Qaranlıqdan aydınlığa

Paytaxtdan, ayrı-ayrı bölgələrdən, lap elə rayon mərkəzi Masallıdan da bura yolu düşənlər özlərini sanki başqa bir aləmdə, başqa bir məmləkətdə hiss edərdilər. Onun saldığı kənd, qurduğu sovxoz yamyaşıl bir adaya bənzəyirdi, adı da – “Qızılavar adası...”

Torpağa, əkin-biçinə, tarlalara, bağ-bağata bağlılıq, adamların biri-birinə olan sevgisi, isti, doğma münasibəti, səmimiyyəti kənar adama mehriban bir ailəni xatırladardı... Toy şənliklərində, hüzr mərasimlərində bir nəfər də olsun özünü kimsəsiz, arxasız hiss etməzdi. Bütün qızılavarlıların hamılıqca bir dayağı, bir arxası vardı- evdə də, çöldə-rizdə də, Ağa deyə çağırdıqları İsmayıl oğlu Xalıq Qurbanov.

Özündə mənəvi, əxlaqı dəyərləri, ağalığı yaşadan, bu gün şirin nağıla, dastana dönmüş, şərəfli bir ömür yaşamış Qurban kişinin nəvəsi, İsmayılın oğlu Xalıq Qurbanova həsr etdiyim bu roman poemanın bir parçasını oxuculara təqdim edirəm. Qloballaşan dünyanın sinəsində günü-gündən əriyən, itib-batan dəyərlərin, adət-ənənələrin qorunub saxlanılmasında hər kəsin bir mənəvi borcu var. Yoxsa ki, bir millət kimi, toplum kimi yer üzündən silinib yox olmamıza nə müharibə, nə də atom bombası gərək... Çox gəzdim, çox dolaşdım, – heç bir ölkədə, heç bir millət içində bizim xalqda olan keyfiyyətləri ( narazı olduğumuz hallar olsa da) – biri-birinə olan sevgini, səmimiyyəti, doğmalığı, yıxılana əl tutmaq istəyini, arxasıza arxa durmaq xislətini görmədim, hiss etmədim... Hər bir xalqın mədəniyyəti, incəsənəti, ədəbiyyatı onun güzgüsüdür. Bütün milli dəyərlərin, adət-ənənələrin yaşamasında, qorunub saxlanılmasında ədəbiyyat qədər gücü olan ikinci bir güc görmürəm. Hər bir xalqı yaşadan onun ana dilidirsə – dil və ədəbiyyat əkizdi, özü də bir beşikdə...

lll

Telefon açıb şəxsi sürücüsünü çağırdı, – sür sahələrə... 1992-ci ildən ərizə verib işdən çıxmışdısa da, ürəyi, fikri-zikri bu yerlərdəydi... Plantasiyanın yanında maşını saxlatdırıb yerə düşdü. Kol-kosu xatırladan çay kollarına baxdı, içi göyüm-göyüm göynədi... Bu çay kollarını yetişdirmək on beş-iyirmi ilə başa gəlir... Yaxın keçmişdə buralarda göz oxşayan yamyaşıl çay plantasiyaları vardı, dörd tərəf tərəvəz sahələri, taxıl, çəltik zəmiləriydi. Çox heyif, baxımsızlıqdan, təcrübəsizlikdən, bəzən də naşılıqdan hər şey qısa zaman kəsiyində məhv olub getdi. Otuz ildən çox bu təsərrüfata, bu kəndə rəhbərlik etmişdi Xalıq kişi, indi necə yanmasın... Evə döndü. Köhnə kişilərdə bir adət idi, – hər sübh yuxudan oyanıb, çay-çörəkdən sonra çöl-biyabana işə yollanmazdan öncə, ailəylə, arvad-uşaqla halallaşıb sonra qapıdan çıxardılar. Bilmək olmazdı, bəlkə qədərləri bu günəcəndi, bəlkə geri dönmədilər?.. Bunu bir Allah bilər, – deyə düşünərdilər. Ailəylə halallaşıb maşına oturdu:

– Sür Astaraya, yolçu yolda gərək. A bala, o radionu da aç görək, – Xalıq kişi sürücüsünə dedi.

