Təzəpir məscidi: dini-ruhani
ocaq, milli mənəviyyat
abidəsi və parlaq memarlıq əsəri
kimi (davamı)
Təzəpir kompleksinin məkan kompozisiyasına xələl
gətirən detal minarələrin ikinci yarusunun olmamasıdır. İkiyaruslı minarələr tikilini estetik baxımdan gözəgəlimli etməklə
bərabər, həm
də kompozisiya tamlığı yarada bilərdi. Əlbəttə, yuxarı istiqamətlənmiş
iki təbəqəli
minarələr, taxtavan
üzərində relyefli
xətlərlə bəzədilmiş
oxvari pəncərələr
və onları tamamlayan günbəzlər
əvvəldən nəzərdə
tutulduğu kimi daha hündür olsaydı, dini tikili ideyasını daha effektli göstərərdi.
Çar
hökuməti tərəfindən
məscidin tikintisinə
edilən müdaxilə
minarələrin ikinci
yarusunun ixtisar edilməsinə gətirib
çıxardı. Belə ki,
çar hökuməti
məscidin şəhərin
mərkəzində yerləşən
Aleksandr Nevski (Qızıllı kilsə)
kilsəsindən hündür
tikilməsinə icazə
vermədi.
Zivər bəy Təzəpirin tikintisini başa çatdırmamış Hacı
İbrahim Əjdər
bəy Qanlı Təpənin üstündə
yeni bir məscidin tikintisinə rəhbərlik etməyi ondan xahiş etdi. Əslində Əjdər bəy
Nabat xanımın ən yaxın qohumlarından biri idi. Qanlı Təpə üstündə
məscid tikdirməklə
Əjdər bəy Nabat xanımla rəqabətə girmək
fikrindən uzaq idi. Əjdər bəyin bu məscidi tikdirməkdə
başqa bir məqsədi var idi. Əjdər bəyə məlum
idi ki, Nadir şahın ən böyük arzularından
biri islamda mövcud olan məzhəb fərqini aradan qaldırmaqla müsəlmanların birliyini
təmin etməkdən
ibarət idi. Nadir şah hakimiyyəti
dövründə çalışırdı
ki, şiə və sünnü məzhəbli müsəlmanlar
eyni məsciddə namaz qılıb, ibadət etsinlər.
Aşurbəyovların Nadir şaha böyük hörmət və ehtiramı olduğu üçün Əjdər
bəy də belə bir məscidin
tikintisinə qərar
verdi. İlk əvvəllər
bu məscid “İttifaq” adını daşıyırdı.
Əjdər bəy məscidin tikintisi ilə bağlı Zivər bəyə 1910-cu ildə müraciət etmişdi. Lakin Zivər
bəy Təzəpirin
tikintisini başa çatdırmadan Əjdər
bəyin təklifini qəbul etmək istəmirdi. Nabat xanımın razılığını
alan Zivər
bəy 1911-ci ildə Qanlı Təpə üstündə tikiləcək
məscidin layihəsini
hazırlayaraq Əjdər
bəyə təqdim etdi. Şəhər rəsmilərindən icazə
alınandan sonra
1912-ci il martın 2-də məscidin
tikintisinə başlandı.
1913-cü il dekabrın 2-də tarixə
Göy Məscid adı ilə daxil olan Əjdər
bəy məscidinin təntənəli açılışı
oldu. Zivər bəyin məlumatına
görə məscidin
açılışında sünnü və şiə dindarlarla yanaşı, ləzgilər
və Volqaboyu tatarları da iştirak edirdilər.
Göy məscidin tikintisini başa çatdırdıqdan
sonra Zivər bəyin bütün
qayğıları Təzəpirlə
bağlı idi. Çar hökumət orqanları məscidin ikinci yarusu ilə bağlı layihəni həyata keçirməyə
imkan vermirdilər.
Əslində Aleksandr Nevski
kilsəsindən hündür
binanın tikilməsinə
qadağanın qoyulması
ilə bağlı Bakı Şəhər Dumasının və şəhər qubernatorunun
yazılı bir qərarı yox idi. Sadəcə olaraq Aleksandr
Nevski kilsəsinin birinciliyini qoruyub saxlamaq üçün çar orqanları şifahi şəkildə
Bakı şəhərində
bu binadan hündür tikintinin aparılmasına qadağa
qoymuşdular. Zivər bəyin
xahişi ilə H.Z.Tağıyev işə
qarışandan sonra Bakı şəhər duması əvvəlki kimi öz fikri
üstündə israr
etmirdi, eyni zamanda bu məsələnin
tamamilə ondan asılı olmadığını
da etiraf edirdi. Zivər bəy bu məsələ ilə bağlı Bakı şəhər idarəsinin
rəisi Məmməd
Həsən Hacınskiyə
də müraciət etdi. Milli düşüncəli və
vətənpərvər bir
ziyalı olan M.Hacınski bu məsələ ilə bağlı qubernatoru razı sala bilmədi və Zivər bəyə bu işə yardımçı ola bilmədiyinə görə təəssüfedici
bir məktub yazdı.
