Tanıdığım Anar: obyektiv, dürüst, prinsipial

Anar müəllim haqqında danışmaq mənimçün həm asandır, həm də xeyli çətin. Asandır – ona görə ki, ilk növbədə Anar bizim müasirimizdir, necə deyərlər, bütün yaradıcılığı ilə, bütün fəaliyyəti ilə gözümün qarşısındadır. Çətindir – çünki bu yaradıcılıq, bu fəaliyyət olduqca genişdir, çox zəngin və rəngarəngdir.

Mən Anar müəllimin bədii yaradıcılığı ilə yaxından tanışam, ilk növbədə bir oxucu kimi onun müxtəlif əsərlərini oxumuşam. Amma çalışacam bu barədə söz açmayım. Düşünürəm ki, bu haqda ədəbiyyat adamlarının, tənqidçilərin danışması daha məqbuldur. Eyni zamanda, Anar müəllimin zəngin fəaliyyəti təkcə ədəbiyyatla, mədəniyyətlə bağlı deyil axı. İctimai həyatımızın elə bir sahəsi yoxdur ki, orda Anar müəllim öz sözünü deməsin, öz münasibətini bildirməmiş olsun.

Yəni, Anar müəllim sözün həqiqi mənasında əsl ziyalıdır, ictimai xadimdir, vətəndaşdır, şəxsiyyətdir.

İlk baxışda Anar müəllimi fərqləndirən nə qədər epitetlər var: Əsl ziyalı. Əsl vətəndaş. Böyük şəxsiyyət. Dəyərli insan. İstedadlı yazıçı. Gözəl dramaturq. Qüdrətli qələm sahibi. Görkəmli sənətkar. Yaxud: bir-birindən gözəl filmlərin ssenari müəllifi, rejissoru. Bir sözlə, böyük mədəniyyət xadimi və sairə.

Təbii ki, bu epitetlərin hər hansı birini Anar müəllimin adının qarşısında asanlıqla işlətmək mümkündür və Anar müəllim bu adların hər birinə layiqdir. Lakin etiraf etməliyik ki, ayrılıqda bu epitetlərin heç biri onun zəngin fəaliyyətini tam ehtiva etmir və Anar müəllimdən söz düşəndə ən azından gərək bunların hamısını bir yerdə işlədəsən. Çünki mənim qəti fikrimcə, Anar müəllim bu dünyada xüsusi missiya daşıyıcısıdır. Bu missiya xalqa, Vətənə, geniş götürəndə – dünyaya, insanlığa, bəşəriyyətə xidmət missiyasıdır və bu gün Anar müəllimin keçdiyi ömür yoluna, yaratdığı bir-birindən gözəl əsərlərə, eyni zamanda ictimai-mədəni fəaliyyətinə tam, bütöv şəkildə nəzər salanda əminliklə demək mümkündür ki, nə qədər çətin də olsa, o bu şərəfli missiyanın öhdəsindən ləyaqətlə gəlməyi bacarıb.

lll

Anarın gözəl bir essesi var: “Anlamaq dərdi”.

Bu esseni Anar öz müəllimi və ustadı olan dahi Mirzə Cəlilə həsr edib. Vaxtilə böyük rezonans doğurmuş “Anlamaq dərdi” həm Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində esse janrında yazılmış ən yaxşı nümunə kimi, həm də Mirzə Cəlil haqqında tarixi həqiqətlərin ilk dəfə olaraq bu cür cəsarətlə qələmə alınması baxımından qiymətlidir.

“Cəlil Məmmədquluzadə haqqında ya həqiqəti yazmaq lazımdır, ya da heç yazmamaq lazımdır” – esse bu sözlərlə başlanırdı. İndi mən bu obrazlı fikrə istinad etməklə, bir dəfə söylədiyim fikri, fürsətdən istifadə edərək, bir daha vurğulamaq, daha doğrusu, həmin fikri Anarın özü barədə belə söyləmək istərdim: Anar haqqında ya obyektiv danışmaq lazımdır, ya heç danışmamaq lazımdır.

Obyektivlik deyəndə nəyi nəzərdə tuturam?!

Bilirsiz, mən bir hüquqşünas kimi, müşahidə aparmağı, təhlil etməyi və təhlillər əsasında məntiqi nəticə çıxarmağı xoşlayıram. Təvazökarlıqdan kənara çıxaraq qoy orasını da deyim ki, bunu çox yaxşı bacarıram. Nəyi demək istəyirəm?

