ABŞ-ın təhsil sistemi: hərtərəfli inkişaf üçün uğurlu model

Amerika Birləşmiş Ştatları (ABŞ) geniş perspektivlər və hədsiz imkanlar ölkəsidir. ABŞ elmi-tədqiqatların, qabaqcıl texnologiyaların tətbiqi və sənayenin inkişafı sahəsində böyük uğurlar qazanıb. Bütün bu uğurlar Amerikanın təhsil sisteminə də təsirsiz ötüşməyib. ABŞ təhsil sistemi dünyanın ən qabaqcıl tələblərinə cavab verən, texniki və elmi bazasının unikallığı ilə seçilən və analoqu olmayan bir sistemə çevrilib. Amerika universitetləri sadəcə ali təhsil müəssisələri deyil. Onların hər biri elmin bütün sahələri üzrə qabaqcıl elmi tədqiqatların aparıldığı və böyük kəşflərin edildiyi elmi tədqiqat mərkəzləridir. ABŞ-da tarixi, iqtisadi və sosial amillərin təsiri altında formalaşmış müasir təhsil sistemi özünəməxsusluğu ilə seçilir. Burada dövlətin vahid təhsil sistemi yoxdur. Hər ştat təhsilin strukturunu müstəqil şəkildə müəyyən etmək hüququna malikdir.

Təhsil naziri Misir Mərdanovun dediyinə görə, digər ölkələrlə müqayisədə Amerika məktəbləri daha demokratik olmaları ilə fərqlənir. İngiltərədə, Fransada və digər Qərbi Avropa ölkələrində uşaqlar adətən, erkən yaşlarından ibtidai siniflərdə 2-4 il oxuduqdan sonra müxtəlif növ məktəblərə daxil olurlar. Dövlətə məxsus məktəblərlə yanaşı, ABŞ-da kilsə və özəl təhsil müəssisələri də mövcuddur. Kilsə məktəbləri dini təşkilatlar tərəfindən maliyyələşir və buradakı təlim-tərbiyə işləri dini ruhda aparılır. Özəl məktəblərdə isə təhsil bahalı olduğundan burada, adətən imkanlı ailələrin övladları təhsil alırlar. Uşaq bağçalarını başa vuran uşaqların təxminən 99 faizi məktəblərə daxil olurlar (6 yaşdan 13 yaşadək). Onların 94 faizi təhsillərini 18 yaşadək davam etdirirlər. 18-24 yaş arası gənclərin 29 faizi isə kollec və universitetlərə qəbul olurlar. ABŞ-da universitet və ya kolleclərə daxil olmazdan əvvəl 12 illik ibtidai və orta məktəb təhsilini başa vurmaq əsas tələblərdən biridir: “ABŞ-da məktəbəqədər təhsil icbari deyil. Valideynlər övladlarını istədikləri təhsil müəssisəsinə verə bilərlər. Ölkədə məktəbəqədər təhsil müəssisələri sırasına oyun məktəbləri, körpələr evi (nursery school) və bağçalar (kindergarten) daxildir.Amerikanın bəzi məktəbəqədər təhsil müəssisələrində Montessori metodundan istifadə olunur. Bu metod doktor Mariya Montessori tərəfindən 1900-cü ilin əvvəllərində yaradılıb. Həmin metoda əsasən hər bir uşağın özünəməxsus ehtiyacı, marağı və inkişaf xüsusiyyətləri olduğu üçün ona fərdi yanaşma tətbiq olunmalıdır. Bəzi Montessori məktəbləri (Montessori schools) məktəbəqədər təhsil müəssisələrindən (2-5 yaşlı uşaqlar üçün) və ibtidai məktəblərdən (6-12 yaşlılar üçün) ibarətdir”.

