Məhəmməd Əmin Rəsulzadə- Əsərləri

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın qrafikasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil VƏLİYEV, elmi işçi Samir MİRZƏYEV

IV cild

(1917-aprel 1918)

6-cı məclis 1

Mayın 7-də altıncı məclis iniqad etdi. Bugünki məclisdə Əlimərdan bəy Topçubaşov ilə Fateh Kərimi cənabları sədarət ediyorlar. Xəlq hər günkündən çox, zal dopdolu. Zalın ortasındakı yolda da vəkillər duruyorlar. Bu gün bütün syezdi bir həftədən bəri məşğul edib də iki gündən bəri əsəbiləşdirən məsələ, idarə məsələsi həll olunacaq. Məclis açıldıqda Hadi Məqsudi cənabları söz alaraq syezd naminə gələn dilək dəftərlərinin xülasəsini ərz ediyor. Bu diləklərin hamısında ümumi olan bir məsələ vardır ki, o da Rusiyadakı türk dünyasını birləşdirmək məqsədindən ibarət. Bundan əlavə, Hadi əfəndinin məruzəsindən anlaşılıyor ki, yüzdən ziyadə gələn dilək dəftərindən yarısı muxtariyyətli xəlq cümhuriyyətini istəyib, o biri yarısı isə şəklindən bəhs etməyərək ancaq xəlq cümhuriyyətinə rəy vermişdir. Sonra şəkli-idarə şöbəsinin rəisi Nəcib Xələfin cənabları şöbə işləri həqqində hesab verərək şöbənin iki-üç gündən bəri kəmali-ciddiyyətlə mübahisədə olduğunu anlatıyor. Bu anlatmaya görə şöbə adətən şöbəlikdən çıxıb təqribən bütün vəkillərin iştirak və hüzuru ilə iclas edərək nəticədə hər iki tərəfdən məhəllə təklif olunan qətnamələri məclis oxuyur. (Qətnamələr oxucularımıza məlumdur).

Xələfin cənablarından sonra müvəqqəti Büronun dəvətnaməsi üzərinə məclisə təbrik üçün gələn Kadet firqəsi Moskva komitəsinin rəisi knyaz Dolqorukova söz veriyor. Dolqorukov müsəlmanların məhəbbətini itirmiş bir firqə nümayəndəsi olmaq üzərinə bir də nitqdən məhrum olduğundan syezd tərəfindən güc-bəla dinlənilir. Hələ nitqin məzmunu soyuqluğu bir az da artıyor. Knyaz Dolqorukov cəbhəyə getdigini və orada müsəlman əskərinin mərdcə öldügünü gördügünü nəql edərək bu ölməyi bilmək milli bir xasiyyətmidir, yoxsa dini bir hikmət? Orasını çox bilmədigini, fəqət ona qalırsa bu həmiyyətin dindən gəldigini söylüyərək məclisin həyati-diniyyəsini oxşamaq istəməklə hala “müsəlmanların hissiyyat dövründən çıxmadıqları həqqində rəyi-sabit sahibi olduğunu” göstərdi. Bittəbii səmimiyyətdən ari olan bu nitq məclisi darıxdırıb kürsüdən endi:“Yaşasın müsəlman milləti” sözünü bir neçəsi alqışladılarsa da, əksəriyyət haman qalmaqal qalxızıb kadet vəkili şu qalmaqal içində məclisi tərk elədi. Qalmaqal yatsın – deyə məclisə bir neçə dəqiqəlik tənəffüs verildi.

