Əlahəzrət kitab

Bəhruz Axundov: “Kitab bəşəriyyətın ən böyük kəşfidir”

Söz sənətini yaşadan, onun əsrlərin süzgəcindən keçərək dövrümüzə qədər gəlib çatmasına zəmin yaradan kitabların bəşər cəmiyyətinin inkişafında əvəzsiz rolu haqqında nə qədər danışılsa və yazılsa da, onun qüdrətini təsvir etməkdə söz yenə də aciz qalar. Dəyərli sözün qədrini bilərək onu həyat şüarına çevirən, söz xəzinəsi olan kitabları mədəniyyət və incəsənət örnəyi kimi yaşatmaqdan zövq alan, dərin hörmət əlaməti olaraq ona əlahəzrət kitab deyə xitab edən təcrübəli jurnalist və naşir, Azərbaycan Naşirlər və Poliqrafçılar İctimai Birliyi idarə heyətinin sədri Bəhruz Axundovla söhbətimiz də məhz söz sənəti, nəşriyyat və poliqrafiyanın incəlikləri, eləcə də kitab mədəniyyətinin bir sıra özəllikləri haqqındadır.

– Bəhruz müəllim, kitab sizin üçün nədir?

– Mən şablon ifadələr işlətmək istəmirəm. Ancaq etiraf etməliyəm ki, kitab özümü dərk edəndən bəri duyduğum, sevdiyim və qarşısında hər an ehtiramla baş əydiyim ən mötəbər varlıqdır. Ümumiyyətlə, kitab, məncə, bəşəriyyətin ən böyük kəşfi, sivilizasiyanın onurğa beynidir. Mən də çox xoşbəxtəm ki, ömrümün ən qiymətli 32 ilini məhz kitab nəşrinə, çapına sərf etmişəm.

Müasir dövrümüzdə kitab artıq mənəvi həyatımızın rəhninə çevrilmişdir. Bunu daha yaxşı anlamaq üçün bir anlıq təsəvvür edin ki, dünyada mövcud olan bütün kitablar yox olub. Onda nə baş verər, həyatımız nəyə çevrilər, biz necə yaşayarıq? Bəşəriyyətin minilliklərlə yaratdığı bugünkü sivilizasiya nə günə düşər?..

Hər şey kitabdan başlayır: təhsil, elm, mədəniyyət, mənəviyyat, inkişaf, sivilizasiya. Ona görə də sahib olduğumuz müsbət hər şey üçün kitaba minnətdar olmalıyıq.

Günəşsiz, havasız, torpaq və susuz yaşamaq mümkün olmadığı kimi, müasir dövrdə artıq kitabsız da yaşamaq qeyri-mümkündür. Kitab o qədər mötəbərdir ki, müqəddəs “Qurani-Kərim“ə də kitab deyirik. Onu əlimizə götürəndə ən yüksək ehtiramla öpüb gözümüzün üstünə qoyur, ona and içirik.

– Son zamanlar kitab nəşrinə münasibət, deyəsən, bir qədər dəyişib, axı elektronlaşdırma dövrüdür.

– Hesab edirəm ki, bu, keçici bir cərəyandır. Bəzən yenilik sevən insanlar ilk baxışdan “real” görünən yeni bir fikir söyləyir və daim sensasiya axtaran mətbuat (bu, dünyanın hər yerində belədir) bu “real” fikri gündəmdə saxlayır. Əslində, burda qeyri-adi və pis heç nə yoxdur. Əksinə, əsl həqiqət də elə bu müzakirələrdə meydana çıxır. Lakin məni narahat edən dərindən düşünülüb götür-qoy edilmədən söylənilən fikirlərin bəzən çoxlarını təsir altına salması və bu qeyri-ciddi münasibətlərin ictimai rəyə çevrilə bilməsi təhlükəsidir.

Bu məsələdə ziyalıların, əsl jurnalistlərin də tənbəlliyi olur. Bəzən biz bir çox xeyirli və real fikirləri izah edib düzgün istiqamətləndirə bilmirik. Məsələn, sizin toxunduğunuz məsələdə.

Məncə, burada söhbət İKT-nin imkanlarından maksimum yararlanaraq bütün sferalarda, o cümlədən, elm, təhsil, mədəniyyət, səhiyyə, istehsalat və s. sahələrdə inkişafa nail olmaqdan gedə bilər. Bu heç də kitabdan tamamilə imtina etmək demək deyildir.

– Bəzi fikirlərə və hesablamalara görə, yaxın 5–10 ildə nəinki kitablardan, hətta dərsliklərdən belə imtina edilərək, yalnız elektron kitablara, dərsliklərə keçiləcək.