Nazir bildirib ki, ABŞ-da təxminən 120 min orta məktəb var. Onların 27 mini özəldir. Şagirdlərin 15 faizi özəl təhsil müəssisələrində və ya kilsə məktəblərində təhsil alırlar. Məktəb məzunlarının təxminən 30 faizi universitetlərə qəbul olur. Məktəblərdə fənlərin tədrisi baxımından vahid tələblər qoyulmur. Onlar məktəbin yerləşdiyi ərazidən (ştatdan) və ya həmin məktəbin öz siyasətindən asılı olaraq dəyişə bilər. Bütün məktəblərdə tədris olunan icbari fənlərə ingilis dili (İngiltərə və Amerika ədəbiyyatı), riyaziyyat (cəbr və həndəsə), xarici dil (əsasən ispan dili), tarix (Amerika və Avropa tarixi) və təbiət elmləri (biologiya, kimya, ekologiya) daxildir. Amerikanın məktəb sistemində biliyin qiymətləndirilməsi bir qədər demokratik xarakter daşıyır. Burada fənlər üzrə vahid dövlət imtahanları mövcud deyil, onları aralıq və semestr testləri əvəz edir. İlin sonunda isə yekun imtahan verilir. Təhsil alanların bu və ya digər fəndən aldığı qiymət yalnız testlərin nəticəsi əsasında müəyyənləşdirilmir. Qiymətləndirməyə onun təhsilə münasibəti, məktəb həyatında iştirakı və digər müvafiq meyarlar da təsir göstərir. Yeganə dövlət imtahanı SAT-dır (Scholastic Aptitude Test-Təhsilin qiymətləndirilməsi testinin). Buraya bacarıqlar üzrə ümumi akademik test, riyaziyyat biliyi və dil bacarıqlarının səviyyəsi daxildir. Bu test kollec və universitetlərə daxil olmaq imkanı yaradır.

Tədris ili semestrlərə bölünür və 170-186 gün davam edir. Dərslər 5-6 saat olmaqla həftənin beş günü keçirilir.

İbtidai məktəb. Əsasən 6 yaşdan etibarən başlayır. Burada təhsil ştatdan asılı olaraq 5-6 il davam edir. Amerikada adətən, məktəbə uşaqları 6 yaşında qəbul edirlər. Bütün dərslər bir müəllim tərəfindən aparılır.

İbtidai məktəblərdə şagirdləri adətən, testlərin nəticələrinə uyğun qruplara bölürlər. Bu testlər xüsusi hazırlıq tələb etmir, istedadlı uşaqları üzə çıxarır və riyazi dəqiqliklə intellekt əmsalını – IQ (intelligence quotient) müəyyənləşdirməyə imkan verir. IQ (ay kyu) testləri insanın intellekt səviyyəsinin qiymətləndirilməsidir. ABŞ-da orta intellekt əmsalı 100-dür. Ölkə məktəblərinin məzunlarının orta IQ-su 115, əlaçıların 135-140 təşkil edir. 70-dən aşağı IQ əqli gerilik hesab olunur. IQ müəyyən edildikdən sonra A, B və C (istedadlı, normal və qabiliyyətsizlər) qrupları yaradılır və təhsil diferensiallaşdırılır. Təhsildə geri qalan uşaqlarla ciddi iş aparılır. İstedadlılar isə adətən, kollec və universitetlərə hazırlaşırlar. Orta məktəbdə qiymətləndirmə sistemi ingilis əlifbasının A, B, C, D, F hərfləri ilə aparılır. Orta qiymətin müəyyən edilməsi üçün hərflərə uyğun ballardan (A=4, B=3, C=2, D=1 və F= 0) istifadə olunur.