Tənəffüsdən sonra şəkli-idarə məsələsinin müzakirəsinə başlandı. Müzakirə məclisi nizami böyləcə məruzəçilərin nitqləri ilə başlamalıydı. Birinci məruzəçi olmaq üzrə Əhməd bəy Salikova söz verildisə də imtina elədi. Onun kibi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə cənabları da hələlik söz almadı. Bu surətlə müzakirə federalizm tərəfdarı Nijni vəkili Süleymani əfəndi nitqi ilə başladı. O gün saət 2-yə qədər bir (federalist) ədəmi-mərkəziyyət, bir də mərkəziyyət tərəfdarı tərəfindən natiqlər biri-digəri ardından mübahisəyə iştirak edərək qızıqlı danışıqlar olmuş federasiya lehinə Volqaboyu intelligensiyasının əksəri, müəllimlərindən qismi-mühümmi, mətbuat ərkanından Fateh Kərimi (“Vəqt” mühərriri), Hadi Atlasi, Tuqtarov, Zakir Əlqədari (“Turmuş” mühərriri), üləmadan bir çoxu, sosial-revolyusioner məsləkindəki əmələlərlə kəndçilər, tatar soldatlarından bir qismi, qadınlardan bir hissəsi federasiya lehinə söz söyləyərək vilayət nümayəndələrindən Türkistan, Qırğızıstan, Krım və Qafqasiya nümayəndələrinin demək olar ki, haman hamısı bu nöqteyi-nəzəri müdafiə ediyor. “El” mühərriri Ayaz əfəndi İshakov ilə Volqaboyu əmələ və kəndçi vəkillərindən ibarət işçi qismi ilə soldatlardan bir hissəsi və əksəriyyəti Volqaboyu qadınlarından ibarət olan ünas şöbəsi ilə bir qism tatar gəncləri, Qafqasiyadan dəxi Şimali Dağıstan nümayəndələrindən bir-ikisi mərkəziyyət üsuli tərəfində idilər.

Saət ikidə məclisə tənəffüs verilərək saət 6-da təkrar məclis bərpa oldu. Bu dəfə hər tərəfdən müəyyən beşər adama söz verilərək tərəfindən natiqlər çıxıb, o cümlədən Fateh Kərimi, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Ayaz İshakov və sairləri bəyanatda bulunuyor. Nəhayət, gecə saət 1-də doğru natiqlər qurtarıb söz məruzəçilərə verilir.

Əhməd bəy Salikov bir qədər hiddət və şiddətlə söylədigi nitqində federalistləri şiddətlə tənqid edərək onları hətta əskilik və burjuyluqla, həqiqi millət mənfəətini düşünməməklə töhmətləndirərək aşağıdakı vəchlə nitqini xülasə edib qərarnaməsini məclisə təklif elədi:

Rusiya dövlətini bir federasiyalı (muxtariyyət idareyi-raziyə) əsaslarına bina edərək təşkil etmək topraq məsələsinin həll edilməsini çətinləşdirəcəkdir. Çünki müsəlman xəlqinin də hissə alacağı yer sərmayəsinin (zemelni fond) vücudə gəlməsinə mane olacaqdır. Məmləkətin kənar vilayətlərindəki topraq sərmayəsi istemlak və mühacirət (kolonizatsiya) məqsədlərinə xidmət ediyor. Lakin rus mühacirətini yerli müsəlmanlar hesabına yapan və öylə də davam edən istemlak (kolonizatsiya) siyasətini dayandırmaq gərək. Yerli müsəlman xəlqlərini yer cəhətdən təmin etdikdən sonra artıq qalan topraqlar nəsildaş və milətdaş bulunan sair yersiz müsəlmanlar üçün bir növ yer sərmayəsi təşkil etməlidir. Yer məsələsinin bu surətdə həlli ancaq mərkəziyyətlə idarə olunan dövlətdə mümkündür. Buna görə də krestyanlar federasiya əleyhinə rəy verməlidirlər.

