gülsüm. Gülsümün nəvəsi Rəhim (qabaqlar Rəhim Əli yaşırmış adını) Məmmədhüseyn Rzayevin yaxın dostu olub.

Əlimərdanı görə bilməzdim (çox qabaqlar ölüb), Məmmədhüseyn dayı yaxşı yadıma gəlir, Rəhimlə isə... Nyu –Yorkda tanış oldum. 1973-cü ildə. O vaxt səksənə yaxın yaşı olardı.

1973-cü idə kinematoqrafçılar dəstəsiylə ABŞ-a getmişdim. Səfər qabağı atam birdən: Bilirsən-dedi- Göyçayda bizim bir qohumumuz vardı, Rəhim,dayım Məmmədhüseynin yaxın dostu idi. Sonra burdan çıxıb getdi,bir müddət Türkiyədə yaşayıb deyəsən, indi də, eşitdiyimə görə Amerikada Nyu-Yorkdadır,əgər sağdırsa,gör bəlkə onu tapa bildin? – 14 milyonluq şəhərdə Rəhim adlı adamı ünvansız-flansız necə tapmaq olar?-dedim. Atam eyni tonla: –Eşitmişəm ki, orda Göyçay familini götürüb. İnanmıram ki, 14 milyonluq şəhərdə Göyçay familiyalı adam çox ola.

Gülüşdük. Bu təşəbbüsün mənasızlığını və uğursuzluğunu hər ikimiz yaxşı dərk edirdik.

Amerikaya gedən kino işçiləri qrupuna məşhur aktrisa Lidiya Smirnova rəhbərlik edirdi.Qrupa komediya rejissoru Leonid Qayday, ssenarist Kunin və başqaları daxil idi. Azərbaycandan mən idim, bir də Maqsud İbrahimbəyov. Dəstəmizə “Lenfilm” kino-studiyasının redaktoru Frija Qukasyan da daxil idi.Frija yazıçı Yuri Germanın ssenariləri üzrə çəkilmiş bir neçə filmin redaktoru olmuşdu.Germanlarla – Yuriylə və onun oğlu, sonralar məşhur rejissor kimi tanınmış və bu yaxınlarda vəfat etmiş Aleksey Germanla ailəvi dost idi.Yuri Germanın böyük qardaşı çox illər qabaq Amerikaya köçmüş, Nyu-Yorkda dövlətli adam olmuşdu. Leninqradda Germanlardan onun telefonunu almış Frija Nyu-Yorkda Yurinin milyoner qardaşına zəng elədi ,özünü təqdim etdi və bir gün həmin adam (təəssüf ki, adını unutmuşam) arvadıyla bir yerdə qaldığımız otelə gəldi. Frija Maqsudla məni də onunla tanış etdi. Və amerikalı German bizi restorana, şam yeməyinə dəvət elədi. Zənginlərin, kübarların gəldikləri bahalı restoran idi. O zaman – 73-cü illərdə belə-belə şeylərə alışmamış biz-sovet adamları mat qalmışdıq ki, German yeməyin hesabını pulla ödəmir, ofisiantın gətirdiyi kağıza qol çəkir, vəssalam.Nyu-Yorkun əsas teatrları yerləşən Brodveyə yaxın olan bu restoranın bir özəlliyi də vardı. Restoranın qarşısında atlar qoşulmuş bər-bəzəkli faytonlar durmuşdu və bu faytonlar istədiyiniz vaxt sizi Brodveyin hər hansı teatrına çatdıra bilərdi. Restoran da əsasən elə teatra gedən tamaşaçılara xidmət edirdi. Biz teatr tamaşasına gedəsi deyildik, amma German lütfkarlıqla:- nə kimi arzularınız var?- dedi.Xahiş edirəm çəkinməyin,hər bir istəyinizi yerinə yetirməyə imkanlarımız var.

Mən nə isə birdən atamın sözlərini xatırladım:-Bir istəyim var – dedim. Məlumat bürosundan Göyçay familiyalı bir adamın telefon nömrəsini öyrənmək olarmı? Ünvanını bilmirəm, amma Nyu-Yorkda nadir familiya olduğu üçün bəlkə öyrənmək mümkündur .