– Bunlardan qorxmağa dəyməz, çünki kitabın həqiqi dostları onlardan da çoxdur və təbii ki, bu dostlar daha elmli, dünyagörüşlü insanlardır. Hətta onların arasında kompyuter üzrə mütəxəssislər də az deyil. Əlbəttə, bu, adi və bəsit bir məsələ deyil, bəşəri bir məsələdir. Uzun zaman və hərtərəfli araşdırmalar, müzakirələr tələb edən bir mövzudur.

O ki qaldı hesablamalara, kimlərin necə hesablamalar apardığını bilmirəm, lakin məncə, əsl gerçək hesablamaları vaxt, zaman özü aparacaq və ən doğru qərarı da o verəcək. Əgər bu asan bir məsələ olsaydı, İKT sahəsində aparıcı rola malik olan dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələri çoxdan kitabları tamamilə ləğv edərək elektron kitablara keçmişdilər. Təkrar edirəm ki, mənim fikrimə görə, ölkədə bütün sahələrin inkişafının təmin edilməsi, eyni zamanda tədrisin keyfiyyətinin daha da yüksəldilməsi üçün müasir İKT-nin gücündən maksimum istifadə etmək vacib və qaçılmazdır. Son dövrlərdə bu sahədə atılan önəmli addımlar da, qazanılan uğurlar da göz qabağındadır. Ölkə başçısının 2013-cü ili “İKT ili” elan etməsi də bu sahədə fəaliyyətin daha da geniş vüsət alacağına ciddi bir mesajdır. Əlbəttə, bunun özü ölkəmizin hərtərəfli və sürətli inkişafında daha böyük uğurlar qazanılacağından xəbər verir və bu, kitab nəşri sənayesində də mütləq özünü göstərəcəkdir. Hesab edirik ki, məlumat kitabçalarının, sahə ədəbiyyatlarının, hətta ensiklopediyaların və s. elektronlaşdırılması lazımdır və vacibdir. Tədris və elmi, hətta bədii ədəbiyyatların da paralel olaraq elektron variantını hazırlamaq səmərəlidir və bu təcrübə artıq özünü təsdiq edir. Elektron məlumat mərkəzlərinin (kitabxanaların) fəaliyyəti də yaxşıdır. Lakin fikrimizcə, yüksək (ciddi) ədəbiyyatın, xüsusilə, dərsliklərin, ümumiyyətlə, kitabın elektron kitablarla tam əvəz olunması qeyri-ciddi və müşkül məsələdir.

Dövlət başçısının insan kapitalına, elmimizə, təhsilimizə, ümumən, mədəniyyət və incəsənətimizə, o cümlədən, bütün bunları özündə ehtiva edən kitabların nəşrinə verdiyi önəm bir daha əmin olmağa əsas verir ki, Azərbaycan müstəqil bir dövlət və millət kimi daim hərtərəfli inkişaf edərək daha qüdrətli bir dövlətə çevriləcəkdir. Bu yolda nə qədər çox vəsait xərclənsə, yenə də azdır. Belə məsələlərdə yersiz qənaətə, necə deyərlər, xəsisliyə yol vermək olmaz.

O ki qaldı elektron nəşrlərin kitabları tamamilə əvəz etməsinə, burada çox vacib amillər var. Təhsilini, bütün növ ədəbiyyatları, məlumatları ancaq elektron daşıyıcılardan almağa, oxumağa məcbur olan insanlar, xüsusilə də gənclər və yeniyetmələr günün çox hissəsini kompyuter qarşısında keçirməli olacaqlar. Bu zaman onların diqqət və maraqlarını təbii ki, təkcə xeyirli bilik və məlumatlar deyil, həm də virtual aləmdə olan bir çox xoşagəlməz saytlar, linklər də cəlb edəcək. Bu problem kompyuterin onların sağlamlığına vurduğu ziyanlarla birləşəndə bizim sabahımız hara gedib çıxacaq? Dünyaya açıq internet məkanında Azərbaycanda buna necə nəzarət olunacaq? (Qadağa qoyulmuş saytlara hər evdə, hər məkanda güclü və daimi nəzarət, zənnimizcə, müşkül məsələdir.)

Yəqin, elə bu səbəblərə görə elektron kitablardan, hətta elektron dərsliklərdən ağızdolusu danışan insanlar belə öz övladlarına, nəvələrinə kompyuterin qarşısında çox oturmağa, internetin bəzi imkanlarından tam istifadə etməyə icazə vermirlər.

– Məncə, burada başqa məqamlar da var.