Hər muxtariyyət daxilində olan əmələlər bütün məmləkət üçün mərkəzdən nəşr olunan əmələ qanunlarının feyzindən məhrum qalacaq hər kəs öz daxilindəki qanuna tabe olacaq. Buna görə də Şərq muxtariyyətlərindəki əmələlər hələ bir çox zaman zəhmət və məşəqqətdə olub 8 saətlik iş günü və dövləti sığorta kibi təminlərə əlləri çatıncaya qədər çox zəhmət və əziyyət çəkəcəklərdir. Buna görə işçilər də federasiyaya zidd getməlidirlər.

Yerli muxtariyyət üsuluna bina olunan üsuli-idarə müsəlmanların ruhani təşkilatlarının mərkəzdən ayrılmasına bais olacaq. Çünki hər ştat öz ruhani təşkilatı dairəsində bulunub mərkəzi idarə təftişinə çox ağırlıqla qatlanacaq, bu surətlə hasil olan kiçik muxtariyyətlərdə bir çox məzhəb zəlalətləri və ya füzulluqlar doğacaq. Buna görə də imamlar, mollalar federasiyaya qarşı rəy verməlidirlər.

Rusiyanın Şərq ölkələrində olan yerli federasiya İdil boyundakı müsəlmanların ticarət və sənaye siniflərinin qisminə zor maneələr çıxaracaq və çox müşkülat açacaq. Çünki ticarət məsamələrinin birlik və azadlığını itirəcəkdir. Buna görə də tüccar və sənaye sahibləri federasiyaya qarşı rəy verməlidirlər.

Yerli muxtariyyət idarəsi Türkistanda, Qafqasiyada qadınlar məsələsini həll etməgə mane olacaq. Çünki oradakı qanun çıxaracaq müəssisələr xatunlara bir qul və əsir kibi baxan kişilər əlində olacaq. Buna görə müsəlman qadınları federasiya üsulinə qarşı çıxmalıdırlar.

Yerli muxtariyyət milli məsələləri həll etməyəcəkdir. Çünki nə qədər ştat olsa, o qədər də milli məsələ olacaq. Əgər Rusiyada böylə üsul qəbul edilsə, o zaman bir neçə yüz min müsəlmanlar rus vilayətləri içində qalıb ruslaşacaqlardır.

Yerli muxtariyyət müsəlmanların var-çox siyasi qüvvələrini də itirəcək, onları biri-birindən ayırıb yek-digərinə düşmən edəcəkdir. Bu siyasi ayrılıq siyasətən bir olub da bir mərkəzə bağlı olmaq əvəzinə müsəlman qəbilələrini biri-birindən ayıracaq, hər muxtariyyət özünəməxsus bir politika təqib edəcəkdir. Böylə olunca da hər Rusiya müsəlmanlarının öhdələrində olan tarixi vəzifə və məqsədlərini, Böyük Asiya mədəniyyətinin dirilməsini və müsəlman millətlərinin Avropa burjuaziyası boyunduruğundan qurtarması kibi böyük vəzifələrin ifasını çətinləşdirəcək.

Şərq ölkələrində olan yerli muxtariyyət ancaq xanlara, bəylərə, hər növ baylara, hakəza şəhər burjualarına və mühafizəkar ruhanilərə faidəlidir.

Fəqət Rusiyanın və kənar vilayətlərinin ayrılığı və xüsusiyyətləri nəzəri-etibarə alınmaq üçün Qafqasiya, Türkistan, Dala vilayətləri üçün geniş idareyi-məhəlliyə təşkili mətlubdur.

Milli məsələlərin həlli isə milli-mədəni muxtariyyət idarəsinə tapşırılmalıdır. Bunun üçün mərkəzi bir müsəlman parlamenti vücudə gətirməlidir. Buna görə də syezdə təklif olunuyor: bu qərarı alsın ki:

Rusiya üsul-idarəsi ədəmi-mərkəziyyət əsasına bina olunan parlamentli cümhuriyyəti-ənam üsulunda olmalı və bununla bərabər, Qafqasiya, Türkistan, Dala vilayətlərinə və Sibirya oblastlarına geniş bir idareyi-məhəliyyə (mestnoye samoupravleniye) verilməlidir.