German işarə elədi və ofisiant çox qalın bir telefon kitabçasını gətirdi. Lazım olan hərfi tapdım, diqqətlə baxdım, belə bir familiya yox idi.

Şam yeməyindən sonra German bizi mənzilinə, qəhvə içməyə dəvət etdi. Mənzili göydələnin çox uca mərtəbəsində yerləşirdi. Pəncərədən Nyu-Yorkun fantastik gecə mənzərəsi görünürdü. Bu evdə də yalnız çox varlı adamlar yaşayırdı. German qonşuları haqqında: onun üç, bunun beş mənzili var –deyirdi.( O vaxt bizə anlaşılmaz və qəribə görünən bu “çoxmənzillilik” qırx il sonra Bakımızda da təzahür etdi).Qapı qonşusu haqqında soruşduq: –Bəs bu adamın neçə mənzili var? – Onun haqqında neçə mənzili var deyə soruşmaq düz olmaz-deyə güldü. Soruşun neçə oteli var,həm də dünyanın müxtəlif qitələrində.

Nə isə qəhvə içə-içə gözüm telefonun yanına qoyulmuş bayaqkı kimi çox qalın məlumat kitabçasına sataşdı.Ancaq bu bayaqkı kitab deyildi. Demə bayaq restoranda Nyu-Yorkun Bruklin rayonunun məlumat kitabçası imiş, bu isə Bronks rayonunku idi. Götürüb kitabı vərəqləməyə başladım, birdən gözlərimə inanmadım – münasib hərfə aid olan səhifədə Göyçay famili yazılmışdı, inisialı da R. idi. İnanılası şey deyildi, saman tayasında iynəni tapmışdım deyəsən... Ev sahibindən xahiş etdim ki, tapdığım telefonla zəng eləsin, ingiliscə başa salsın ki, onunla Azərbaycandan gəlmiş adam danışmaq istəyir.

Nömrəni yığdı, ingiliscə lazım olan məlumatı çatdırdı və dəstəyi mənə uzatdı.

–Rəhim bəy, salam –dedim.

Telefon mübhəm bir sükuta qərq oldu. Sonra zəif ,boğuq bir səs – qoca səsi gəldi.Təəccüblə:

–Salam-dedi.

–Sizinlə danışan göyçaylı dostunuz Məmmdhüseynin bacısı oğlu Rəsulun oğludur—dedim.

Budəfəki sükut azı yarım dəqiqə çəkdi,elə bildim rabitə kəsilib, yaxud gözlənilməz zəngdən kişinin ürəyi gedib.Ya da heç danışmaq istəmir.Nəhayət bayaqkindən də zəif, bayaqkindən də çox təəccüb ifadə edən səs eşidildi:

–Nə, kim? Məmmədhüseyn?

–Bəli.

– Sağdır Məmmədhüseyn?

–Yox, 45-ci ildə rəhmətə getdi.

–Sən kimin oğlusan?

–Rəsulun.Məmmədhüseynin bacısı oğlunun.

Yenə uzun bir sükut çökdü,sonra bu dəfə də məni təəccübləndirən bir sual eşitdim:

–O vaxt Rəsul ağacdan yıxılmışdı,ayağına tilişkə batmışdı, ayağını kəsmək istəyirdilər, nə oldu?

O vaxt – yəni 1919-cu il.O vaxt doqquz yaşlı Rəsul ağacdan yıxılıbmış, ayağını zədələyibmiş, qanqrenadan ehtiyat edib hətta qıçını kəsmək istəyirmişlər. Bu hadisədən 54 il sonra Rəhim onun nəticələriylə maraqlanırdı.

–Yaxşıdır atam-dedim.Ayağını da kəsməyiblər.Sizə çoxlu salamı var.

Rəhim bəy:

–Əleyküssəlam-dedi,sonra əlavə etdi- azı 15 il olar azərbaycanca danışmamışam.