Elə bil ki, duyuq düşüb verilişi Xalıq kişi üçün hazırlamışdılar. Bir neçə Kərkük bayatısından sonra aşıq yanıqlı-yanıqlı Yunus İmrədən oxumağa başladı...

Sən bura qəribmi gəldin,

Neçin ağlarsan, bülbül, hey?

Yorulub izmi yanıldın

Neçin ağlarsan, bülbül, hey?

Qalan, şəhrinmi yıxıldı?

Namu arınmı yox oldu?

Qürbətdə yarınmı qaldı?

Neçin ağlarsan, bülbül, hey!

Uyğudan gözüm oynadı,

Oyandı, qana boyandı,

Yandı, bu ürəyim yandı,

Neçin ağlarsan, bülbül, hey!

Ruhu sızıldadı, ürəyi göynədi Xalıq kişinin... İşə bir bax, elə bil, Yunus İmrə, son illər çəkdiklərini görüb bu dərdli şeirini Xalıq kişiyə həsr etmişdi. Doğrudan da, tikdiyi qalası, qurduğu şəhəri yıxılmışdı Xalıq kişinin. Və uyğudan oyanan gözləri qana boyanardı Xalıq kişinin – kol-kos basmış, viran qalmış tarlaları, zəmiləri görəndə...

Astaradan tərpənən, içi zəvvar dolu “Mersedes” markalı avtobus İran ərazisiylə İraqa, Kərbəlaya yol aldı. Ziyarətə gedənlərin əksəriyyəti ilk dəfə idi ki, xarici səfərə çıxırdı. Bunu avtobusun pəncərələrindən asılmış qəhvəyi rəngli pərdələri aralayıb maraqla sağa-sola boylanan zəvvarların gözlərindən, üzlərindəki ifadədən də duymaq çətin deyildi. Onların arasında ayrı-ayrı rayonlardan və eyni kənddən olanlar da vardı. Xalıq kişi ilə ziyarətə gedənlərin bir neçəsi doğulduğu, uzun illər rəhbərlik etdiyi doğma Qızılavar kəndindən idi. Xeyli müddət lal-dinməz yol gedəndən sonra arxa cərgədə oturanlardan kimsə, axır ki, darıxdırıcı sükutu pozdu:

– “Kərbəla” sözü “kərbəl” adlı bitkidən götürülüb.

– “Kərbəla” sözü eyni zamanda “kərb və bəla” sözündəndi, mənası da “bəlalı və dərdli yer” deməkdi,- deyə yanındakı zəvvar dilləndi.

Bir başqası isə “Kərbəla” sözünün Arami dilində “Kuver Babil” sözündən götürülüb, “Babil ətrafı” mənasını daşıdığını, dedi. Söhbətə qoşulan avtobus sürücüsü (o, bu ziyarətə bir neçə dəfə gedib-gəlmişdi) “Kərbəla” sözünün “Kərb” və “Ala” sözündən yarandığını, “Allaha yaxın olmaq” mənasını daşıdığını dedi.

Bu qısamüddətli polemikadan sonra, yenə araya sükut çökdü. Yol boyu kiçik daxmalardan, ara-sıra daş evlərdən ibarət yaşayış məntəqələri və cərgə ilə, səliqəylə əkilmiş bostan, tərəvəz sahələri gözə dəyirdi.

– İrandan Azərbaycana gələn tərəvəzin, soğanın, nə də kartofun düz-əməlli dadı-tamı yoxdu. Soğanları elə bil ki, snikersdi... – deyə, kimsə ucadan dilləndi.

– Bunların almasında da alma dadı yoxdu, heyif deyil bizim Quba alması, – deyə onun sözünə qüvvət verən tapıldı, – Lənkəranda, Masallıda, Astarada yetişən tərəvəzin dadından olmaz...