lll

Əhməd bəy Salikovdan sonra ikinci məruzəçi olmaq sifətilə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə cənabları son nitqini söylüyor. Alqışlar içərisində minbərə çıxan xatib: millətdaşlar, deyə başlıyor və müarizim buraya çıxdıqda nədənsə səmimi düşünməyi və millət fikrinə qalmayı ancaq özü ilə həmməsləklərinin inhisarında (monopoliyasında) təsəvvür edərək o surətlə söyləşdi və bizləri millətə müzürr kibi göstərdi – şübhəsiz bu bir açıq əlamətdir ki, həqqaniyyəti isbata yaramaz – diyor və nitqində davam ediyor ki, məncə bu kürsüyə çıxan hər bir natiq vicdan məsuliyyəti nə olduğunu dərk ediyorsa kəndi düşüncəsindən və millət faidəsindən xaric bir söz söyləmək cəsarətində bulunamaz. Bən kəndim buraya səmimiyyətlə söyləmək, etidaq elədiklərimi anlatmaq üçün çıxdıqda başqalarını da kəndim kibi təsəvvür etmək istiyorum. Məruzəni tənqid ediyorumsa bu onun doğrudan söylədiginə şübhələndigim üçün degil, yanıldığına, yaxşı dərk etmədiginə qane olduğum üçündür. Başqa dürlü olamaz da. Çünki həqiqəti söyləmək monopoliyaya alınacaq şeylərdən degildir.

Məruzələrimizin mətləbini yaxşı dərk eləmədiklərini və təsəvvürlərində yanıldıqlarını isbat etmək üçün hər şeydən əvvəl Əhməd bəy Salikov cənablarının birinci dəfə oxuduğu dokladını təhlil edəcəgəm. Bu doklad bir çox təzad və tənaqüzlərə malikdir. Dokladçı özü boynuna alıyor ki, hər bir millətin qüvayi-siyasiyyəsi ancaq özünə məxsus müstəqil və azad bir cümhuriyyət şəkli sayəsində təmin oluna bilir və bu sözünü qüvvətləndirmək üçün məşhur üləmadan Blunçlinin: “hər millət ayrı bir hökumət təşkilinə mükəlləfdir və bunu yapmalıdır. Dünya kəndisində mövcud millətlərin sayları miqdarında dövlətlərə bulunmalıdır. Qoy hər millət bir dövlət və hər dövlət milli bir üzviyyət təşkil etsin” sözünü nəql ilə diyor ki, “milliyyət məsələsinin ən təbii və məntiqli həlli budur. Fəqət təəssüf olunuyor ki, məsələnin bu şəklində həlli bizə mümkün degildir. Çünki biz müsəlmanlara ayrı bir hökumət xəyalı müqəddər degildir”, əvət öylədir. Müsəlmanlar ayrı hökumət düzəltmək, türklər Rusiyadan ayrılmaq niyətində degildirlər. Fəqət milliyyət məsələsinin həlli üçün ən müvafiq olan milli hökumət lüzumu məna və məntiqinən qəbul edildikdən sonra “dövləti-milliyyə”nin bir şəkli-məhdudi olan muxtariyyəti-məhəlliyə əcəba, neçün qəbul edilməyib – milli mənfəətlərə müğayir görülüyor da federasiya miliyyət məsələsini həll edəməz – deyə iddia oluyor. Bu öz-özünə qarşı getmək, fikrən tənaqüzdə bulunmaq degilmidir? Madam ki, ən mətlub olan müstəqil bir hökuməti-milliyyə bilfeil mümkün degilmiş, o halda buna yaxın.

Qadınlar, sizi əsirlikdə saxlamaq istiyorlar. Haydı qoymayın bu qatı qəlbli federalistləri!.. Bunlar sizi cəhənnəmə, biz isək behiştə aparıyoruz. Çünki təkəlli cümhuriyyətdə bütün siniflər rahət olacaq, qurd qoyunla gəzəcək!