Vallah yadımda qalmayıb,azərbaycanca dedi,ya türkcə. Axı o vətəndən gedəndə dilimizin adı türk diliydi. Mən də həyəcanlanmışdım və onunçün bunun fərqinə varmamışdım.İndi bu barədə yazanda ağlıma gəldi ki, Rəhim bəy görəsən necə dedi, türkcəmi, azərbaycancamı? Hər halda məsələnin mahiyyəti aydın idi – 15 il doğma dilində danışmamışdı.

–Hansı oteldə qalırsan?

– Komamador oteldə- dedim.

–Səhər gələcəm yanına – dedi.

Səhər oteldə nömrəmizin qapısında saçları qar kimi dumağ, orta boylu, arğaz bir kişi dayanmışdı.Bu Rəhim bəy idi. İçəri dəvət elədim. Söhbətə başladıq, Rəhim bəy ixtisasca naturapat – yəni təbii bitkilərlə müalicə edən həkim idi.Türkiyədə, İsveçrədə təhsil alıb,sonra Amerikaya köçub. Arvadı neçə il bundan qabaq vəfat edib və Rəhim bəy adamla dop-dolu böyük dünyada tamamilə tək –tənha qalıb. “Axı burda azərbaycanlılar da yaşayır,nə əcəb onlarla ünsiyyətiniz yoxdur – deyə xəbər alıram. –Burda azərilərin iki dərnəyi var,biri Nyu –Yorkda, o biri Nyu Arkda- dedi.Bir dəfə Nyu-Yorkdakına getdim, bir müddətdən sonra Nyu-Arkdan məktub aldım: Bir də ora getsən səni öldürəcəyik. Bir səfər də Nyu-Arkdakı dərnəyə getdim.Onda da Nyu-Yorkdan telefon etdilər: Bir də ora getsən elə edəcəyik ki, həkim kimi qəbuluna heç kəs gəlməsin. Bundan sonra heç birinə getmirəm – nə Nyu –Yordakına, nə Nyu-Arkdakına.

Maqsudla bir nömrədə qalırdıq. O da söhbətdə iştirak edirdi. Arada otaqdan çıxanda Rəhim bəy əyilib qulağıma pıçıldadı:

–Onun yanında demək istəmirdim,bilirsən ki, sənin əsl familiyan Məmmədxanlıdır?

–Bilirəm-dedim-Maqsud çıxan qapını göstərdim – O da bilir.Bunu hamı bilir, odur ki, heç narahat olmayın.

Rəhim bəyin xasiyyətindəki, danışığındakı bəzi qəribəlikləri bilmirdim nəylə bağlayım – sinniyləmi,tənhalığıylamı, yalqızlığından əmələ gəlmiş yüngül düşüncə sapıntılarıylamı? Küçəyə çıxanda məni inandırmaq istəyirdi ki, buradakı meyvələri alıb yemək olmaz –rəngarəng, parlaq görünsünlər –deyə üzərlərinə boya çəkirlər, boyalar da zəhərlidir. O vaxt mənə əcaib görünən bu fikri indi daha gerçəkçi baxışdan qavrayıram, axı doğrudan da qidalandığımız məhsulların çoxu zəhərli gübrələr, parıltılı əlavələr nəticəsində zərərli şəklə düşüblər.

Rəhim bəy mənə başqa bir “sirri” də açır: Con Kennedini öldürüb eləməyiblər, yəhudilər onu qaçırdıb İsraildə gizlədir. Məzarı da bomboşdur.

Nyu –Yorkun Bronks rayonunda onun evinə metroyla gedirik. Dolaşıq Nyu-York metrosunda özü də yolu çaşdırır. Gəlin onlardan xəbər alaq-deyə yanımızdan keçən zənci gənclərini göstərirəm.

–Nəbadə-deyir. Rəhim bəy- aldadarlar,tamam əks istiqaməti göstərərlər. Sən burdakı adamları tanımırsan.

Bir an mənə elə gəlir ki, Rəhim bəy bura neçə il qabaq deyil, elə bu gün gəlib, özü də Göyçayın ən ucqar kəndlərinin birindən təşrif gətirib.