– Əlbəttə. Axı kitabı təkcə dərs oxuyanlar, elm adamları, müəyyən peşə sahibləri deyil, adi vətəndaşlar, özünü bənzətmək üçün qəhrəman axtaran yeniyetmələr, sevib-sevilən romantik gənclər, əsəbləri yerində olmayan insanlar və b. da oxuyur. Çoxları kitabı başqa problemlərdən qaçmaq, əsəblərini sakitləşdirmək, həyatdan zövq almaq, bəziləri isə, sadəcə, yuxuya getmək və s. məqsədlərlə oxuyur. Bu, ən çox ədəbi-bədii əsərlərə aiddir. Amma kompyuterin soyuq ekranından gözəl bir bədii əsəri, təbii ki, qaynar hisslə, qızğın ehtirasla oxumaq mümkün deyil. Bu, təxminən, şüşəli çərçivəyə salınmış gözəl bir şəkillə sevişmək kimidir. Özü də bu prosesləri cansız düymələr idarə edir. Hər dəfə səhifəni çevirmək və s. üçün soyuq düymələrə toxunduqca elə bil gözəl bir röyadan ayılır, sadəcə, bir kitab oxuduğunu, bu hisslərin süni olduğunu duyursan. Bunu da kənara qoyaq. Oxuduğun əsərdə hadisələrin ən şirin yerində, maraqlı kulminasiya nöqtəsində bir də görürsən ya internet xətti zəiflədi, ya da, nə bilim, hansısa başqa bir texniki problem yarandı və hər şey yarımçıq qaldı. İnternet heç bir sivil ölkədə belə texniki xətalardan xali deyil.

Əsl kitabla isə canlı təmas var. Səhifələdikcə vərəqlərin pıçıltısı, qoxusu, əlini onun səhifələrinə çəkib oxşadıqca keçirdiyin xoş hisslər... Oxuduqca hadisələri kənardan izləmir, özün də bilmədən sanki onların iştirakçısına çevrilirsən, qəhrəmanın həyatını yaşayırsan, içində münasibət yaranır, doğruya-yanlışa qiymət verirsən. Bu gözəl hisslər səni özündən alıb başqa bir dünyaya aparır və heç bir düymə bunları dayandıra bilmir, sən bu xoş hisslərin ağuşunda şirin yuxuya gedə bilirsən. Nə sağlamlığına vurulacaq zərərdən qorxursan, nə şüalanmadan, nə internetin nasazlığı səni narahat edir, nə proqram təminatı, nə də başqa problemlər.

Yeni çapdan çıxmış kitabının (lap əllinci kitabı olsa belə) ilk nüsxəsini əlinə alarkən müəllifin necə həyəcan keçirdiyini, onu hansı xoş hisslərlə vərəqlədiyini, əlini üzərində gəzdirib körpə balası kimi oxşadığını, yəqin ki, çoxunuz müşahidə etmisiniz. Bu gözəl duyğuları, sevinc hisslərini hansı elektronika əvəz edə bilər.

– Amma İKT artıq həyatımıza daxil olub.

– Heç bir ağıllı adam İKT-nin əleyhinə ola bilməz. Nə mən, nə də tanıdığım adamların heç biri bu gün kompyutersiz keçinə bilmərik. Etiraf etməliyik ki, kompyuter və digər informasiya-kommunikasiya sistemləri artıq həyatımızın bir hissəsinə çevrilmişdir və onlarsız müasir həyatda önəmli inkişafa, güclü iqtisadiyyata nail olmaq mümkün deyil. Bu sistemlərdən kitab nəşri və çapı proseslərində də çox geniş və səmərəli istifadə olunur. Müəlliflər də kitablarını kompyuterdə yığırlar. Bunların hamısı çox gözəl, səmərəli və artıq qaçılmazdır. Lakin ən ağıllı robotlar adi canlı insanı əvəz edə bilmədikləri kimi, elektron kitabların da canlı kitabları əvəz etməsi mümkün deyil. Yaxşı ki, dünyanın zəkalı insanları, xüsusilə Qərb alimləri kompyuterin, mobil telefonların həyatımıza gətirdiyi bəlalar, insanların sağlamlığına vurduğu ziyanlar və s. barədə artıq açıq fikirlər söyləməyə başlamışlar və hər dəfə bu həqiqəti bildirən məlumatlara rast gəldikcə ürəyimdə gur səslə deyirəm: “Yaşasın əlahəzrət kitab!”

– Bəhruz müəllim, sizcə, naşir kimdir?