Əfəndilər, bir az diqqət ediniz, nərədə məntiq? – deyə sorun. Hanki sinfin mənafeyini müdafiə ediyorsunuz. Sual veriniz – syezdə – zəhmətkeşləri düşünüyoruz – deyə cavab verərlər. O halda burjualarla, “molla” zərdləri ilə nə işləri? Aşkardır ki, burada əmələ dərdindən də, burjua dərdindən də, molla ilə qadın qayğısından da başqa bir dərd, başqa bir qayğı vardır. Federasiya əsası üzərinə qurulmuş xəlq cümhuriyyətindən kimsəyə qorxu yoxdur. Çünki dəfələrlə dedik, yenə təkrar ediyoruz. Zatən bəllidir ki, qanun əsası mucibincə hüquqi-bəşəriyyə ilə siyasiyyə bütün federasiyalarda təmin edilmiş olacaq. Diyorlar ki, “bu ancaq kağız üzərində olacaq”. Fəqət böylə bir irad muxtariyyətsiz cümhuriyyət həqqində də mövcud olamazmı?

Topraq məsələsi bu günün məsələlərindəndir. Ehtimali ki, rus Məclisi-Müəssisanı özü bu məsələni həll edəcək. Fəqət məsələ federasiyaların həllinə buraxılarsa ilk illərdə həll olunmayıb qalsa da sonralar haman demokratiyanın istədigi kibi həll olunacaq. Bu kürsüdən dedilər ki, İdil boyundakı tatarlar yersizdirlər. Halbuki Türküstan səhraları adamsızdır. Və dedilər ki, Türkistan ərazisi bölündükdə o yerlər öz yersiz millətdaşlarına verilsin. Fəqət bu məsələ ümumi Rusiya məclisində həll olunursa kim təmin edə bilər ki, Türküstana İdil boyundakı tatar degil, başqaları göndərilməyəcək və bu təmin hanki bir məntiqə istəniləcək. Şübhəsiz ki, yer onu əkənin əlinə keçməli. Fəqət hanki əkənin? Bunda heç bir fərq yoxmudur? Federasiya əmələ məsələsi, əmələ hərəkətinin iləriləməsini təmin edən qanunları əngəl edə bilir – dedilər. Bən birinci dokladımda bu iradı qarşılayaraq Almaniya konfederasiyasını nişan vermiş, ən müvafiq işçi qanununun burada tətbiq olunduğu ilə Almaniya əmələsinin ən müntəzəm təşkilata malik bir əmələ olduğunu göstərmişdim. Bir həftədən bəri davam edən müzakirələri diqqətlə dinlədim. Arada syezd əzalarına dərs üçün gələn “professor”a da qulaq verdim, bu dəqiqəyə qədər yuxarıdakı fikrimi cərh edəcək bir şeyə təsadüf etmədim. Kimsə buna cavab verəmmədi.

Əfəndilər, sizi burada yalnız qorxutmaqla qalmadılar. Ən rəqiq hissiyyatınıza belə icrayi-təsir etmək istədilər. Məlum a, qadınlar bizcə möhtərəmdir. Xatirləri sayılır. Onlar ağladıqda ürək davam edəmiyor, mütəəssir oluyor.

Bir şəklə malik olan muxtariyyət məqsədi daha müvafiq görülməzmi? Salim məntiqlə düşünülürsə əlbəttə ki, böylədir. Fəqət müarizim öylə düşünəmiyor, diyor: “çünki milli hökumət şəkli mümkün degildir, ona görə də mərkəziyyətə, muxtariyyətsiz cümhuriyyətə tərəfdar olmalıdır” – nərədə məntiq?

