“Ana dildə yazaq öz xalqımıza...”
GÜNEY AZƏRBAYCANDAKI
ÇAĞDAŞ ƏDƏBİYYATA BİR BAXIŞ
“Elimin,
xalqımın min nisgili var,
İllərlə tapdanmış zəngin dili var”.
Səhənd
Güney
Azərbaycanda xalqın dili, ədəbi və mənəvi dəyərləri
son 90 il ilin içində daim gərginlikdə qalıb
basqılı bir həyat yaşadığından yaranan ədəbiyyat
daha çox dirəniş, oyanış, ayrılıq, həsrət,
özünütəsdiq kimi məzmunlar daşıyıb.
Zaman-zaman baş qaldırmış olan milli
oyanış Güney Azərbaycanda hər şeydən əvvəl
milli dildə yazılmış olan ədəbiyyatda
özünü göstərib. Tarixə nəzər
salsaq görərik ki, Məşrutə və Xiyabani hərəkatlarının
davamı olan və 1945-1946-ci illərdə qurulan Azərbaycan
Milli Demokrat Hökumətiylə yeni dəyərlər qazanan
xalqın milli tərəqqisi hər zaman ədəbiyyatda
öz təsirini qoyub və onunla bir sırada olub.
Güneylilər poeziyanın, şeirin vurğunu,
xiridarı olmasaydılar, dillərini qoruya bilməyəcəkdilər. Ana dili, yurd
sevgisi mövzusu dünya ədəbiyyatında əzəli
motivlərdən olub. Güney Azərbaycanda
bu yeni məna çalarında da işlənir. Təbii
bir sual meydana çıxır: nədən? ”Elinin dərdini
farsca söyləyən” ölməz Şəhriyar ötən
əsrin 50-ci illərində ana dilində yazdığı əsərləri
ilə uzun illər yasaqlanmış Azərbaycan türkcəsinə
sanki yenidən can verib yaşatdı. Səməd
Behrəngi nazirlikdə ona təklif olunan yüksək
maaşlı məmur vəzifəsindən imtina edib, el-el, kəndbəkənd
düşüb Azərbaycan nağıllarını
topladı onu bədii şəklə saldı (eynən
ingilislərdə olduğu kimi). Ömrünün
sonlarını mühacirətdə – Fransada başa vurmaq məcburiyyətində
qalan Qulamhüseyn Saedinin səssiz pantomim əsərləri
yazmağının səbəbi mövcud rejimin
soydaşlarının ana dilinə qoyduğu yasağa
qarşı etirazla bağlı idi. Hal-hazırda Kanadada
yaşayan dünya şöhrətli yazar, “İranda ədəbi
tənqidin babası” sayılan təbrizli Rza Bərahəni
çox zaman ingilis və farsca yazdığı əsərlərindəki
qəhrəmanlarının adını, oradakı şeir
parçalarını, zor durumlarında
yaşadığı hissləri, acılı-şirinli
yuxularda gördüklərini Azərbaycan türkcəsində
qələmə alır. Ana dilinin tərənnümü,
bu dildə yazmaq tək dərin ülvi sevginin deyil, Güney
Azərbaycanda həm də özünüqoruma instinktidir.
Kimliyini, ana dilini yasaqlayan, onu
aşağılayan qüvvələrə rejimə, dirəniş
simvoludur.
Güneydə 1960-1980-cı illər arası ədəbi
meydan heç də boş qalmadı. 1960-cı illərdə
milli azlıqların tarixinə, dilinə, ədəbiyyatına,
folklor və etnografyasına aid bəzi əsərlərin nəşrinə
imkan yaranmışdı. Belə ki, Azərbaycanın
ayrı-ayrı şəhərlərinin etnografyası
haqqında monoqrafiya və məqalələr də
yayımlanırdı. Azərbaycan türk
folkloruna aid kitabçalar nəşr edilirdi.