– Yaxşı sualdır. Təbii ki, hər bir xalqın tarixini yaradanlar onun yetişdirdiyi ən zəkalı insanlar, əzmkar liderlər, tarixi şəxsiyyətlər və onlara inanıb arxasınca gedən xalqın özüdür. Həmin tarixi yazılı ədəbiyyata, mənbəyə çevirənlər tarixçi-alimlər, yaradıcı-ziyalı insanlardırsa, bu yazılanları kitaba çevirib gələcək nəsillərə, digər xalqlara ötürənlər, necə deyərlər, nəfəs verib yaşadanlar isə naşirlər və poliqrafçılardır. Bura xalqın milli mədəniyyətini, ədəbiyyatını və s. əlavə etsək naşirliyin, poliqrafçılığın nə qədər lazımlı və şərəfli bir peşə, nəşriyyat-poliqrafiya sahəsinin isə nə qədər gərəkli və vacib bir sahə olduğu bir daha aydın görünər. Lakin təxminən, 13 il bundan əvvəl qəbul edilmiş və bu gün də hələlik qüvvədə olan “Nəşriyyat işi haqqında” qanunda çox yanlış olaraq “naşir” nəşriyyat məhsulunu maliyyələşdirən, nəşriyyat sahəsi ilə əlaqəsi olmayan fiziki və ya hüquqi şəxslər kimi izah olunur (I Fəsil, maddə 1). Belə çıxır ki, naşirlik pulla əldə oluna biləcək bir statusdur, yəni pulu olan hər kəs kiçik bir nəşr məhsulunu maliyyələşdirməklə naşir ola bilər. Bəs onda əsl naşirlər kimlərdir? Məncə, bu sözü “sponsor” sözü ilə dəyişik salıblar. Bəlkə də, bu, texniki bir xəta üzündən olub. Lakin mən dəfələrlə demişəm, yenə də deyirəm, bütün hallarda bu, tariximizin, elmimizin, mədəniyyətimizin və xüsusilə də ədəbiyyatımızın bu gününü gələcəyə daşıyan şərəfli bir peşə sahiblərinə qarşı böyük hörmətsizlikdir.

– Bəs bu sözün düzgün izahı necədir?

– Naşir bütün nəşr proseslərinə rəhbərlik edən şəxsdir – qısaca bunu belə izah etmək olar.

– Bir az da kitab nəşrindən, ona naşir münasibətindən danışaq.

– “Təhsil Nəşriyyat-Poliqrafiya“ birliyinin girişində böyük hərflərlə bir cümlə yazmışıq: “Pis kitab yoxdur, pis naşir var!”

Gözəl fikirdir, deyilmi? Çünki pis (zəif) adlandırdığımız hər hansı bir kitabdan belə yaxşı nə isə öyrənmək olar. Ona görə də, şəxsən mənim üçün hər bir kitab qiymətlidir. Lakin dolğun məzmunlu, keyfiyyətli nəşr edilmiş kitab isə böyük anlamda əvəzsiz sərvət, yüksək mənəvi dəyərdir.

Çox təəssüf ki, kitabların yazılmasında, nəşri və çapında, ona oxucu münasibətində hələ də xeyli qüsurlar və xoşagəlməz hallar var. Bu sahədə elə nöqsanlara rast gəlmək olur ki, bəlkə də, onlar kompyuterin insanların sağlamlığına vurduğu ziyandan daha çoxdur.