C-dən yuxarı qiymətlər yaxşı qiymətlər hesab edilir. Təhsilin davam etdirilməsi üçün tədrisin sonunda B və ya A qiymətləri alınmalıdır. D – biliyin orta səviyyədən aşağı olduğunu, F isə qeyri-qənaətbəxş nəticə və ya tədris materialının tamamilə öyrənilməməsi deməkdir.Orta məktəbin bitirilməsi haqqında diplom almaq üçün son 4 il ərzində 16 akademik kurs üzrə zaçot almaq kifayətdir. Akademik kurs adətən 90-180 məşğələdən ibarət olur. Adətən hər yarımilə 5-6 kurs düşür. Son 4 ildə şagirdlərə 5 əsas fənnin – ingilis dili (4 il), riyaziyyat (3+ il), təbiət elmləri (3 il), sosial elmlər (3 il), kompüter (5 ay) öyrənilməsi məsləhət görülür. Universitet və dördillik kolleclərdə təhsilini davam etdirmək istəyənlər üçün xarici dil kursunu (2 il) keçmək də tələb olunur. Əsas fənlər 20-30 ixtisaslaşmış kurslara bölünür. Məsələn, ingilis dilinə Amerika ədəbiyyatı və ədəbi yaradıcılıq daxil edilir. Məqbul qiymət almaq üçün müasir yazıçıların yaradıcılığı və ya jurnalistika sahəsindən də imtahan vermək mümkündür.Təhsil Nailiyyətlərinin Milli Qiymətləndirilməsi (National Assessment of Educational Progress – NAEP) təşkilatının verdiyi məlumata əsasən, 2010-2011-ci tədris ilində təxminən 49,4 milyon şagird dövlət ibtidai və orta məktəblərində təhsil alır. Bundan əlavə, 5,8 milyon şagird özəl məktəblərdə təhsil alır. Bütün bu məktəblərdə təxminən 3,8 milyon müəllim çalışır: “ABŞ-da ali təhsil müəssisəsi anlayışının dəqiq təyinatı mövcud deyil. Orta məktəbdən sonra təhsil verən istənilən təhsil müəssisəsi kollec, məktəb, institut və hətta universitet adlandırıla bilər. Hər hansı təhsil müəssisəsinin statusunu müəyyənləşdirən yeganə meyar orda tədris olunan ixtisasların keyfiyyəti və həyata keçirilən elmi tədqiqatlar ola bilər.Ali məktəblərə qəbul olunmaq üçün abituriyentlərə qarşı vahid tələblər yoxdur. İkiillik kolleclərə daxil olmaq üçün heç bir qəbul şərtləri və yaş məhdudiyyəti qoyulmur. Abituriyentlərdən sadəcə olaraq orta təhsil haqqında sənəd tələb edilir. Ali təhsil müəssisəsinin növündən və nüfuzundan asılı olaraq, qəbul olmaq istəyənlərdən müsabiqə imtahanları, müsahibələr və test imtahanları götürülə bilər. Amerika ali təhsilində çoxpilləli sistem qəbul edilib. Bu sistemə əsasən ölkədəki ali təhsil müəyyən dövrlərə bölünür. Bakalavr (Undergraduate) dövrü 4 il davam edir və humanitar (Bachelor of Arts, BA) və ya təbiət elmləri (Bachelor of Science, BS) bakalavr dərəcəsinin alınması ilə başa çatır. Bakalavr kursunun proqramına təxminən 30 tədris fənni daxildir. Onlardan hər biri müəyyən kredit balı ilə qiymətləndirilir. Ümumilikdə, bakalavr dərəcəsini almaq üçün 120 kredit toplamaq lazımdır. Əgər tələbə müəyyən sayda mühazirədə iştirak edibsə (akademik saatlarla ölçülən), laborator işləri yerinə yetiribsə, müstəqil iş (referat, esse, hesabat və s.) yazıbsa, o zaman müvafiq krediti qazanmış hesab olunur. Amerika təhsil sistemi özünəməxsus çevikliyi ilə fərqlənir. Məsələn, bakalavr proqramı üzrə təhsilin ilk iki ili bir sıra əsas fənlərin icbari qaydada öyrənilməsi nəzərdə tutulur. Növbəti iki ildə isə tələbələr kifayət qədər geniş siyahıdan istədikləri kursu seçə bilirlər. Magistr (Graduate) dövrü magistr dərəcəsinin (MasterTs Degree) verilməsi ilə nəticələnir. Magistraturada təhsil iki ildir. Sonda məzunlar magistr dissertasiyası yazır və müdafiə edirlər. ABŞ-ın ali təhsil müəssisələrinin sayı 4480-dən çoxdur. Buraya ikiillik və dördillik kolleclər, eləcə də universitetlər daxildir.