Axır bir təhər yolu tapıb evinə gəlib çıxdıq. Bir neçə geniş otaqlı mənzili vardı. Vaxtilə arvadının çaldığı pianonu indi heç kəs dilləndirmir, üstünü toz basıb. Mənzilin bir hissəsində pasientləri qəbul edir, o biri hissəsində tək- tənha ömrünü başa vururdu.

İri, boş, hənirsiz, səssiz, yarıqaranlıq otaqlar, toz basmış nimdaş avadanlıq, çox illər əvvəl vətənindən didərgin düşmüş ixtiyar...Bu mənzildə insan tənhalığının ən kədərli, ən acı görsənişləri, təzahürləriylə rastlaşdım. Rəhim bəy heç cür məni buraxmaq istəmirdi, “yüz ilin tənhalığından” sonra uzaq vətəninin sözünü-sorağını, dilini gətirmiş adam idim, evində nə vardısa mənə bağışlamaq istəyirdi. Təbii ki, imtina edir və son dərəcə gərgin turizm proqramımı pozmamaq üçün qocadan bir təhər ayrılmağa çalışırdım. Məni evindən oteləcən ötürdü.Ünvanını götürdüm, atama verəcəm, sizə məktub yazacaq-dedim. Atamın adresini də verdim. Siz də yazın. – Yazacam.

Ayrılıq dəmi gəldi. Rəhim bəyin gözlərində yaş vardı.Cəmisi bir neçə saat bundan qabaq gördüyüm adamla ayrılıq məni də qəhərləndirmişdi.

Bakıda atama bu sərgüzəştləri danışanda o da mat qalmışdı. Hər şeyə təəccüb edirdi, Rəhimin sağ olduğuna, onu yadında saxladığına, hətta ayağının zədələndiyini belə unutmadığına, mənim onu 14 milyonluq şəhərdə tapmağıma...

Atamla məktublaşmağa başladılar. Rəhim bəyin atama yazdığı altı məktub və atamın ona yazdığı məktublardan birinin surəti indi məndədir. Rəhim bəyin iki məktubu ruscadır.Təəccüb qaldım ki, rus dilini də unutmayıb, çox savadlı yazısı var.

Bu məktublardan bəzi parçaları yazıldıqları şəkildə gətirirəm:

“Əziz qardaşım Rəsul! Təqribən 10-11 ay bundan əvvəl evdə oturmuşdum, birdən telefon çaldı. Bir hanım səsi ingiliscə: indi birisi sizinlə öz dilinizdə danışacaq – dedi. “Rəhim bəy, mən Anar, Rəsulun oğlu, 15 gündür turist olaraq Amerikadayıq və üç gün sonra Bakıya qayıdacayıq.

Möcüzəyə inanmırdım. 52 il sonra bizimkilərdən birinin mənimlə Nyu- Yorkda telefonla danışmasına möcüzədən başqa nə ad verilə bilər?

Vəlhasil getdim Anar ilə görüşdüm, yoldaşı ilə (Maqsudu nəzərdə tutur-A.) mənə çox hörmət etdilər, yedik, içdik və bol-bol danışdıq. Hamınızı sordum. Bəzilərinin ölüm xəbərini aldım. Allah rəhmət etsin. Öz dilimizi yaddan çıxartmadığıma çox təəccüb etdilər.Mən Nyu-Yorkda yaşadığım zaman 27.4.1968-də İstanbuldan, Saleh Gəncərdən bir məktub aldım: “15 gün əvvəl Azərbaycandan 20 kişilik bir yazarlar və şairlər qrupu turist olaraq İstanbula gəlmişdi. Bunların içində Kamil Arranın qız qardaşı, şair Nigar Rəfibəyli, qocası Resul Riza və yazar Enver Mehmetxanlı da vardı, bunlar sizin çox yaxın akrabanızdır.Adresinizi bendən istediler. Lütfən adresinizi bana gönderin onlara göndəreyim, sizə mektub yazsınlar”.