Fəqət məntiqsizlik bir bu degildir, mərkəziyyət nəzəriyyəsində də müarizimiz muxtariyyət məsələsindəki tənaqüzü işlədiyor. Bizə tarixlər, hekayələr, dəlillər, sübutlar, rəqəmlər, ədədlər nişan veriyor; sabit etmək istiyor ki, dünyanın tərəqqisi dövlətlərin bir mərkəzdən idarə olunmasına müncərdir. Bugünki federativni hökumətlər əvvəlcə konfederasyon imişlər. İmdi də tamamilə birləşib “unitarnı” olmaq meylində imişlər. Ən mükəmməl şəkli-idarə mərkəziyyət imiş. Böylə ikən gözlənirdi ki, dokladçı Rusiya xəlqi bir cümhuriyyət olmaqla bərabər eyni zamanda mərkəziyyət üzərinə dəxi binalanacaq. Məgərsə öylə gəlmiş bu cümhuriyyət ədəmi-mərkəziyyət üzərinə bina olunub da vilayətlərə geniş surətdə idareyi-məhəlliyə ixtiyarları verilməli imiş. Görünüyor ki, mərkəziyyət aşiqi olan müarizimiz idealına yaxınlaşdıqca özü də qorxuyor. Nabələd bir yolçu kibi uçurum kənarına çatınca haman səndələyib dayanır. Federasiya dünyanın tərəqqisinə mane və mərkəzdən qaçmaq qüvvətini artırıcı bir əsas ikən rədd edildikdən sonra hanki məntiqlədir ki, başqa növdən bir “ədəmi-mərkəziyyət” istənilir. Bu da bir təzad degilmidir?

Əgər bu “ədəmi-mərkəziyyət” mərkəziyətə getmək üçün bir “rəhlə” isə onda nədən federasiya əvvəlinci bir “mərhələ” kibi qəbul edilmiyor. İştə, bir sual? Dokladın bundan başqa biri-digərini cərh edən maddələri yenə də yox degil. Fəqət mətləbin kəşfi üçün bu ikisi də bəsdir, zənn edirəm. Əsas mətləb yalnış və mütənaqis fikirlər üzərinə qurulduğu kibi müdafiəsi də haman mütənaqis dəlillərə istinad ediyor. Sizə təklif olunan qətnamədə deniliyor ki, federasiya kəndçinin, əmələnin, mollanın, tacirin, qadınların, xülasə bütün sünufi-millətin arzularına və faidələrinə müzürrdür. Böylə ikən doğrusu bəndən ötrü qeyri-müntəzir bir surətdə bağrılıyor ki, “federasiya zəhmətkeş xəlq əleyhində olub ancaq varlılara və bir takım baylarla burjualara və mürtəce mollalara faidəlidir”. Yenə haman sual – nərədə məntiq?

Burada o qədər də məntiq yox degil, var. Bütün sinifləri qorxutmaq lazım. Kəndçilər, federalistlər sizi mülkdarlara satmaq, onlara qul etmək istiyorlar. Əmələlər, sizi burjualara satıyorlar. Mollalar sizi aldadıyorlar.

İştə, sizi riqqətə gətirmək üçün şu cins lətif nümayəndələri kürsiyi-xitabəyə çıxardılar. Federasiya bizi məhv edər, dedilər. Qırğızıstanda qadınları satıyorlar, Qafqasiyada onları syezddən qovub xəncərlərlə təhdidliyorlar – deyə ah-vay etdilər. Fəqət bir az düşününüz. Yenə muxtariyyətli cümhuriyyətin demokratik əsaslar üzərinə qurulacağını unutmayınız. Nazik qəlbli olduqlarından qadıncığazlar bittəbii o biri siniflərdən daha çox qorxmuşlar. Fəqət bica biz görüyoruz ki, qırğızlar kəndi aralarından nümayəndə olaraq məclisimizə qadın göndərmişlər. Həm bu, qadınların degil qırğız cəmaətinin nümayəndəsi, Qafqasiya xanım vəkilləri də buradadırlar. Qafqasiya qurultayından qadınların qovulduğu doğru degildir. Doğru, orada qadınlar əleyhində idareyi-kəlam edildi. Fəqət bu idareyi-kəlam edən zat şəhərin ən möhtərəm bir şəxsi ikən məclis parlaman adından xaric olsa da kəndisinə danışmaq imkanı vermədi və nəhayət iştə, bu qətnaməyi qəbul etdi: “Qafqasiya müsəlman qurultayı müsəlman qadınının imdiki əhvalını nəzərə alaraq və bu əhvalı olduqca qeyri-təbii bularaq müsəlman qadınının hüquqi-vətəniyyə, ictimaiyyə və siyasiyyədən istifadə edəcək bir hala qoyulmasını lazım bilir”.