Başlayaq elə nəşriyyat və mətbəələrdən. Ən dolğun məzmunlu kitabı da elə pis görkəmdə təqdim etmək olar ki, oxucu nəinki onu alıb oxumaq, hətta bağışlasalar belə, kitab rəfinə qoymaq istəməz. Əksinə, məzmunca o qədər də dolğun olmayan bir kitabı peşəkar naşir elə gözəl tərtibatda, zövqoxşayan dizaynda və yüksək poliqrafik keyfiyyətdə təqdim edər ki, oxucu nəinki onu istənilən qiymətə alar, hətta (oxumasa belə) sevə-sevə vərəqləyər, şəkillərinə baxar (indi çoxu belə edir) və rəfinin də ən görkəmli yerinə qoyar. Başqa sözlə desək, kitabın yüksək dəyərini, ucalığını, mötəbərliyini qoruyub saxlamaq üçün naşirdən yüksək peşəkarlıq, zövq və xüsusi yanaşma tərzi tələb olunur. Deyirlər, kitabın redaktoru onun ikinci müəllifidir. Naşirlər və poliqrafçılar isə ona nəfəs verən, həyat və ömür bəxş edən şəxslər, obrazlı desək, valideynləridirlər. Bəli, əsl naşir üçün nəşr etdiyi hər bir kitab onun övladı kimidir. Kitaba ilk münasibəti, sevgini də məhz naşir yaradır. Oxucu kitabı əlinə alıb vərəqlədikdə, naşirin onu xüsusi qayğı ilə, içindən gələn sevgi ilə hazırladığını duymalıdır. Bu, onda yüksək əhvali-ruhiyyə yaradar. Əgər kitab həm də oxunaqlı və dolğun məzmunlu olsa, oxucu onu, necə deyərlər, birnəfəsə oxuyar və bundan həzz alar, hətta başqalarına da oxumağı tövsiyə edər. Yaxşı kitab bax belə yayılır. Bəzən belə təbliğat qəzetdə, internet saytlarında verilən elanlardan daha effektli olur. Fikrimi izah etmək üçün qısa bir əhvalat danışım: lap bu yaxınların söhbətidir. Tanışlarımdan biri məndən M.Ə.Sabirin yenicə nəşrdən çıxmış “Hophopnamə“sini hardan əldə edə biləcəyini soruşdu. Mən açığı kitab verməkdən qaçmaq üçün: “Necə yəni, bəyəm bu günə qədər səndə “Hophopnamə“ yoxdur? Gör neçə dəfə nəşr olunub“ – deyə soruşdum. O: “Yox ey, varımdı, özü də iki nəşrini almışam, ikisini də oxumuşam. Amma əlimdə çözələnib gedib, cildləri də cırıq-cırıq olub. Kitabın heç vərəqlənməyə belə heyi qalmayıb. Son nəşri isə gözəl dizaynda, mükəmməl və çox keyfiyyətli buraxıblar. O gün bir nəfərdə gördüm. Ölürəm də yaxşı kitab üçün, o da ola Sabirin kitabı. Qardaş, gör bizim nə qədər nəhəng yazarlarımız var ey?! Evdə on kitab şkafın olsa, yenə azdır, oxu ki oxuyasan...“ – dedi.

Düzü, onun sözləri ürəyimə yağ kimi yayıldı. Elə yumşaldım ki, yeni çapdan çıxmış “Hophopnamə“dən başqa ona 3–4 əlavə kitab da hədiyyə etdim. (Hər zaman adamın əlinə belə kitabsevər düşmür axı.) Kitabları görəndə gözləri böyüdü. Uşaq kimi elə sevinirdi ki, elə bil ona dünyanı bağışlamışdılar. Kitabları xüsusi aclıqla vərəqləyir, az qala elə mənim otağımdaca oxumaq istəyirdi...

Yola salanda o:

– Qardaş, sən mənə kitab yox, elə bil həyat bağışladın. Allah səni sevindirsin. Ancaq utanıram da deməyə, yoldaşlardan çoxu bu kitablardan almaq istəyir. Bunları haradan almaq olar?

–Təəssüf ki, bu kitablar cənab Prezidentin sərəncamı ilə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən sifariş edilən yubiley kitablarıdır, satış üçün deyil.

O, məyusluqla: “Heyif, heyif“ – dedi.

Bu kəlmələrin altında gör neçə-neçə naşirin, kitabsevərlərin arzuları yatır.

– Naşirlər haqqında, onların nəşr işlərində rolu və kitaba münasibəti haqqında, qısa da olsa, maraqlı fikirlər söylədiniz. Xahiş edirəm, bir az da poliqrafçılar haqqında danışasınız.

– Bildiyimiz kimi nəşriyyat işinin 3 əsas qolu var:

Birinci qol – yaradıcılıq işləri, yəni nəşriyyat prosesləridir. Bura kitabın (kağızın) ölçüsündən, şrift növlərindən tutmuş ədəbi, bədii və texniki redaktəyə, rəssam işlərindən başlamış korrekturaya, dizayna, kompyuter icrasına, xammal və material çeşidlərinin seçilməsinə və s. qədər olan proseslər aiddir.

İkinci qol – istehsalat işləridir ki, bura bütün poliqrafik proseslər aiddir.

Üçüncü qol isə kommersiya qoludur. Yəni hazır məhsulun realizasiyası, başqa sözlə desək, kitabın satışının təşkilidir. Bu qolların hər birinin kitab nəşri işində çox böyük rolu var. Onlar bir-birinə zəncirvari bağlı və bir-birindən asılı proseslərdir. Hərəsi haqqında ayrıca danışıb incəliklərini açmaq üçün azı bir kitab yazmaq lazımdır ki, “Nəşriyyat işinin əsasları“ kitabında biz buna cəhd etmişik.

Poliqrafiya haqqında isə qısaca onu demək olar ki, mətbəə işi kitab nəşrinin özəyində duran həlledici bir prosesdir.