Əfsuslar olsun ki, tarixi saf-çürük edəndə çox vaxt haqqın nahaqa qurban verildiyini müşahidə edirik. Böyük amal sahibi olan, bütün həyatını, bacarığını öz xalqının haqq işinə sərf edən dəyərli şəxsiyyətlərin, ən çox da görkəmli sənətkarların böyük əksəriyyəti öz dövründə, öz vaxtında layiqli qiymətini almır, əksər hallarda onların qiymətini zaman verir, tarix verir. Böyük Mirzə Fətəli Axundov da belə olub, Hüseyn Cavid də, Mirzə Cəlil də, Sabir də. Bu siyahını kifayət qədər uzatmaq olar. Özü də təkcə bizdə yox, bütün dünyada belə acı nümunələr var. Bu mənada Anarın yaradıcılıq yolu da asan olmayıb, hər zaman axtarışlarda, mübarizədə keçib. Və bütün böyük sənətkarlar kimi sonda onun ən böyük qazancı, ən böyük mükafatı – xalqın məhəbbəti, oxucunun sevgisidir.

Bəli, mübaliğəsiz deyirəm ki, bu gün Anarın oxucusu olmayan bir ev tapmaq bəlkə də mümkünsüzdür: Azərbaycanda təhsilindən, dünyagörüşündən, ictimai-siyasi mövqeyindən, əqidəsindən asılı olmayaraq Anar hər bir ziyalının, hər bir vətəndaşın, hər bir ailənin tanıdığı, sevdiyi, hörmət etdiyi bir sənətkar, bir şəxsiyyətdir.

Bu gün, ilk baxışda Anar müəllim öz qiymətini almış “xoşbəxt” bir yaradıcı kimi görünür. Amma mən belə hesab edirəm ki, adını çəkdiyim sələfləri kimi, Anarın da bu xalq üçün, bu millət üçün nə qədər böyük dəyər kəsb etdiyini, onun həm bir sənətkar, həm də bir şəxsiyyət kimi əsl qiymətini zaman və tarix verəcək. “Neyləməli, bu da bir qismətdir, mənim də ömrüm belə keçdi – bir əlimdə yazmaq üçün qələm, o biri əlimdə özümü qorumaq üçün çomaq”.

Ürək ağrısıyla oxuduğum bu sətirlər nə giley deyil, nə də şikayət, xeyr, yazıçı Anarın, sənətkar Anarın səmimi etirafıdır.

Və həm də dövrümüzün, zəmanəmizin eybəcər həqiqəti!

Mən Anarın hansı nəsildən, hansı kökdən olmasını yaxşı bilirəm. Bu haqda professor Rafael Hüseynovun gözəl bir tədqiqat əsəri də var: “Rəfibəylilər”. Anarın “Sizsiz” əsərini də böyük həvəslə, eyni zamanda ürək ağrısıyla oxumuşam. İndi bu barədə, Anar müəllimin həyatda hansı çətinliklərlə, hansı haqsızlıqlarla üzləşməsindən danışmaq istəməzdim.

Nə demək olar? Mən bura bircə söz əlavə edə bilərəm: dad nadan əlindən!

lll

Anar bütün digər yazılarında olduğu kimi, öz nəsli-şəcərəsi, həmçinin öz həyatı barədəki yazılarında da həmişə həqiqətin və obyektivliyin tərəfindədir. O, heç zaman nəyisə artırıb-əskiltmir, heç nəyi şişirtmir. Nəinki şişirtmir, hətta bir başqasının əldə bayraq edəcəyi mətləblərin üzərindən də çox vaxt sükutla keçir.

İnsan özünə qarşı nə qədər təvazökar olarmış?!

Bu dərəcədə savadlı, istedadlı, məntiqli, erudisiyalı və ləyaqətli insanlar dünyada çox az, tək-tək olur. Anar müəllimi uzun illər və çox yaxından tanıdığımdan onu müxtəlif vəziyyətlərdə, müxtəlif situasiyalarda müşahidə etmək imkanım olub və onunla ünsiyyət zamanı məndə belə bir qənaət yaranıb ki, ziyalılığın ən ümdə atributu – elə məhz təvazökarlıqdır. Anar müəllim bu qənaəti məndə öz təmkini, öz davranışı ilə yaradıb. Mən bunu Anar müəllimin simasında, onun hərəkətlərində kəşf etmişəm.

Anar hər zaman öz düşüncəsindən, öz mövqeyindən çıxış edir; Anar həmişə həqiqəti və yalnız həqiqəti söyləyir; Anar heç vaxt haqqı nahaqa qurban vermir, heç zaman da öz prinsipindən bir addım geri çəkilmir.

Sənətkar kimi də bu cürdür, şəxsiyyət kimi də.

