“Tolerantlığın Azərbaycan
nümunəsində sadəcə bir-birinə dözmək yox, qarşılıqlı hörmət amili əsas yer tutur”
Həmsöhbətimiz Milli Elmlər Akademiyasının
Fəlsəfə, Sosiologiya
və Hüquq İnstitutunun şöbə
müdiri, Fəlsəfi
Maarifçilik Assosiasiyasının
prezidenti, fəlsəfə
elmləri doktoru Adil Əsədovdur. Müsahibimizlə xalqların tiplərinin
millətlərarası münasibətlərə
təsirindən, Qafqaz
regionundakı xalqların
tipoloji təsnifatından,
mövcud milli birliyimizin əldə olunmasında ümummilli lider Heydər Əliyevin müstəsna rolundan, xalqımızın
azərbaycançılıq ideyası ətrafında yaranan vəhdətindən
və başqa bu kimi aktual
məsələlərdən danışmışıq.
– İlk növbədə
tolerantlıq, dözümlülük
anlayışından daha
üstün anlayışa
diqqət yetirməklə
söhbətə başlamaq
istərdim. Bu da,
əlbəttə ki, insanpərvərlik anlayışıdır.
Tolerantlıq Avropa mənşəli
məfhumdur, bu, öz-özlüyündə ona
işarə vurur ki, bir şey
bizdən deyil, bizim üçün doğma deyil, amma biz ona dözürük.
Təxminən belə
bir məna alınır: o şeyə
ki, biz tolerant yanaşırıq,
onu özümüzünkü
hesab etmirik. Mənə elə gəlir ki, Avropa yanaşması
bununla səciyyəvidir.
Azərbaycanlıların yanaşması isə
fərqlidir. Bizdə bir
insanpərvərlik var. Biz hər
bir insana məhz bu nöqteyi-nəzərdən
yanaşırıq. Biz
digərlərinə də
topluma qarşı duran bir qüvvə
kimi yox, toplumun bir hissəsi
kimi baxırıq, başqasına da bir insan kimi
yanaşırıq, fikrimcə,
bizim tolerantlıq anlayışımız bundan
ibarətdir.
– Adil müəllim, onu da qeyd
edək ki, bizim xalqımızın təbii milli keyfiyyəti kimi əsrlərlə mövcud
olan tolerantlığı,
xoşgörünü Avropa
hələ indi-indi demokratiyanın bir dəyəri kimi təqdim və təbliğ etməyə
çalışır...
– Əgər söhbət
tolerantlığın bir
demokratik dəyər kimi səciyyələndirilməsindən
gedirsə, ümumiyyətlə,
belə bir şərh vermək olar ki, demokratiya
özlüyündə çoxluğun
iradəsinin ifadəsidir. Demokratiyada müəyyən
bir təklif ətrafındə çoxluq
nə fikirdədirsə,
hesab olunur ki, o düzgündür, demokratiya əksəriyyətin
fikrini düzgün fikir kimi nəzərə
almaqdır. Bu nöqteyi–nəzərdən yanaşsaq,
tolereantlıq çoxluqdan
kənarda duran azlığın qüvvəsidir.
Tolerantlıq azlığın mövqeyidir. Demokratiyadan tolerantlıq
anlayışı çıxır
demək olmaz, tolerantlıq anlayışı
əgər hansısa
bir anlayışdan çıxırsa, bu daha çox liberalizmə aiddir. Çünki demokratizmin və
liberalizmin fəlsəfi
mənası ondan ibarətdir ki, birincidə əksəriyyətin
iradəsi, fikri, mövqeyi bir həqiqət kimi qavranılır. Liberalizm nöqteyi-nəzərindən
isə hər bir kəsin mövqeyi əhəmiyyətlidir,
hər bir kəsin yanaşmasına diqqət yetirmək lazımdır. O nöqteyi-nəzərdən
biz tolerantlığı demokratizmin
deyil, liberalizmin ifadə forması kimi təqdim edə bilərik. Avropalıların bunu demokratik
dəyər kimi təbliğ və təqdim etməsinə gəlincə, deməliyəm
ki, avropalılarla bizim düşüncə
tərzimiz arasındakı
fərq böyükdür.
Avropalılar özlərinə aid olan hər bir
şeyi demokratik dəyərlər, özlərinə
aid olmayanları isə
qeyri-demokratik dəyərlər
hesab edirlər. Özlərinə aid olanları ümumbəşəri
dəyərlər, digərlərini
isə bu ümumbəşəri dəyərlərə
uyğunlaşmalı olan
bir dəyərlər
kimi qiymətləndirirlər.