Əgər köhnə Qırğızıstanda “qadınları satmaq” eybini muxtariyyətli Qırğızıstan hesabına çıxmaq olarsa o zaman üçün Rasputin kibi bir hərif der ki, köhnə mərkəzi Rusiyadakı rüsvayçılıqlarını gələcək mərkəziyyətli cümhuriyyət hesabına qoymaq olmasın?

Əfəndilər, görüyorsunuz ki, qorxuyu qüvvətləndirmək üçün vaqeələr nə kibi rənglərlə sizə təqdim olunuyor. Fəqət qorxmayınız, bərfərz qadınların halı muxtariyyətlərdə ibtidai halda fəna olsa da, getdikcə islah olunacaq. Buna mütəhəmmil olmayıb kəndi evinin islahını başqalarından gözləmək, öz övladından naümid olub da yad ellərə müraciət etmək analarımızın şanına yaraşmaz. Bərfərz Türkiyə, İran qadınları əhvalımız fənadır, deyə Avropa dövlətlərinə müraciət edib də müdaxilələrini istəməyi vicdanlarına rəva görmədikləri kibi Rusiyadakı bacılarına dəxi sırf kəndi mənfəətlərini düşünərək federasiya əleyhinə çıxamazlar. Bunu analıqlarına, qadınlıqlarına rəva görəməzlər.

Muxtariyyətə hazır degiliz, cəmaətimiz əvamdır, deyən əfəndilər görüyorum ki, mərkəzdəki xəlqin idrakına çox güvəniyorlar. Hətta bu kürsüdən dedilər ki, böyük Kerenskinin vicdanına inanalım da müqəddəratımızı Rusiya demokratiyasına təslim edəlim. Kerenskiyə bən də ehtiram edirəm. Bütün syezdə ehtiram edər. Bu ehtiramımızı bateleqraf kəndisinə dəxi bildirdik. Yalnız bununla bərabər demək istərəm ki, Kerenski vicdanına olduğu qədər millətin də vicdanına inanmaq lazım. Onun özünü idarə edə biləcəginə dəxi ehtiram gərək. kəndisindən naümid olub bütün diləklərini başqalarından gözləyən bir millət, millət olaraq yaşayamaz.

Məlumi-alinizdir ki, burada islamiyyət bir din və bir beynəlmiləliyyət (internasyonalizm) ikən onu bir millət yapdılar. Müsəlmanlar bir millətdir – dedilər və bu milləti rahi-nicatə çıxarmaq üçün Rusiya mərkəzində bir yer və topraq xaricində milli muxtariyyət əsası üzərində binalanmış bir parlaman təsis etmək istədilər və dedilər ki, bu məclisdə yanacaq “məşəli-mədəniyyət” bütün aləmi-islamı işıqlandıracaq. Buna görə də istiyorlar ki, ayrı-ayrı islam millətləri və ayrı türk qövmləri muxtariyyətli məclislərə malik olmayıb bu “mərkəzi-səadətə” tabe olsunlar. Böylə ikən əcəba, bu xəyalçılar nədən islam aləminin hasarını Rusiya həddilə çəkmək istiyorlar. Məntiq icab etməzmi ki, İran da, Türkiyə də bütün sair islam məmləkətləri də bu “mərkəzi-səadət”dən feyziyab olsunlar. O halda nədən İstanbulun ilhaqını istəmiyoruz? Nədən islam məmləkətlərinin istiqlalına qarşı xəyanət bəsləyən Avropa imperializmini protest ediyoruz? Nərədə məntiq?