Bu illərdə Təbriz, Ərdəbil və Urmiya
şəhərlərində farsca yeddi jurnal, bir ədəd də
gündəlik (“Azərbaycan”) qəzeti vardı. Şah rejimi
milli şüurun artmasında ədəbiyyatın
böyük rolunu diqqətə alaraq, türkcə ədəbi
əsərlərin nəşrinə icazə vermirdi, milli
ziyalılar da farsca yazmaq məcburiyyətində
qalmışdılar. Lakin istisnalar da
olmuşdu. (Məs. Səhəndin, Sahirin, Savalanın, Fərzanənin
kitabları) Azərbaycan ədəbiyyatının
böyük çətinliklərlə çap olunmuş ( gizli olduğundan çox zaman ili və nəşr
yeri göstərilmirdi – P. M. ) anadilli əsərlərinin
sayı çox az olmuşdur. Ziyalılar bəzən
də senzuradan yayınmaq üçün bədii əsərlərə
xüsusi forma verir, onu folklor, uşaq ədəbiyyatı
nümunəsi kimi çap edirdilər.
60-cı illərdəki nəsil əvvəlki nəsillərin
yaradıcılığının məruz qaldığı
cox sınaqlardan xəbərdar oldu, nəticə
çıxardı. Pişəvərinin birillik demokratik
hökumətinin xoşbəxt günləri uşaqlıq və
gənclik dövrünə düşənlərin artıq
yaşı 20-30-dan çox idi. Ədəbiyyata öncəkilərdən
fərqli düşünən nəsil gəldi; Səməd
Behrəngi, Qulamrza Saidi (Gövhər Murad), Əliza Nabdil
(Oxtay), Mərziyə Üskiyi (Dalğa) və
başqaları.
Səməd Behrəngi bu yeni milli ruhlu gənclərdən
biriydi. Ədəbiyyata şair kimi qədəm qoymuşdu.
Lakin o dostu Behruz Dehqani ilə birgə xalq
içindən topladığı nağıllarla,
yazdığı hekayələrlə yadda qaldı. Zəngin ənənəsi olmayan bir ölkədə
gənc yazarın nəsrə üstünlük verməsi təsadüfi
deyildi. O böyüməkdə olan nəsli
yaşlılara rəğmən daha mübariz,
haqsızlığa, ədalətsizliyə barışmaz
ruhda görməyi arzu edirdi. Ona görə də
bütün diqqətini gənc nəslə yönəltmişdi.
O xalqdan topladığı nağılları özəl
şəklə saldı. (Avropada olduğu kimi) Onlara bədiilik
gətirdi, rəngarənglik qatdı, yeni ruh verdi.
Səmədin ‘’Balaca qara balıq’’ adlı hekayəsini
ölümündən sonra bütün dünya
uşaqları öz dillərində oxuya bildi. Çünki onun əsərləri ən yüksək
beynəlxalq ödülə layiq görülmüş və
bir çox dillərə çevrilmişdi. Səməd
Behrəngi milli siyasi hərəkatda fəal iştirak edən
məsləkdaşı və qələmdaşı,
şeirlərini „Dalğa“ təxəllüsü
ilə yazan Mərziyə Üskuyi ilə birlikdə İranda
uşaq ədəbiyyatının ilk təməlini qoydular.
O illərdə
Güney Azərbaycandan olub İrana dünya miqyasında
şöhrət qazandıran bir yazıçı
Qulamhüseyn Saidi idi. Ssenarisinin müəllifi
olduğu filmlər beynəlxalq aləmə səs
salmış, İran sinemasının qızıl fonduna daxil
olmuşdu. (Bu gün İran filmlərinin
Avropada yüksək ödüllər alması da onun
açdığı çığırla,
yaratdığı məktəblə birbaşa
bağlıdır. P. M. ) Onun ‘’Bəyəl əliçomaqlıları’’ əsərində
Azərbaycan kəndlərinin birində baş verən bir olay
qələmə alınıb. Qulamhüseyn
Saidi yaratdığı əsərlərlə həm də
İranda mistik (sehrli) realizmin əsasını qoyub.
Əlirza
Nabdil (Oxtay ) çox gənc olmasına
baxmayaraq, Güney şeirində həm forma, həm məzmunca
yeniləşmə, modernləşmə apardı.
Şarl Bodler Fransada, Cəlal Sahirisə Türkiyədə
yeni çağdaş şeirin yaradıcıları olub. Həbib Sahir bu iki şairin
yaradıcılığı ilə yaxından tanış
olur, onların ədəbiyyata gətirdikləri yeniliklərdən
bəhrələnir. Bu təsir o qədər
güclü olur ki, birincinin əsərlərini farscaya
çevirir, ikincinin adını özünə təxəllüs
götürür.