Bakının din xadimləri Tiflisdə
oturan Şeyxülislam
Fərəculla Pişnamazzadəyə
müraciət edərək
bu məsələnin
Peterburq səviyyəsində
həll olunmasına kömək etməsini xahiş etdilər. Rus dilini mükəmməl
bilmədiyinə görə
altı il
bu vəzifəyə təsdiq olunmayan Axund Fərəculla Pişnamazzadə bu məsələyə köməklik
göstərə bilmədi.
Çar
hökumət orqanları
bütün xahişlərə
baxmayaraq, Təzəpirin
ikinci yarusunun tikintisinə icazə vermədilər. Lakin Təzəpirin
iri ölçülü
siluetli kompozisiyası,
üç tağlı
portikli eyvanı, minarələri və günbəz inşa olunduğu yerin seçilməsi ilə bəxti gətirmişdi.
Ən başlıcası bütün
parametrlərinə görə
şəhərdə ən
iri ölçülü
məscid olan Təzəpir şəhərin
hər bir nöqtəsindən aydın
görünürdü.
Təzəpir məscidi mart soyqırımı
günlərində
1917-ci il fevralın
sonlarında Rusiyada
300 ildən artıq hakimiyyətdə olan Romanovlar sülaləsi devrildi. Rusiyada iri burjuaziyanın
və mülkədarların
başçılığı ilə Müvəqqəti
hökumət təşkil
edildi. Uzun müddət Rusiya
imperiyasının milli
və dini zülmünə məruz
qalan Azərbaycanın
milli demokratik qüvvələri Bakını
siyasi mərkəzə
çevirmək üçün
təşkilatlandıqda Təzəpir
məscidi bu işdə böyük siyasi mərkəz rolunu oynamağa başladı.
Çarizm müsəlmanların dini
birliyinin qorunması əvəzinə məzhəb
fərqini şişirtməklə
sünnü və şiə başçılarını
bir-birinə qarşı
qoyurdu. Azərbaycanın demokratik ziyalılarının
bir qrupu vaxtilə çarizm tərəfindən iki məzhəb arasında qızışdırılan ixtilafları
aradan qaldırmaq üçün Qafqaz Müsəlmanlarının qurultayının
çağırılmasını qərara aldılar. Bu qərar hər
iki məzhəbin din xadimləri tərəfindən
razılıqla qarşılandı.
Qurultay
1917-ci ilin aprelində
İsmailiyyə binasında
toplandı. Qurultaya Azərbaycanın
bütün qəzalarından,
Dağıstan, Basarkeçər,
Borçalıdan nümayəndələr
gəlmişdi. Qurultay üç
gün davam etdi. Əhali iki məzhəb
arasında ixtilafların
günahını çarizmin
dini ayrı-seçkilik
siyasətində görürdü.
Ona görə də əhali qurultayın başa çatmasını
səbirsizliklə gözləyirdi.
Son iclas başa
çatandan sonra qurultay nümayəndələri
nümayişkaranə şəkildə
İsmailiyyədən Təzəpir
məscidinə yollandılar.
Rəngarəng libaslara bürünmüş
yüzlərlə ruhani,
molla, seyid, axund, qazi, müfti,
şeyxülislam məscidə
cümə namazına
tələsirdi. Din xadimləri
məsciddə dəstəmaz
alıb namaz qıldılar. Sonra isə sünni-şiə
ixtilafına son qoymaq üçün şeyxülislamla
müfti qucaqlaşıb
bir-birini öpdülər
və Qurana əl basıb and içdilər ki, çarizm tərəfindən
qızışdırılan bu ədavəti aradan qaldırmağa çalışacaqlar.
1918-ci ilin əvvəllərində
“İsmailiyyə” binasında
yerləşən “Müsəlman
Xeyriyyə Cəmiyyəti”
azərbaycanlı əhalidən
milli ordu təşkil etmək üçün Təzəpir
məscidinin din xadimlərindən
kömək istədi. 1918-ci ilin mart soyqırımına
qədər Lənkəran,
Bakı və Gəncədə hazırlanan
milli ordunun əsgərlərinə ilk xeyir-dua
Təzəpir məscidindən
verilir, onlar Quran altından keçiriləndən
sonra hərbi hissələrə yola salınırdı. Bu mərasim çox zaman cümə gününə salınırdı.
Cümə namazına gələn
dindar əhali bu mərasimi böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşılayırdı. Təzəpir məscidində həyata
keçirilən bu mərasimə etiraz olaraq Bakı Soveti qüvvələrinin
rəhbərliyi din xadimlərini
milli hissləri qızışdırmaqda ittiham
edirdi.
1918-ci il martın
29-da Lənkərana qayıtmağa
hazırlaşan “Evelina”
gəmisinin müsəlman
əsgərləri Bakı
Soveti qüvvələri
tərəfindən həbs
edilərək tərkisilah
edildi. Martın 30-da səhər tezdən on minlərlə
dinc Bakı sakini Təzəpir məscidinin həyətinə
yığışaraq müsəlmanlara
məxsus silahların
qaytarılmasını tələb
etdi. Məscidin dindarları əhalinin
bu tələbini müdafiə etdi. Məscidin içində, həyətində
və ətraf küçələrdə Bakı
Sovetinin tərkisilah qərarına etiraz edən adamların əlindən tərpənmək
olmurdu.
(Ardı var)
Anar İSGƏNDƏROV
Tarix elmləri doktoru,
Professor
525-ci qəzet.- 2013.- 3 may.- S.6.