Universitetlər proqram seçimində və onların məzmununun müəyyən edilməsində sərbəstdirlər. Bundan əlavə, ölkənin ən yaxşı universitetləri böyük maliyyə sərbəstliyinə malikdirlər. Onların maliyyə mənbələri yalnız tələbələrdən alınan təhsil haqları hesabına deyil, həmçinin elmi-tədqiqat işlərindən, sponsor yardımından əldə edilən gəlirlər hesabına formalaşır. Ölkənin ən qədim ali təhsil müəssisəsi 1636-cı ildə yaradılmış Harvard Universitetidir. 1693-cü ildən 1749-cu ilədək ABŞ-da daha dörd ali təhsil ocağı – Vilyam və Meri Kolleci (1693, Virciniya ştatı), Yel (1701), Prinston (1746) və Pensilvaniya (1749) universitetləri fəaliyyətə başlayıb. Digər universitetlər ərazilərə görə (Orta Qərb, Şimal, Cənub və Qərb bölgələri) bölünürlər. Bu sıraya öz ştatlarının büdcəsindən maliyyələşən dövlət universitetləri, ayrı-ayrı şəxslərin və ya fondların maliyyə vəsaiti hesabına fəaliyyət göstərən özəl universitetlər daxildir. Dünya universitetləri reytinqində ABŞ universitetləri həmişə yüksək pillələri tuturlar. “Times Higher Education World University Rankings”in 2010-cu il üzrə dünyanın ən nüfuzlu universitetləri arasında apardığı araşdırmaya əsasən dünyadakı 100 ən yaxşı universitetin 51-i ABŞ-dadır. Reytinqin ilk beşliyində də ABŞ universitetləri qərar tutur. “QS World University Rankings”in hesabatına əsasən isə dünyadakı 100 ən yaxşı universitetin 31-i ABŞ-da yerləşir. Bu reytinqdə ilk onluğa daxil olan universitetlərin altısı Amerikanın payına düşür.

Təhsilin sonunda bakalavr, magistr və doktorluq dərəcələri verilir. Kollec və universitetlər veriləcək dərəcələri və onları alacaq tələbələri özləri müəyyənləşdirir. Amerika universitetləri tədris binaları, laboratoriyalar, kitabxanalar, yataqxanalar, müəllimlər üçün evlər, kafe və yeməkxanalar, idman və mədəni kampuslar, təhsil şəhərcikləri ilə əhatə olunur. Tədris ili 2 və ya 3 semestrdən ibarətdir.