Mən bu habere çox sevindim və dərhal adresimi Saleh Gəncərə göndərdimsədə ondan cavab gəlmədi. Bir zaman sonra Salehin vəfat etdiyini eşitdim.Allah rəhmət eyləsin.Böyləcə bizimkilərlə görüşmək və təmasda bulunmaq röyyası suya düşmüş oldu.

Bu röyyam keçən il yenidən canlanmağa başladı.O gündən bəri hər gün Meksikaya getmək məsələsi olduğu üçün sizlərə məktub yazamadım.Avqustun 8 –də Meksikaya gəldim və bir apartman buldum.Bir odam vardır.Göyçayı və hepinizi çox özlədim.Göyçayın 52 yıl əvvəlki planı və hepimizin 52 yıl əvvəlki yaşınız daima gözümün önündədir. Rəssam olsaydım hepimizin rəsmini sizə göndərə bilərdim. 40 il bundan əvvəl Zeynəb balamdan bir məktub aldım. 1928 yılında Səriyyə bacımın çocuq doğarkən vəfat etdiyini və oğlu Üzeyirə baxdığını yazırdı.Onlardan bana bir haber verə bilseniz çox mütəşəkkür oluram. 52 yıldır ki,dünyayı dolaşıram.Heç bir yerdə ayaq tutmaq səadətinə nail olamadım. Sevdiyim və çox yaxın əqrabalarım olan sizlə təmasda bulunamadım. Kəndimi çox yalnız hiss ediyorum. Bana məktub yazsan beni çox sevindirmiş olarsan. Kubra və Sarə bacılarıma, Ənvər və Anara çox-çox salam edər və sənin gözlərindən öpərim. Rəhim. Məktubunu bəklərəm”.

Cavab məktubunda atam Rəhim bəyi Azərbaycana dəvət edirdi. Rəhim bəyin başqa bir məktubundan parça:

“Çox aziz və çox qiymətli şair və biricik kardeşim Resul! Bu fani dünyada benim tək bir arzum vardır ,o da ölmədən əvvəl sizləri yəni qohum və qardaşları görə bilmək bəxtiyarlığı olmasa da heç olmasa hepinizlə məktublaşmaq və dərdləşmək səadətinə nail olmaqdır. Onun üçün səndən böyük bir ricam var: bu məktubu alır almaz lütfən heç olmasa 1.Üzeyirin, 2. Səlimin qızı İfrat və anasının və 3.Ənvərin adreslərini bana göndər. Məktubunu lütfən (zakaznoy göndər) uçaq ilə göndər. Hepinizi birər-birər (tək-tək) selamlar, həsrətlə məktubunu bəklərəm.Qərib kardeşin Rəhim”.

Rəsul Rza Rəhim bəyə göndərdiyi məktublardan (məndə sürəti olan məktubunda) birində yazır:

“Mənim didərgin, qərib qardaşım Rəhim!

Hər iki məktubunu almışam. Birinci məktubuna cavab yazmadan istədim yoxlayam sənin xəbər tutmaq istədiyin qohum qardaşdan kim qalıb? Göyçayda uzaq qohumlarının nəvələrindən bir neçə nəfər var. Dövlət idarələrində işləyirlər.Dolanışıqları çox yaxşıdır. Üzeyir Məmmədov –Səriyənin oğlu Əli –Bayramlı şəhərində işləyir. Özünü görməmişəm, deyirlər iki qızı var. Bu günlərdə Səlimin (Məsmə xalanın oğlu) qızı İfrat Əliyeva anası ilə bizə gəlmişdi. Bundan başqa (Səlimin özü on il əvvəl vəfat edib) bir qızı, bir oğlu da var, hər ikisi yaxşı vəzifədə işləyirlər.

İndi Göyçay sən görən yarı kənd,yarı şəhər deyil. Çox böyüyüb, artıb,gözəlləşib, 5-9 mərtəbəli evlər, çoxlu məktəb, texnikum, mədəniyyət sarayları var. Göyçaydan çıxmış yüzlərlə ali təhsilli həkim, alim, aqranom, müəllim, yazıçı var. Bizə gəlincə 1930-cu ildən Bakıda yaşayırıq.