Yuxarıda söhbət açdığımız bütün amillərin uğuru, reallaşması məhz poliqrafik proseslərin düzgün həyata keçirilməsi ilə bağlıdır. Başqa sözlə desək, müəllifin və nəşriyyatın gərgin əməyinin nəticəsi poliqrafik icradan çox asılıdır. Yuxarıda obrazlı şəkildə dediyimiz kimi, kitabı bir övlad hesab etsək, onun valideynlərindən biri naşirlərdirsə, ikincisi poliqrafçılardır.

Azərbaycanda nəşriyyat-poliqrafiya işinin tarixi çox qədim olmasa da, bizim bu sahədə gözəl ənənələrimiz var. Hər dövrün öz şərtlərinə cavab verən bir çox gözəl nəşr nümunələrimiz mövcuddur. Bu iş indi də uğurla davam etdirilir. Müstəqilliyin bəxş etdiyi azad-demokratik imkanlar zəminində son illər Azərbaycanda digər sahələr kimi nəşriyyat-poliqrafiya sahəsi də xeyli inkişaf etmişdir. Son illərdə güclü bazaya və imkanlara malik bir neçə nüfuzlu nəşriyyat və poliqrafiya müəssisələri də formalaşmış və bu işin uzmanı olan görkəmli naşirlərimiz yetişmişdir. Onların hazırladığı gözəl nəşr nümunələri nüfuzlu beynəlxalq kitab sərgilərində və müsabiqələrində yüksək mükafatlar qazanmışdır. Heydər Əliyev Fondunun bir sıra nəşrlərini ən müasir və yüksək keyfiyyətli nəşr nümunələri hesab etmək olar. “Təhsil“ nəşriyyatının kitabı Azərbaycan nəşriyyat tarixində ilk dəfə olaraq, hətta “Qran-pri” almış, ötən il Avropa miqyasında keyfiyyətə görə “Qızıl medala“, müasir kommunikasiya sistemlərindən səmərəli istifadə edərək yüksək keyfiyyət əldə etdiyinə görə, “Qızıl delfin“ mükafatlarına və s. layiq görülmüşdür. “Şərq-Qərb”, “CBS“, “Aspoliqraf”, “Çaşıoğlu” və s. nəşriyyat-poliqrafiya birlikləri də böyük uğurlar qazanmışlar. Respublikada dərslik çapında da böyük irəliləyişlər var.

– Amma nə yazıq ki, bu, kütləvi deyildir. Axı 3–5 gül ilə yaz olmaz.

– Çox təəssüf ki, doğru deyirsiniz. Azərbaycanda (Bakıda) ən müasir çap texnologiyalarına və güclü bazaya malik 4–5, bir az onlardan aşağı isə 7–8 mətbəə var. Sırf nəşriyyatlara gəldikdə, təəssüf ki, onların sayı bir əlimizdə olan barmaqların sayından yuxarı çıxmır. Mən geniş imkanlara malik, stabil çalışan əsl nəşriyyatları nəzərdə tuturam. Əlbəttə, bu, çox azdır və həm də onlar pis reklam olunurlar. Bəlkə də, buna görədir ki, bir çox sifarişçilər, əsasən, xarici ölkələrə üz tuturlar. Ancaq bu bədbinliyə əsas olmamalıdır. Çünki hər şeyin başlanğıcı bir az çətin olur. Mən fürsətdən istifadə edib sifarişçilərə də demək istərdim ki, Bakıda onların hər cür tələblərinə cavab verə bilən nəşriyyat və poliqrafiya müəssisələri mövcuddur. Sifarişlərini burda ən yüksək keyfiyyətlə, həm də xeyli ucuz qiymətə yerləşdirə bilərlər. Lüzumsuz halda pullarını xaricdə xərcləməyə ehtiyac yoxdur.

Lakin məni daha çox narahat edən başqa məsələdir.

– Piratçılıq?

– Bəli, bu dəfə də düz təxmin etdiniz. Ancaq ondan da çirkin və qorxunc əməl olan qanunsuz kitab çapı, xüsusilə də dərsliklərin çapıdır. Mən bunları “saxta” kitablar adlandırıram, onlar uşaqlarımızı, həqiqi mənada, zəhərləyir, yeniyetmələrimizin sağlamlığına və zəkasına ciddi ziyan vurur.

– Necə?