Ağsaqqallardan biri söhbətin mövzusunu dəyişdi:

– İllər boyu məscidləri anbar etmişdilər, amma günün günorta çağı Bakıda da, başqa yerlərdə də erməni kilsəsi öz işindəydi. Şükürlər olsun bu müstəqilliyə ki, camaatın dinini-imanını özünə qaytardı, hər yerdə məscidlər tikildi, camaat azad ibadət edir, ziyarətgahlara gedib-gəlir. Qabaqlar yas düşəndə “Yasin” oxumağa, fatihə deməyə də çoxlarının cürəti çatmırdı. Allah Xalıq müəllimə can sağlığı versin, ölənlərinə min rəhmət! Onun rəhbər olduğu dövrlərdə Qızılavarda “Qurana”, müqəddəs kitabımıza hörmət- izzət varıydı. Xalıq müəllimin qardaşı, molla Cəbrayılın mükəmməl dini savadı vardı, ruhani idi, gənclər “Quran”ı ondan öyrənərdilər, söz-söhbətindən doymaq olmurdu. Bizim Qızılavarda həmişə bol ruzi də vardı, bərəkət də. Allah, Xalıq müəllimin atasına – elimizin, obamızın ağsaqqalı olmuş İsmayıl kişiyə rəhmət eləsin.

Zəvvarlar üzlərini Xalıq kişiyə tərəf çevirib razılıqlarını bildirdilər. Bu söhbətdən sonra ortaya sükut çökdü deyə, avtobusun sürücüsü radionu açdı, hamı eşitsin deyə bir az səsini də artırdı.

Rübabə Muradova oxuyurdu...

Heydərbaba, Qaraçəmən caddası,

Çovuşların gələr səsi, sədası,

Kərbəlaya gedənlərin qadası

Düşsün bu ac yolsuzların gözünə,

Təməddünün uyduq yalan sözünə.

lll

Heydərbaba, dünya yalan dünyadı,

Süleymandan, Nuhdan qalan dünyadı,

Oğul doğan, dərdə salan dünyadı,

Hər kimsəyə hər nə verib alıbdı,

Əflatundan bir quru ad qalıbdı.

Sürücü əyləci basıb maşını yavaşıtdı və yolun kənarındakı yeməkxananın yanında saxladı:

– Camaat, düşüb bir çay içək, bir az yorğunluğumuz çıxsın, yol uzun yoldu...

Çay-çörəkdən sonra avtobus tərpəndi. Bir az getmiş yenə söz Kərbəladan düşdü. Zəvvarlardan biri Kərbəlanın tarixindən söz açdı. Hiss olunurdu ki, mükəmməl tarixi bilgiyə sahibdi.

– Kərbəlada ilk tikinti işini məşhur Abbasi xəlifəsi Harun-ər-Rəşid aparıb. İmam Hüseynin (ə.) qəbri üstündə ilk dəfə zəvvarlar üçün bir kölgəlik tikdirib. Onun oğlu Əminə tikinti işlərini davam etdirib. Amma ki, Abbasi xəlifəsi Mütəvəkkil tərəfindən dağıldılaraq yerlə-yeksan edilib, ərazisi şumlanaraq əkin sahəsinə çevrilib. Əhli-beytə qarşı öz qəddarlığı ilə seçilən xəlifə Mütəvəkkil üst-üstə on yeddi dəfə Kərbəlanı dağıdıb. Kərbəla Səlcuqlar dövründə təmir və bərpa edilib. Səlcuq imperatoru Məlikşah Kərbəla və Nəcəfi ziyarət edib. Nizamülmülk və Əl Qəzali onun vəzirləri olublar. Rəvayətə görə, Elxani hökmdarı Qazan xan Kərbəlanın su problemini həll etmək üçün Fərat çayından ora su kanalı çəkdirib. Bu günümüzədək Hüseyniyyə adıyla tanınan bu kanal məhz Qazan Xan tərəfindən çəkilib. İnşallah, özünüz görəcəksiniz. Bağdada yürüş edib onu dağıdan Əmir Teymur Kərbəlaya toxunmayıb... 1508-ci ildə Bağdadı zəbt edən Şah İsmayıl Kərbəlaya gedərək oranı yenidən təmir, bərpa etdirib və Şah İsmayıl Xətai Kərbəlaya 12 ədəd qızıl qəndil qoydurub. Böyük hökmdarımızın ruhu şad olsun deyə, onun məşhur bir qəzəlini yada salmaq istəyirəm, özü də İran çöllərində...

Zakir Fəxri

525-ci qəzet.- 2013.- 30 mart.- S.14-15.