Fikir verin: artıq yarım əsrdən çoxdur ki, Anar müəllim bədii yaradıcılıqla məşğuldur və bu müddətdə qələmə aldığı nəinki hər hansı əsərindən, hətta bircə sözündən belə imtina etməyə ehtiyacı yoxdur. Çünki hər zaman düşündüyünü yazıb, həmişə haqq bildiyini qələmə alıb və bütün yazılarında həqiqəti ifadə edib. Nəticə göz qabağındadır: bu gün Anarın yazdığına peşman olduğu, necə deyərlər, onu başıaşağı edən, diliqısa edən bircə yazısı da yoxdur.

Budur Anarın bir insan kimi böyüklüyü və bir sənətkar kimi qələbəsi! Və şəxsən mən belə bir şəxsiyyətlə, belə bir sənətkarla eyni dövrdə yaşamaqdan, eyni ölkənin vətəndaşı olmaqdan, üstəlik də, onunla şəxsi ünsiyyətdən, dostluqdan, sirdaşlıqdan, sadəcə, qürur duyuram!

Nə yaxşı ki, xalqımızın bu cür dəyərli övladları var və nə xoşbəxt bizlərə ki, biz Anarı yetirən bir xalqın övladlarıyıq.

lll

Anar müəllimin 75 yaşı tamam olur.

Elə “Anar” adının da.

Bunu təsadüfi demədim. Axı, bu il Anarla birgə “Anar” adının da 75 yaşı tamam olur.

Yadımdadır, 2004-cü ildə biz rumın oxucusuna Anarın gözəl bir əsərini – “Ağ qoç, qara qoç” romanını təqdim etmişdik və kitabın təqdimat mərasimində, rumın ədəbi ictimaiyyəti ilə görüşdə Anar müəllim (hər ikimizin dostumuz olan hörmətli Çingiz Abdullayevlə birgə) şəxsən iştirak etmişdi. Görüşdə ilk çıxış isə bir səfir kimi mənə həvalə olunmuşdu.

Yenə təvazökarlıqdan kənara çıxmağa məcburam: çıxış bütün dinləyicilərin və mənimçün xüsusilə əhəmiyyətlidir ki, Anar müəllimin çox xoşuna gəlmişdi, hətta həmin çıxışı sonradan “Ədəbiyyat” qəzetində çap da etdirmişdi. Orda mən “Anar” adının mənasını da rumın ictimaiyyətinə çatdırmışdım. Həmin çıxışdan bir neçə abzası oxucuların diqqətinə çatdırıram:

“Bu gün Azərbaycanda on minlərlə adam Anar adını daşıyır. “Anmaq”, “xatırlamaq” felindən yaranan, mənaca tam anlaşıqlı, tələffüzü isə çox sadə, çox asan olan bu müasir ad Azərbaycan dilində elə şirin səslənir və Azərbaycan ailəsində o dərəcədə doğmadır ki, sanki onun minillik bir tarixi var. Amma təsəvvür edin ki, qarşınızda əyləşən yazıçı bu adın ilk daşıyıcısıdır. Özünün təbirincə desək, on minlərlə Anarın ən yaşlısı, ən qocasıdır.

Bəli, bu ad ilk dəfə 1938-ci ilin baharında, Azərbaycanın son dərəcə qiymətli insanları – Xalq şairi Rəsul Rzanın və Xalq şairi Nigar Rəfibəylinin ailəsində göz açan körpəyə verilib və mən bu adın tarixçəsini təsadüfi olaraq xatırlatmadım. Bu insan bütün Azərbaycana tam yeni, tam özünəməxsus bir adla doğulduğu kimi, onun yazdığı bütün əsərlər də istisnasız olaraq Azərbaycan ədəbiyyatı üçün yeni oldu, özünəməxsus oldu. Sanki valideynləri ona Azərbaycan üçün yeni olan bir ad verməklə, üzərinə xüsusi bir missiya qoymuşdular – sən heç kəsin yoluyla getməməlisən, atdığın hər addımla yeni bir cığır açmalısan. Və bu gun tam əminliklə demək olar ki, üzərinə düşən bu vəzifəni, bu missiyanı Anar vicdanla, ləyaqətlə, həm ailəsinə, həm də mənsub olduğu xalqa, Vətənə məhəbbətlə, tam artıqlamasıyla yerinə yetirib...”

lll

Anar müəllimin 75 yaşı tamam olur.

Yadımdadır, beş il bundan qabaq, 2008-ci ildə biz Buxarestdə Anar müəllimin 70 illik yubileyi münasibətilə bir kitab nəşr elədik. Kitabda Anarın müasir ictima-siyasi həyatımız, tariximiz, mədəniyyətimiz, həmçinin ədəbiyyat və sənət məsələləri haqqında seçmə fikirləri, düşüncələri toplanmışdı. Çox istərdim ki, Natəvan Faiqin hazırladığı bu dəyərli kitabı rumın oxucusu kimi, bütün azərbaycanlı oxucular da oxusunlar.