Mühazirələrdə, adətən, minədək tələbə iştirak edir. Hər tələbənin şəxsi tədris planı olur. Universitetlərdə daimi qruplar yoxdur. Müəllimlər adətən, mühazirənin surətini tələbələrə payladıqları üçün konspekt tutmağa ehtiyac olmur. Hər semestrin sonunda imtahan və zaçotlar verilir. Bu zaman nailiyyət qazana bilməyən tələbələr universitetlərdən çıxarılmırlar. Onlara imtahanı bir neçə dəfə yenidən vermək imkanı yaradılır. Dördillik kolleclər statusuna görə universitetlərə bərabər tutulurlar. Onların bəziləri müstəqil təhsil müəssisələri olsa da, digərləri universitetlərin tərkibində fəaliyyət göstərirlər. Kolleclərlə universitetlər arasında yeganə fərq kolleclərin yalnız bakalavr proqramı əsasında tədris aparmasından ibarətdir. Təhsilini magistraturada davam etdirmək istəyən tələbə universitetin magistr (Graduate) proqramına qəbul oluna bilər.Bundan əlavə, ABŞ-da ştatdaxili regional kolleclər də fəaliyyət göstərir. XX əsrin əvvəllərində yaradılan regional kolleclərdən ibarət sistemin əsas məqsədi məktəblə universitet arasında keçid yaratmaqdır. Bu kolleclərdə təhsil 2 il davam edir və Associate degree (Aralıq dərəcə) alınması ilə başa çatır. Bu dərəcə tələbələrə bakalavr dərəcəsi almaq üçün öz təhsillərini universitetlərdə davam etdirmək imkanı yaradır. Regional kolleclərin özünəməxsusluğu, onların ümumtəhsil proqramları və texniki sahələr üzrə ixtisasartırma kursları təklif etməsindən ibarətdir.ABŞ-da tibbi təhsil ən bahalı təhsillərdən hesab edilir. Tələbələrin bir hissəsi təhsil haqqı ödəmək iqtidarında olmadıqlarından, əsasən təhsil kreditləri hesabına oxuyurlar. Statistikaya əsasən, təhsilin sonunda Amerika Tibb Məktəbi məzunlarının əksəriyyətinin 100 min dollardan artıq borcu olur. Buna baxmayaraq, məzunların təcrübi və tədqiqat fəaliyyətlərinin ilk aylarında aldıqları yüksək məvaciblər təhsilə xərclənmiş vəsaiti ödəmək imkanı yaradır.ABŞ-ın ən məşhur tibb məktəbləri arasında Oreqon Tibb və Elm Universiteti (Oregon Health & Science University), Miçiqan Dövlət Universiteti Osteopatik Tibb Kolleci (Mich. State U. College. of Osteopathic Medicine), Minnesota Universiteti (University of Minnesota), Con Hopkins Universiteti (Johns Hopkins University), Kolumbiya Universiteti Terapiya və Cərrahiyyə Kolleci (Columbia U. College of Physicians and Surgeons) və digər tədris ocaqlarının adlarını çəkmək olar.Amerika ali təhsilindən danışarkən biznes təhsilini qeyd etməmək mümkün deyil. Belə ki, dünyada ilk biznes məktəbi – Tak Biznes Məktəbi (TuckTs School of Business) məhz ABŞ-da yaradılıb. Bu gün dünyanın aparıcı biznes məktəblərinin təxminən 60 faizi Amerikadadır. Bu ölkədə alınmış MBA (Master of Business Administration) diplomu bütün dünyada gələcək uğurlu karyeranın zəmanəti hesab edilir. ABŞ-da 1500-dən artıq təhsil müəssisəsi MBA proqramları təklif edir. Amerikanın ən məşhur biznes-proqramlarına marketinq, maliyyə, beynəlxalq və İnternet biznesi, sahibkarlıq, pərakəndə satış və digər sahələr üzrə proqramlar aiddir. ABŞ biznes-məktəblərində təhsil iki il davam edir. Təhsil haqqı ildə təxminən 50 min dollardır. Amerika biznes məktəbinə daxil olan hər kəs qəbul komissiyasına təhsil haqqını ödəmə qabiliyyətinin olması ilə bağlı zəmanət təqdim etməlidir. İlk MBA məktəbləri olan Harvard, Stenford və Barton məktəbləri uzun illərdir ki, dünya universitetlərinin reytinq siyahısında ilk üç pilləni tuturlar. Bəzən onlar reytinq siyahısında bir-birini əvəz edirlər”.