– Bu, çox geniş söhbətdir, amma çalışaram çox qısa bir anlayış yaradım. Bilirik ki, kitab çapında kağız, karton kimi xammallardan və onlarca digər əsas və köməkçi materiallardan istifadə olunur (metal təbəqələrdən, cürbəcür boyalardan, yapışqanlardan, laklardan, sellofanlardan, kimyəvi maddələrdən və s.). Bunların hər birinin də müxtəlif növləri və çeşidləri var. Məsələn, kağız sellülozdan və çoxlu sayda tullantılardan, o cümlədən, ekoloji cəhətdən ziyanlı materialların tullantılarından hazırlanır. Ona görə də kitab kağızı, ayrılıqda dərsliklər çap olunan kağızlar digər növ çap məhsullarının, hətta qəzetlərin belə çapı üçün nəzərdə tutulan kağız növlərindən fərqlənir. Əsas fərq də onun tərkibinin kimyəvi cəhətdən daha təmiz və ziyansız olmasındadır. Bu fərqi daha yaxşı duymaq üçün əsl nəşriyyatlarda (mətbəələrdə) hazırlanmış bir dərsliklə qanunsuz çap edilmiş saxta dərsliyi tutuşdurmaq və onları qoxulamaq kifayətdir. Təbii ki, keyfiyyətli və keyfiyyətsiz bütün mallar kimi, kağızların da qiymətində müəyyən fərqlər var. Boya, yapışqan və başqa materiallar da onun kimi.

– Sizcə, bu kağız növləri arasında bu qədər keyfiyyət fərqi olmasının səbəbi nədir?

– Əlbəttə, ən başlıcası bazarın tələbatı və qiymət. Bir də həmin kağızların istifadə təyinatı. Axı kağızdan təkcə çap məqsədilə, həm də kitab-dərslik çapında istifadə etmirlər. Məsələn, bir sıra çap məhsulları ilə, o cümlədən, qəzetlərlə istifadəçinin (oxucunun) təması bir neçə dəqiqə, ən çoxu yarım-bir saat olur. Kitablar, özəlliklə dərsliklərlə isə oxucunun yaxın təması illərlə olur. Uşaqlar onları özlərinə daha yaxın tutur, istər-istəməz əllərini sürtür, sonra isə həmin əlləri ağzına, gözünə vurur və s. Ərzaq, sənaye və s. mallarının bükülüb qablanmasından tutmuş əlsilənlərin, kabellərin, divar kağızlarının, qapı üzlüklərinin, pulların və s. hazırlanmasında istifadə üçün müxtəlif növ və çeşidlərdə kağızlar istehsal olunur. Təbii ki, hər növün, çeşidin də özünə uyğun qiymətləri var. Yalnız pul qazanmaq məqsədilə qanunsuz yolla saxta kitablar çap etmək kimi alçaq işə qurşanan şərəfsiz insanlar (bunu başqa cür deyə bilmərəm), əlbəttə ki, hər şeyin ucuzuna, yəni keyfiyyətsizinə qaçır. Bu dərsliklərin nəşr proseslərinə (yığım, dizayn, rəssam və müəllif qonorarları və s.) bir manat da xərcləməyən və bütün növ vergilərdən yayınan, üstəlik çap zamanı ucuz və keyfiyyətsiz materiallardan istifadə edən belə “işbazlar” görün nə qədər para əldə edir. Təəssüf ki, bir çox valideynlər də beş-on qəpik qiymət fərqinə aldanıb onları alırlar. Nəticədə sağlamlığı pozulan uşaqlar, zərər çəkən isə onların özləri ilə bərabər valideynlər və bütün cəmiyyət olur. Biz “zəhər“lənir dedikdə heç də tərkibində ziyanlı maddələri olan hansısa ərzaq məhsulunun bu gün yeyilib, sabah büruzə verməsini nəzərdə tutmuruq. Təəssüf ki, burada məsələ daha qəlizdir. Həmin zəhərli maddələr tədricən gözdə, ciyərlərdə, nəticə etibarı ilə qanda müəyyən xəstəliklər yaradır ki, bu da ağlasığmaz bəlalara səbəb olur.

– Bəs bunların qarşısı necə alınmalıdır?

– Bu işlərlə 20 ilə yaxın bir dövrdə apardığımız mübarizə bizə kifayət qədər təcrübə qazandırmışdır. Biz deyəndə, təkcə bir qrup nəşriyyatları nəzərdə tutmuram. Müəllif Hüquqları Agentliyini, hüquq-mühafizə və vergi orqanlarını, Təhsil Nazirliyini, Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasını, eləcə də mətbuat və televiziyanı nəzərdə tuturam. Bu illər ərzində xeyli işlər görülüb, təkliflər irəli sürülüb və s. Lakin açığını deyək ki, bütün bunlar o qədər də bəhrə vermədi. Bu sahədə ən səmərəli addımı 2003-cü ildə dövlət atdı. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin “Yoxsulluğun aradan qaldırılması...” ilə bağlı tarixi fərmanına uyğun olaraq, əvvəlcə ibtidai sinif dərslikləri, sonra iş dəftərləri, daha sonra isə bütün orta məktəb dərslikləri dövlət vəsaiti hesabına nəşr etdirilərək şagirdlərə pulsuz hədiyyə edildi və bununla da, saxta dərsliklərin satışının qarşısı yarıbayarı azaldı. Bu gün də bu gözəl iş davam etdirilir, lakin dörd ildən bir. Həmin dərsliklər təkrar istifadə üçün məktəb kitabxanalarında saxlanılır. Arada qalan 3 il ərzində isə cəmi 25–30% həcmində çap edilir. Görünür, valideynlərin və məktəblilərin çoxu yeni dərs ilinə yeni dərsliklərlə başlamağa üstünlük verirlər və bu zaman da həmin “işbazlar” fəaliyyətə keçirlər.