Həm bu kitabı, həm də Anarın “Gecə düşüncələri”ni.

Nəyə görə mən Anarın bilavasitə bədii əsərlərini deyil, bunları xüsusi vurğulayıram. Məsələ ondadır ki, biz bəzi yazıçıların yalnız ədəbi yaradıcılığı ilə tanışlıqla kifayətlənirik, daha doğrusu, onların şəxsi həyatları, müxtəlif məsələlərə dair düşüncələri ya bizi maraqlandırmır, ya da, belə deyək ki, xüsusi əhəmiyyət kəsb etmir. Lakin elə sənətkarlar da var ki, onların həyatları yaradıcılığını, yaradıcılıqları şəxsiyyətlərini tamamlayır və onlar bir-birindən ayrılıqda təsəvvür olunmur. Anar müəllim – ikincilərdəndir.

Həqiqətən də, Anarın bədii yaradıcılığı ilə yaxından tanış olmaqla onun necə bir şəxsiyyət olduğunu aydın görmək mümkündür və onun həyatı ilə yaxından tanış olduqda bir daha inanırsan, bir daha əmin olursan ki, bu əsərləri məhz belə bir şəxsiyyət yarada bilərdi.

Obyektivlik, dürüstlük, prinsipiallıq – hesab edirəm ki, Anar müəllimin şəxsiyyətini də, yaradıcılığını da səciyyələndirən ən ümdə keyfiyyətlər məhz bu amillərdir.

lll

Anar müəllimlə Bakıda, Buxarestdə, İstanbulda bir neçə dəfə görüşmüşük və bu görüşlər zamanı onu əvvəllər müşahidə etmədiyim daha bir neçə aspektdən izləmək imkanım olub. İndi bu görüşlərin təfərrüatına varmaq fikrim yoxdur, bununla belə yalnız mənə məlum olan bir vacib nüansı qeyd etmək istərdim.

Buxarestdə olarkən Anar müəllimin həyat yoldaşı Zemfira xanım qəfildən naxoşladı və biz onu dərhal xəstəxanaya yerləşdirdik. Müayinədən sonra həkimlər ciddi bir şey olmadığını, sadəcə, hər ehtimala qarşı, bir günlüyə həkim nəzarətində qalmağın vacibliyini bildirdilər. Mən həmin anlarda Anar müəllimin daxilən necə bir narahatçılıq keçirdiyini hiss etdim – zərrə qədər üzə vurmasa da, özünü sakit, təmkinli göstərməyə çalışsa da, bu narahatlıq son dərəcə həssas bir insanın narahatlığı, sadiq dost, vəfalı bir ömür-gün yoldaşının içdən gələn səmimi nigarançılığı idi. Təsəvvür edin ki, gecə sabaha qədər xəstəxananın dəhlizində qaldı, nə qədər xahiş etdimsə, mehmanxanaya getmədi. Mən həmin anlarda sanki Anarı yenidən kəşf etdim və onun bu dərəcədə həssaslığına, ömür-gün yoldaşına bu dərəcədə bağlılığına, sadiqliyinə, sadəcə, heyran qaldım.

lll

Tale elə gətirdi ki, hazırda Küveytdə ölkəmizin səfiri olan Turalla – Anar müəllimin övladıyla bir müddət eyni kollektivdə, Buxarestdə çalışmalı olduq.

Tural təkcə yaxşı işçi, peşəkar diplomat deyildi, həm də layiqli bir azərbaycanlı oğlu, tərbiyəli bir ailənin övladı idi. Düzü, Turalın bizim səfirliyimizə təyin olunduğunu biləndə onu elə bu cür də təsəvvür edirdim: Rəsul Rza ocağının davamçısı, Anar müəllimin ailəsində tərbiyə almış bir övlad kimi. Atalarımızın bir gözəl deyimi var: ot kökü üstdə bitər. Turalın simasında mən bu misalın əyani nümunəsini gördüm və doğrusu, bu fakt məni çox sevindirdi. Düşündüm ki, deməli öz zənnimdə, gümanımda yanılmamışam – deməli, hələ ADR dövründə ölkəmizin ilk səhiyyə naziri olmuş Xudadat bəy Rəfibəylinin şəcərəsi onun adına layiq bir ləyaqətlə davam etməkdədir...

Eldar Həsənov

525-ci qəzet.- 2013.- 14 mart.- S.7.