Sahir və Səhənd şeirə yenilik gətirdilər. Sahir formada, Səhənd
isə yeni çağdaş məzmunlu şeirləri ilə.
Sahirin şeirləri romantizmi, Səhəndinki
isə siyasi motivlərləri ilə seçilirdi. Əlirza Nabdilə gəlincə, o, klassik şeir ənənələrindən
tamamilə uzaqlaşıb, poeziyaya yeni düşüncə tərzi,
məzmun və sərbəst struktur, forma gətirdi. Bugünkü dillə desək, Güneydə
şeiri modernləşdirdi.
Xatırlamaq yerinə düşər ki, ötən əsrin
iyirminci illərində çağdaş türk ədəbiyyatının
İranda davamçısı olan Tağı Rifət poeziyanı
həm forma, həm də məzmun cəhətdən yeniləşdirmişdi. Və
İranda yeni şeirin təməli “Təcəddüd” qəzetinin
ətrafına toplaşan Tağı Rifətlə
yanaşı Cəfər Xamneyi, Şəms Kəsmai kimi Azərbaycan
şairləri tərəfindən qoyulmuşdu. Bu Azərbaycan türkləri təhsil
aldıqları Avropa ölkələrindəki yeni ədəbi
cərəyanları İrana gətirib ədəbi inqilab
yaratmışdılar. Bununla ədəbiyyatın
həm forma, həm də məzmununda təcəddüd
yaranmış, sərbəst şeirin əsası
qoyulmuşdur. Ötən əsrin
ortalarınadək İranda “şere-nou”nun (yeni şeirin)
banisi Nima Yuşic sayılırdı. Sonralar, Səid Nəfisi
və və digər onun kimi nüfuzlu tənqidçilərin
ciddi araşdırmalarından sonra, Nima Yuşicdən hələ
15-17 il öncə bu işi Tağı Rifətin
başladığı fikri ortaya qoyuldu. (bu
günə qədər də polemika və dartışmaya səbəb
oldu-P. M. )
Qədəm qoyduğumuz əsrin əvvəlindən ədəbi
meydana çıxan gənc şairlər isə daha çox
özlərindən öncəki nəsillərdən fərqli,
Qərb təmayüllü, avanqard şeir yazmağa meylləniblər.
Qeyd etdiyim kimi, bu gün Güney Azərbaycanda “dirəniş
ədəbiyyatı” ön plandadır. Əsərlərin
əsas motivi vətəndir. Bundan sonra
kimlik axtarışı, azadlıq eləcə də
narazılıqlardan doğan daxili üsyan hissi kimi mövzular
yer alır.
İran təsiri
altında olan Güney Azərbaycanda yeni ədəbi nəsil
çətinliklə də olsa formalaşıb artıq,
özəlliklə son on ildə, internetin də
yayğınlaşmağa başlamasından sonra, gənclər
arasından ədəbi yaradıcılığa meyl göstərən
və sözün əsl mənasında gözəl əsərlər
yaradan yazarlar yetişib. Çox sayda ədəbiyyat
portalları və bloqlar yayınlanmaqdadır. Avropada və Amerikada yaşayan və çox dəyərli
əsərlər yaradan yazarlar vardır.
Gənc şair və tənqidçi Məlihə Əzizpurun
təbirincə desək, bu gün Güneydə qlobal
düşünüb, milli dildə yaratmaq çox önəmlidir. Ana dilli yeni ədəbiyyat
dalğasının alt yapısı hazırlanmaqdadır.
Bu işi gücləndirmək
üçünsə tərcüməyə diqqət yetirmək
və dünya ədəbiyyatını mənimsəmək
lazımdır. Bir sözlə
çağdaş fikir və düşüncələrə
yiyələnmək və dünya bədii-estetik sənətinin
qazandığı uğurlardan faydalanmaq bu çətin yolda
yardımçı olacaq.
Bu gün ədəbi mühitdə hər iki tayda
bütün çağlara məxsus “atalar və övladlar”
problemi yaşanır. Yəni yeni ədəbi nəsillə
yaşlı nəslin dartışması. Bu təbiidir, əvvəlki nəsil nostalgi hisslərlə
yaşayıb yaradır, qapanır, gənclər isə ədəbi
klişe və şablonları sındırmaq iddisında
bulunub, əvvəlkiləri inkar edirlər. Sonuncular özlərini postmodernist cərəyanının
nümayəndəsi adlandırır.