Yox əfəndilər, islam adında bir millət yoxdur. İslam dinində millətlər vardır. Bu millətlərin mərkəzi-səadətləri özlərində, öz milli hökumətlərindədir. İslamı parladacaq bu şey məsud millətlər arasında təmin etdigi irtibati-mədəniyyədir ki, o da bir millət degil – beynəlmilliyyətdir.

Rusiya milli-məhəlli əsaslar üzrə muxtariyyətlərə bölününcə Rusiya türk-tatarlığı Türküstan, Qazaxıstan, Başqırdıstan və Azərbaycan-Dağıstan kibi bir neçə muxtariyyətlərə bölünəcək, bunlar birər türk sütunu təşkil edib də onlar üzərində müəzzəm bir tağ qurulacaqdır ki, bu da müştərək mədəni-milli və dini məsələlərin həlli ilə məşğul olacaq, bir müəssisə halında bulunacaqdır.

Məhəlli muxtariyyət fikri Rusiya millətlərinin əksəri tərəfindən qaldırılmış bir şüardır (lozunqdur). Bu lozunqu Qafqasiya, Türküstan, Qazaxıstan kibi böyük türk elləri də qalxızmışlar. Kazandakı müsəlman müəllimlərinin syezdi ilə müsəlman tələbələrinin Moskvada bulunan syezdi də bu şüarı qəbul eləmişlərdir. Əksər vilayətlərdən gələn dilək dəftərləri dəxi bu tələbi qeyd ediyorlar. Böylə ikən muxtariyyət əsasını müdafiə edənlərə müarizim çıxıb da “siz kimsiniz?” xitabını vermək cəsarətində bulunuyorlar. Fəqət unudurlar ki, buna qarşı daha böyük səlahiyyətlə həqlidir desələr ki:

– Siz kimsiniz?

Əfəndilər, vəqtim bundan artıq söyləşməgə müsaid degildir. Buna görə daha çox söyləyəcəklərimdən sərf-nəzər edərək bu kürsüdən getmədən əvvəl sizə demək istərəm ki: milli-şəxsi muxtariyyət (naüionalğno-personalğnaə avtonomiə) nəzəriyyəsini müdafiə edərək burada “Şpinger-Bauer, Bauer-Şpinger” deyə bir kitabı vərəqlədilər.

Bunların alim olduqlarına söz deməyərək burasını söyləməliyəm ki: bu nəzəriyyə ilə təskin bulub da kəndi milli məsələsini həll edə biləcək və o hala qane olacaq dünyada bir millət vardır ki, nə yeri var, nə yurdu. Bu – yəhudi millətidir. İlahülhəmd bizim yerimiz də var, yurdumuz da!

Dəfələrlə şiddətli alqışlarla qət olunub sürəkli alqışlar içərisində tamam olan bu nitqdən sonra biri məhəlli muxtariyyəti, digəri məhəlli muxtariyyətsiz xəlq cümhuriyyətinə məxsus iki qutu qoyulub, gizli rəy vasitəsilə səslər toplanmaya başlanmış və səhər saət 4-də dan yeri ağardığı zaman ümummüsəlman qurultayının 271 rəyə qarşı 446 rəy əksəriyyətlə milli-məhəlli muxtariyyət üzərinə qurulu xəlq cümhuriyyəti lehinə olduğu elan olunmuşdur.

(Ardı var)

525-ci qəzet.- 2013.- 4 may.- S.26-27.