M.Mərdanov vurğulayıb ki, ABŞ universitet və kolleclərdə təhsil alan əcnəbi tələbələrin sayına görə dünya lideridir. Tələbələrin Amerikanı seçməsinin bir sıra səbəbləri var. Amerikada geniş ixtisas seçimi və güclü elmi-tədris bazası mövcuddur. Amerika universitetləri sadəcə ali təhsil müəssisələri deyil. Onların hər biri elmin müxtəlif sahələri üzrə qabaqcıl tədqiqatların aparıldığı və kəşflərin edildiyi mərkəzlərdir. ABŞ Dövlət Departamentinin Təhsil və Mədəniyyət İşləri üzrə Bürosunun dəstəyi ilə Beynəlxalq Təhsil İnstitutunun (Institute of International Education, IIE) hazırladığı illik hesabatına əsasən 2009-2010-cu tədris ilində ABŞ universitetlərinə 202 mindən çox əcnəbi tələbə qəbul olunub. Ümumlikdə, 2009-2010 – cu tədris ilində ABŞ universitetlərində 700 minə yaxın əcnəbi tələbə təhsil alıb ki, bu da 2008-2009-cu ilin tədris ili ilə müqayisədə 2,9 faiz çoxdur. ABŞ-da təhsil alan əcnəbi tələbələrin böyük əksəriyyəti Çin (18,5 faiz), Hindistan (15,2 faiz) və Cənubi Koreya (10,4 faiz) vətəndaşlarıdır. Bu üç ölkədən olan tələbələr əcnəbi tələbələrin ümumi sayının təxminən 44 faizini təşkil edir. Əgər 2008-2009-cu tədris ilində əcnəbi tələbələr arasında hindistanlıların sayı çoxluq təşkil edirdisə, 2009-2010-cu tədris ilində çinlilər ön mövqeyə çıxıb. Bundan əlavə, ABŞ-da təhsil alan əcnəbi tələbələrin statistikasında ilk onluğa Kanada (4,1 faiz), Tayvan (3,9 faiz), Yaponiya (3,6 faiz), Səudiyyə Ərəbistanı (2,3 faiz), Meksika (1,9 faiz), Vyetnam (1,9 faiz) və Türkiyə (1,8 faiz) daxildir.”2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı” çərçivəsində 26 azərbaycanlı gənc ABŞ-ın ən nüfuzlu ali təhsil müəssisələrinə göndərilib. Artıq onlardan 9 nəfəri təhsillərini başa vuraraq ölkəmizə qayıdıb. ABŞ-da təhsil alan əcnəbi tələbələrin əksəriyyəti Cənubi Kaliforniya Universitetində (University of Southern California, 8 minə qədər), İllinoys – Urbana Şampeyn Universitetində (University of Illinois – Urbana-Champaign, təxminən 8 min), Nyu-York Universitetində (New York University, 7,3 min), Perdyu Universitetində (Purdue University, 6,9 min), Kolumbiya Universitetində (Columbia University, 6,8 min), Miçiqan Universitetində (University of Michigan – 6,1 min), Kaliforniya Universitetində (University of California, 5,7 min), Miçiqan Dövlət Universitetində (Michigan State University, 5,4 min), Texas Universitetində (University of Texas, 5,3 min) və Boston Universitetində (Boston University, 5,2 min) təhsil alırlar.ABŞ-da təhsil alanların 21,1 faizi (145,5 min nəfər) biznes və menecment sahələrinə, 18,4 faizi (127,4 min nəfər) mühəndislik elmlərinə, 8,9 faizi (61,285 min nəfər) fizika və həyat haqqında elmlərə, 8,8 faizi (təxminən 61 mini) riyaziyyat və kompüter elmlərinə, 8,7 faizi (təxminən 60 mini) ictimai elmlərə üstünlük verirlər. Beynəlxalq Təhsil İnstitutunun (Institute of International Education, IIE) məlumatına görə, 2008-2009-cu tədris ilində Amerikadan olan 260 mindən artıq tələbə xarici ölkələrdə təhsil alıb. Bu ölkələr arasında liderliyi Böyük Britaniya (12 faiz), İtaliya (10,5 faiz), İspaniya (9,3 faiz), Fransa (6,5 faiz) və Çin (5,3 faiz) tutur. Xarici dövlətlərdə oxuyan amerikalılar əsasən sosial elmlərə, biznes və idarəetmə, humanitar, tətbiqi incəsənət, rəssamlıq, fizika və yer haqqında elmlərə üstünlük verirlər: “ABŞ hökuməti Amerikada təhsil almaq istəyən əcnəbi tələbələr üçün xeyli sayda təqaüdlər təklif edir. Onların böyük hissəsi magistr və doktor proqramlarının iştirakçıları üçün nəzərdə tutulub. Lakin bakalavrlar üçün də təqaüdlər mövcuddur. Qlobal Bakalavr Mübadiləsi Proqramı (UGRAD) çərçivəsində təqaüd I-III kurs tələbələrinə verilir. Bu, 1 və ya 2 il ərzində kənd təsərrüfatı, biznes, informatika, pedaqogika, iqtisadiyyat, beynəlxalq əlaqələr və digər istiqamətlər üzrə təhsil almaq imkanı yaradır. 1995-ci ildən bu proqramda 200-dən çox azərbaycanlı tələbə iştirak edib. Fulbrayt Proqramı (Fulbright Program) çərçivəsində magistraturada təhsil üçün incəsənət, humanitar və ictimai elmlər, texniki və təbiət elmləri, eləcə də ABŞ tarixi, hüquq, jurnalistika, psixologiya, kinematoqrafiya, teatr və incəsənət, sosiologiya, memarlıq və digər sahələr üzrə təqaüd ayrılır. Eləcə də bu proqram çərçivəsində Amerika universitetlərində magistr (MA- Master of Arts) dərəcəsinin alınması üzrə ikiillik qrantlar təklif edilir. Bundan əlavə, proqram Amerika universitetlərində və arxivlərində namizədlik dissertasiyası üçün material toplamaq məqsədilə elmi-tədqiqat işləri aparmağa birillik qrantlar ayırır. Fulbrayt Proqramı üzrə təqaüdlər Azərbaycan vətəndaşları üçün də verilir. Bu proqram üzrə təqaüdlərin verilməsi açıq müsabiqə yolu ilə ABŞ-ın Azərbaycandakı səfirliyi tərəfindən hər tədris ilində həyata keçirilir. Ali təhsili (ən azı bakalavr dərəcəsi) olan, ingilis dilini bilən Azərbaycan vətəndaşları bu proqrama qoşulmaq üçün ərizə verə bilərlər. ABŞ Konqresi tərəfindən 1992-ci ildə təsis edilmiş Edmund S.Maski Magistr Proqramının (Edmund S.Muskie Graduate Fellowship Program) məqsədi Avrasiya ərazisində iqtisadiyyatın və demokratiyanın inkişafına yardım göstərməkdir. Bu, ABŞ Dövlət Departamentinin Təhsil və Mədəniyyət İşləri üzrə Bürosunun proqramı olsa da, IREX tərəfindən həyata keçirilir. Proqram Azərbaycan, Rusiya, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Moldova, Tacikistan, Türkmənistan, Ermənistan, Özbəkistan və Ukraynadan olan aspirantlara və mütəxəssislərə ABŞ-da 1 il dərəcəsiz, 1 və ya 2 il müddətində isə dərəcə almaq üçün təhsil təklif edir.