Bizim ölkə haqqında bir sıra uydurmalar, əfsanələr yayılıb. Yaxşı olar ki, gəlib həqiqəti görəsən. Bir turist kimi olsa da gəl, sənin ünvanını qohumlarına verdim ki, sənə məktub yazsınlar. Hələlik bu qədər. Səni bağrıma basıram. Rəsul Rza”.

Digər məktublarında Rəhim bəy yazırdı ki, o da Vətənə gəlməyi çox istəyir və mütləq gələcək, amma indi Meksikaya gedir, çünki onun sağlamlığı üçün bol günəşli və saf meyvələri olan bir ölkə lazımdır. Meksika isə məhz belə ölkəymiş. Sonra məktubların arası kəsildi və uzun bir fasilədən sonra Rəhim bəydən gələn məktubda çox pis xəbərlər vardı. Meksikada Rəhim bəyi – səksən yaşlı qocanı döyüblər, qarət ediblər, xəstəxanaya düşüb, uzun müddət orada yatıb. Özü də ona təcavüz edənlər zəncilərmiş. Yazıq Rəhim bəy,demə Nyu –Yorkda metroda zəncilərdən ehtiyat etməkdə haqlıymış. Atamın xəstəliyi də şiddətlənmişdi o vaxt, deyəsən daha Rəhimə məktub yaza bilmədi. Bəlkə də yazıb, bilmirəm, amma hər halda Rəhim bəydən daha kağız gəlmədi.

Uzun müddət yolum ABŞ-a düşmədi. 14 ildən sonra 1987-ci ildə getdim Amerikaya, amma səfər marşrutumuzda Nyu –York yox idi. Yolum Nyu –Yokra düşsəydi belə Rəhim bəyi axtarmağımın mənası vardımı? Yəqin ki, bu qoca, xəstə, həm də xuliqanlardan ciddi xəsarət almış tənha insan dünyasını çoxdan dəyişib. Altı il qabaq atamla anam da dünyalarını dəyişdikləri kimi. Bəlkə Rəhim bəyin öldüyünü bilməmək bunu qəti bilməkdən daha yaxşıdır.Kimdən öyrənə bilərdim qəbrinin yerini? Telefon kitablarında məzar yeri göstərilmir axı...Bu şəhərdə kimi vardı Rəhim bəyin – 14 milyonun içində Göyçay soyadını daşıyan yeganə insanın?

Son bir məqama toxunaraq yazımın “Məmmədxanlılar” fəslinə nöqtə qoymaq istəyirəm. Nənəm deyərdi ki, İbrahim hərdən bir Gəncəyə gedərmiş. “Ələkbər bəylə məsləhətləşməyə gedirəm”- deyərdi. Nənəm də, anam, atam da güman edirdilər ki, Mirzə İbrahim məsləhətə anamın babası Ələkbər bəy Rəfibəylinin yanına gedərmiş.

Mən isə bunu güman kimi yox, qəti təsdiq olunmuş fakt kimi qəbul edirəm. O vaxt Gəncədə Ələkbər bəy Rəfibəylidən başqa yanına məsləhətə gediləcək hansısa başqa bir Ələkbər bəy varmıydı? Mirzə İbrahimin Ələkbər bəylə tanışlığı isə çox sadə izah olunur. Ələkbər bəy bir müddət Ərəş mahalında pristav işləyib və Göyçayın nüfuzlu adamlarından olan Mirzə İbrahimlə tanış olması təbiidir.

Beləliklə çox sonralar Rəsul Rzayla Nigar Rəfibəylinin izdivacları vasitəsiylə qohumlaşan bu iki nəslin – Məmmədxanlılarla Rəfibəylilərin – ilk təması,ilk ünsiyyəti Ələkbər bəylə Mirzə İbrahimin görüşləri zamanı başlayıb.

1993-2013.

Bakı, Zuğulba.

ANAR

525-ci qəzet.- 2013.- 7 mart.- S.4.