Həmid
Nitqini, heç şübhəsiz, Güneydə modern
şeirin babası saymaq olar. Çünki modern
ədəbiyyatı yaratmaq üçün modern bir dil
olmalıdır. Doktor Həmid Nitqi bunu əməlində,
şeirlərində göstərdi;
Demə,
Demə
Güllərin
Hamısı bir.
Hər rəngin
Dəyişik bir ətri var.
Arzunun
dörd yönündən əsən
Hər
yel, hər külək
Başqa
bir dil danışar. . .
Ədəbi
prosesin hazırkı durumuna və bu durumun əsas cəhətlərinə
nəzər salsaq, belə bir mənzərə ilə
qarşılaşmalı olarıq;
Ədəbiyyatın əsas vəzifəsi ana dilində
yazma və onu işlək ədəbi dilə çevirməkdir. Lakin Güneydə bunu əngəlləyən
səbəblər az deyil. Uzun
müddət ana dilə yasaq qoyulduğundan bu dildə
yazma–oxuma adət-ənənəsi zəifləyib.
Fransada
yaşayan tanınmış şair Süleymanoğlunun belə
bir fikri var: “Dil varlığın evidirsə, Güneydə Azərbaycanlılar
uçurulmuş bir evdə yaşamaq zorunda qalıblar”. O,
çıxış yolunu bu ev-varlığı yenidən
tikməkdə görür. Bunu da şair və
yazarların görəvi olduğunu söyləyir. Səhənd
hələ 33 il bundan öncə şeirlərindən
birində üzünü xalqa tutub Azərbaycan türkcəsinin
ədəbi dil şəklində işlənməsini, elmiləşməsini
tövsiyə edirdi:
Elimin,
xalqımın min nisgili var,
“Yaxşı həyat”adlı bir sevgili var.
İllərlə
tapdanmış zəngin dili var,
Sevgiyə çatması dilə bağlıdır.
Ana dildə
yazaq öz xalqımıza
Milyonluq kütlələr göz dikib bizə.
Cəhalət
dağları çökəcək dizə
Ancaq
güclü axan selə bağlıdır. . .
Bu gün Güneydə bir ədəbi dil problemi var. Hərə
bir ləhcədə, şivədə yazır. Bəzən, kim
hansı ləhcədə danışırsa, elə də
onu kağıza köçürür. Danışıqda
ləhcələrin çox olması təbii haldır.
Rəsmi yazıda isə vahid qəbul olunmuş
dil işlənməlidi. Güneydə son illərdəki
yazılar, Anadolu və ya İstanbul türkcəsi, Quzey Azərbaycan
türkcəsi və ortaq türkcədə olur (mərhum
dilçi professor Həmid Nitqi də 32 il öncə ortaq
türkcəni təklif etmiş və doktor Cavad Heyətlə
birgə “Varlıq”dərgisi timsalında buna nail olub göstərmişdi.
–P. M.). Son illər gənc
yazarlar arasında birinci hal daha çox yayılıb.
Ədəbiyyatın irəliləməsində, daha
mükəmməl əsərlərin ortaya
çıxmasında, tənqidin rolu əvəzsizdir. Tənqidi fikir az olduqda əsərlər də zəif olur. Özəlliklə gənc
yazıçıların tənqidçi sözünə
ehtiyacı var. Professional ədəbiyyatın yaranmaması tək
dil problemi ilə deyil, həm də tənqidçilərin
olmaması üzündəndir.