1998-2008-ci illər ərzində təqribən 280-ə yaxın azərbaycanlı gənc bu proqramda iştirak edib. Proqram iştirakçıları magistr dərəcəsi almaqla yanaşı, bitirdikləri universitetdə ixtisasları üzrə 12 həftəlik təcrübə keçmək imkanı da qazanırlar. Ali təhsili (ən azı bakalavr dərəcəsi) olan, ingilis dilini bilən və biznes idarəçiliyi, iqtisadiyyat, hüquq, ictimai idarəetmə, ictimai siyasət, ətraf mühit, beynəlxalq əlaqələr, kitabxanaçılıq, təhsil və jurnalistika ixtisaslarından birinə yiyələnmək istəyən istənilən Azərbaycan vətəndaşı proqram üzrə təqaüd almaq üçün müraciət edə bilər. Gələcək Liderlərin Mübadiləsi Proqramı (FLEX) ABŞ Dövlət Departamentinin təşəbbüsü ilə həyata keçirilir. Bu proqram çərçivəsində MDB ölkələrindən hər il yüzlərlə X və XI sinif şagirdləri ABŞ-ın orta məktəblərində təhsil alır və bu ölkədə yaşayır. Proqram üzrə seçim prosesi ingilis dilini bilmə, şəxsi keyfiyyətlər, akademik nailiyyətlər və rəhbərlik potensialı kimi meyarlara əsaslanır. Seçilmiş şagirdlər Amerika haqqında kurslar keçir və bir il müddətində Amerikanın orta məktəblərində tam kursu bitirirlər.1998-ci ildən başlayaraq FLEX Proqramı üzrə hər il 55 azərbaycanlı şagird ABŞ-da təhsil alır. İndiyədək 800-dən artıq şagirdimiz bu proqramda iştirak edib. FLEX Proqramı çərçivəsində ABŞ-da bir il təhsil almaq hüququ qazanan məktəblilər arasında təkcə Bakı şəhərinin deyil, Sumqayıt, Naxçıvan, Gəncə, Mingəçevir, Quba, Şəki, Lənkəran məktəblərinin də şagirdləri var. Gənc Müəllimlərin İnkişafı Proqramı (JFDP) gənc ali məktəb müəllimləri üçün nəzərdə tutulur. Bu layihə tədris proqramlarının hazırlanması və tədris metodikasının təkmilləşdirilməsi sahələrini əhatə edir. Həmin proqram çərçivəsində müəllimlər ABŞ və Azərbaycanın ali məktəbləri ilə sıx əməkdaşlıq əlaqələri yaradırlar. Birillik akademik proqramda 2 aylıq stajkeçmə də nəzərdə tutulur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu proqram elmi dərəcə alınmasını nəzərdə tutmur. 1999-2007-ci illərdə Azərbaycandan 35 nəfər bu proqramda iştirak edib. 2010-2011-ci tədris ili üzrə Gələcək Liderlərin Mübadiləsi Proqramı (FLEX) çərçivəsində 42, Gənc Müəllimlərin İnkişafı Proqramı (JFDP) üzrə 5, “Open World” Proqramı çərçivəsində 50, Qlobal Bakalavr Mübadiləsi Proqramı (UGRAD) çərçivəsində 10, Edmund S. Maski Proqramı çərçivəsində isə 15 nəfər ABŞ-a göndərilib. Bunlardan əlavə, Amerikada hər universitetin öz təqaüd proqramı mövcuddur. Bir çox hallarda onlar əcnəbi tələbələrə də şamil edilir. Bəzən təhsildə və ya idmanda yüksək göstəricilər qazanmaq təqaüd almaq üçün əsas ola bilər. Adətən, bu cür təqaüdlərin məbləği yüksək olmur və təhsil xərclərinin yalnız bir qismini ödəyir”.