– Bəlkə, dərsliklər qalın cilddə buraxılsa...

– Xeyr, bu da tam çıxış yolu deyil. Əvvəla, bu dərslikləri qalın cilddə buraxmaqla, onu ikinci dəfə həmin tirajla çap etmək arasında maliyyə vəsaiti baxımından o qədər də fərq yoxdur. İkincisi, bu, standartlara uyğun deyil, ən azı ekoloji təmizlik, sağlamlıq, maliyyə və təhlükəsizlik baxımından.

— Xahiş edirəm, bu məsələyə bir az aydınlıq gətirin.

– Maliyyə məsələsini qısa da olsa, dedik. Keçək ekoloji təmizlik və sağlamlıq məsələsinə. Məlumdur ki, qalın (sərt) cildli kitablarda əlavə olaraq kartondan, yapışqandan və s. materiallardan istifadə olunur. Bunlar isə cild örtüyünün altında qalır. Bu materialların nə qədər ziyansız növləri olsa da, nəticədə onlar kimyəvi üsulla istehsal olunurlar və onların nə dərəcədə keyfiyyətli növündən istifadə olunduğunu yoxlamaq üçün mütləq hazır məhsulun (kitabın) üz örtüyünü və ya forzası qoparmaq lazımdır ki, bu da mümkün deyil. Qalın cildli kitab yumşaq üzlüdən xeyli ağır olur. Qalın cildli kitabların sərt qapaqları ilə uşaqlar bir-birinə, hətta bədən xəsarəti yetirə bilərlər və s.

Həm də əksər dərsliklərin ölçüsü və həcmi onları qalın cilddə buraxmağa imkan vermir. Yəqin, bu səbəblərə görə də dünyanın heç bir ölkəsində orta məktəb dərslikləri qalın cilddə buraxılmır.

Nəhayət, düşünürəm ki, dərsliklərin üzlərini sərt, cildlərini qalın etməkdənsə, uşaqlarımıza kitabla davranış mədəniyyətini öyrətmək daha doğru olar və bu, onlara həmişə gərək olar.

– Bir tərəfdən narkotikaya meyillilik, siqaretin vurduğu ziyanlar, ekologiya problemləri, keyfiyyətsiz ərzaq məhsulları, elektron şüalanmalar, daha nələr-nələr... Bir tərəfdən də qeyri-qanuni yolla çap edilən saxta dərsliklərin vurduğu ziyan. Bir ziyalı, təcrübəli bir naşir kimi çıxış yolunu nədə görürsünüz, bunun qarşısını necə almaq olar?

– Ancaq sivil yolla. Düşünürəm ki, dünyanın bir çox inkişaf etmiş ölkələrində olduğu kimi bizdə də dərslik komplektləri dörd ildən bir deyil, hər il dövlət vəsaiti hesabına nəşr edilib şagirdlərə pulsuz verilməlidir. Digər bütün sahələrdə olduğu kimi, ulu öndərimizin uzaqgörənliklə təməlini qoyduğu bu siyasət də, yəqin ki, davam etdiriləcəkdir. Belə olarsa, qeyri-qanuni yolla çap edilən saxta dərslikləri alan olmaz və bu məsələ birdəfəlik həll edilmiş olar. Fikirlərimi ölkə başçısı cənab İlham Əliyevin təhsillə bağlı söylədiyi dərin məzmunlu sözlərlə yekunlaşdırmaq istəyirəm: “...təhsilə diqqət ölkə üçün həlledici məna daşıyan bir siyasətdir. Əgər təhsillə bağlı məsələlər düzgün həll olunmasa, bu siyasət, bizim bütün başqa uğurlarımız heç bir səmərə verməz”.

Gülnar MAYİSQIZI

Redaksiyadan: Müsahibə “Naşir” jurnalının 1-ci sayından götürülüb.

525-ci qəzet.- 2013.- 13 mart.- S.5.