Çağdaş modern şeirə körpü
salanların önündə gedənlərdən biri Səhər
xanım Rəiszadədir. Nasir Mərqatı, Hadı
Qaraçay, Kiyan Xiyav, Həmid Şahəngi, Lalə
Cavanşir, Saleh Ətayi, Rza Qəfari və adını
çəkə bilmədiyim digərləri bu yolda yeni
cığırla irəliləyiblər. Müşahidələr
göstərir ki, klassik ifadə tərzi ilə
çağdaş ifadə tərzi bir çox hallarda eyni bir
şairin yaradıcılığında mövcud olur. Bu isə o deməkdir ki, inqilabi hərəkat
dövründə özünü yenidən tapan xalq ədəbi-bədii
dil mövcudluğunun bütün formalarından maksimum istifadə
etməyə çalışır, köhnə formanın
yeni imkanlarını üzə çıxarır. Bugünkü gənc nəsil güldən-bülbüldən
uzaqlaşıb, həsrət, ayrılıq, göz
yaşı mövzularının vaxtının
keçmiş olduğunu anlayıb. Urbanistik
mövzular, postmodern estetik təmayül onların əsərlərində
aparıcı yer tutur. Bir sözlə,
Güneydə ədəbiyyat bütün gücü ilə
inkişafdadır.
Əski nəsillər türkcə
düşünüb farsca yazırlardısa, sonrakı nəsilsə,
əksinə farsca düşünüb türkcə
yazırdı.
Bu xalqın faciəsi idi, taleyin qara hökmü
idi ki, ondan qaçmaq mümkün deyildi. Güneydə
hər dövrün ziyalılarının öz görəvi,
öz funksiyası olub. 1978-1979-cu illər İran
İnqilabının yedəyində gələn ziyalılar(başda Cavad Heyət, Həmid
Nitqi, Məmmədəli Fərzanə, Məmmədtağı
Zehtabı olmaqla) xalqa ana dilində danışmağı,
yazmağı öyrətdilər. ”Varlıq”
jurnalı bu yöndə bir məktəb oldu. Bu məktəbin
istedadlı tələbələri də az
olmadı. Onlar öncəki nəsildən
çox şeylər öyrəndilər, amma onlara bənzəmədilər.
Bu da təbiidir. Yeni nəslin
dünya ədəbiyatından çevirmələri ana
dilinin dərindən mənimsənilməsinə, yeni ədəbi
axınların izlənilməsinə, çeşidli
düşüncə və ideyaların yaranmasına xidmət
edir. Azərbaycan tarix boyu İranda
aparıcı ideyaların ötürücüsü olub.
Bu gün də ötən əsrlərdə
olduğu kimi bu missiya davam edir. Səid Muğanlı,
Nigar Xiyavi, Cəfər Huşəngi, Nasir Mənzuri, Məlihə
Əzizpur, Rüqəyyə Kəbiri, Nadir Əzhəri,
İsmayıl Ülkər, Baraz, Elyad Musəvi, Məsud
İslamı, Baraz, Duman Ərdəm, Aydın Araz, Səkinə
Purhəsən, Ramin Cahangirzadə, Fərzad Leysi, Rza Ehsani,
Elşən Böyükvənd, İsa Zeyni, Rüqəyyə
Səfəri, Ilqar Müəzzinzadə, Zaman Paşazadə, Həsən
Səfəri, Elvar Qulivənd, Sayman Aruz, Ülkər Ucqar,
Türkan Urmulu, Xosrov Barışan, Murtuza Səlmani, Bəhmən
Ərk, Saleh Səccadi, Muğanoğlu, Məhəmməd Azərşin,
Vəhid Tələt, Solmaz Məhəmməd Rzai, Qadir Cəfəri,
Ayman Quluzadə, Behruz Sədiq, Bəxtiyar Muğanoğlu, Rəsul
Yunan, Əli Əbbası, Həmid Arğış, Məhəmməd
Sübhdel, Rza Kazimi, Atila İskəndani, Hamid Əhmədi,
Mahmud Məhdəvi, Valeh Şiri, başqa ölkələrdə
yaşayan yazarlardan Süleymanoğlu, Vali Gözeten, Əziz Səlami,
Əlirza Miyanalı, Məmmədrza Ləvayi, Türkan Urmulu,
Güntay Gəncalp, Ziba Kərbasi, fərqli cərəyanlara
məxsus olsalar da, Güney ədəbiyyatının yeni
simalarıdır. Yeni ədəbi nəsil bir
varis kimi zəngin ədəbi irsə sahib çıxıb
onu qoruyur və ədəbiyyatda yeni səhifələr
açırlar. Bizə isə çətin
və şərəfli yolda onlara uğurlar diləmək
qalır.
Pərvanə Məmmədli
525-ci qəzet.-
2013.- 7 may.- S.7.