M.Mərdanov qeyd edib ki, ABŞ-da elmin idarə edilməsi təcrübəsi xeyli maraq doğurur. Çünki söhbət təhsil, iqtisadiyyat sahələri və müxtəlif dövlət orqanları ilə sıx inteqrasiya edən dünyanın ən iri Elmi-Texniki Kompleksindən gedir. Burada universitetlərin tədqiqat mərkəzləri, sənaye korporasiyaları, milli dövlət laboratoriyaları, azad tədqiqat təşkilatları, kiçik və orta kommersiya və mühəndis şirkətləri, kooperativ təşkilatlar daxildir. Hökumət ETK-nın müstəqil fəaliyyətinin səmərəliliyini təmin edir, həmçinin elmi-texniki siyasətin formalaşması işinin təşkili ilə məşğul olur. Milli Elm Fondu (MEF) federal hökumət tərkibində elm və texnikanın inkişafına məsul olan yeganə qurumdur. MEF əsasən universitetlərdəki kiçik, orta kommersiya və mühəndis firmalarındakı fundamental tədqiqat proqramlarını maliyyələşdirir. Federal hökumətin büdcə maliyyəsi nəzəri elmin inkişafını stimullaşdıran əsas mənbə hesab olunur. Federal hökumətin maliyyəsi universitetlərin fundamental tədqiqat xərclərinin 65 faizini və qeyri- təhsil xərclərinin isə 60 faizini təşkil edir. Dövlət bu investisiyanı bütün elm sahələrində liderliyi saxlamaq məqsədilə ayırır.

Ali təhsil müəssisələri qabaqcıl fundamental tədqiqatların həyata keçirilməsində və yüksək ixtisaslı elmi kadrların yetişdirilməsində əsas rola malikdir. ABŞ-ın ali məktəblərində təhsil prosesi ilə yüksək keyfiyyətli elmi tədqiqatlar bir-birilə sıx birləşir.

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet.- 2013.- 30 mart.- S.10-11.