Bizim avropalılardan fərqimiz
ondan ibarət olmalıdır ki, biz ümumbəşəri dəyərlərə
üstünlük verməliyik,
amma ümumbəşəri
dəyərlərin yalnız
Avropa izahında yox. Bizim də ümumbəşəri
dəyərlər barəsində
öz izahımız
var. Hər bir millətin ümumbəşəri
dəyərlər haqqında
öz mülahizəsi
var; çinlilərin
də, yaponların da, almanların da. Hər kəsin ümumbəşəri
dəyərlər haqqında
müəyyən təsəvvürləri
mövcuddur. Biz də bəşəri dəyərlər dedikdə
ümumiyyətlə, ümumbəşəri
dəyərlərə istinad
etməliyik, məhz bunu nəzərdə tutmalıyıq. Təbii ki,
Avropanın dəyərləri
içərisində də
ümumbəşəri dəyərlər
var. Məsələn, insan
şəxsiyyətinə hörmət
bu qəbildəndir.
Avropanın böyük fəlsəfi
sistemləri, möhtəşəm
ədəbiyyatı var. Əlbəttə,
Avropada ümumbəşəri
məfhumlar çoxdur,
amma orada nə varsa, hamısını ümumbəşəri
dəyər kimi kor-koranə qəbul etmək olmaz. Ümumiyyətlə, yaxşı
olar ki, Avropa da , biz də öz
mövcudluğumuzu ümumbəşəri
dəyərlər səviyyəsinə
yüksəldək. Bir sıra
dəyərlər var
ki, o bütün xalqlarda eynidir. Bütün xalqların əxlaqi normalarında ümumi əxlaqi prinsiplər var.
Bu ümumi prinsiplər
bizə danışmağa
əsas verir ki, doğrudan da bütün əxlaqi dəyərlərdə
ümumi cəhətlər
mövcuddur. Əlbəttə ki, fərqli cəhətlərlə birgə.
XVIII əsrin fransız və ingilis filosoflarının belə bir fikirləri
var idi ki,
əxlaqi hiss insanda anadangəlmədir. Nəyin yaxşı,
nəyin pis olduğunu insanlar öz ürəklərində
intuitiv duyurlar. Bunu bir duyğu
olaraq hiss edirlər. Daxili əxlaqi saflığını qoruyub
saxlayanlar nəyin pis, nəyin yaxşı olduğunu
hiss edir. Etdiyi bir işin də yaxşımı, pismi olduğunu özü duyur. Əxlaqi hiss əxlaqi şüurdan daha
fundamental keyfiyyətdir. Bu nöqteyi-nəzərdən bu
bütün insanlara xasdır. Amma bir məsələ
var ki, insanların
əksəriyyəti bu
hissin dəyərini itiriblər. Bəzi insanlar
öz ürəklərindəki
arzuların ülviliyini
itirdikləri kimi eləcə də bir çox hallarda əxlaqi hissin ülviliyini itiriblər. Ona görə
də nəyin düzgün olub-olmadığını
insanlar bir çox hallarda başqalarından öyrənmək
istəyirlər. İnsanda bir
günah hissi var, yaxşı olmayan nəsə edibsə, fikirləşir
ki, bu düzgün
deyil, nəyi isə düz etmədiyini intuitiv hiss edir. Buna görə
də o məsləhətləşməyə
ehtiyac duyur. Ambivalentlik bu zaman meydana
gəlir. O zaman ki, insanın duyğuları korşalır,
o düzü əyridən
seçə bilmir. Onda insanın daxili meyillərində də bir ziddiyyət əmələ gəlir.
Bax, buna ambivalentlik deyilir. Ambivalentlik hər şeylə,
o cümlədən dəyərlərlə
bağlı olanda da fərqliliklər meydana çıxır.
– Söhbət açdığınız
ingilis və fransız filosoflarının
vətənlərində, ümumiyyətlə,
Qərbdə də hər bir dəyərə
ikili münasibət
var. Onların demokratiyası
da daha çox
onların öz xalqları üçündür.
Bəzilərimizin kor-koranə
qucaq açdığı
Avropada digər millətlərin və dinlərin nümayəndələrinə
ikinci sort insan kimi baxılması da danılmaz faktdır.
– Bu da ondan irəli
gəlir ki, onlar başqalarına məhz dözümlülük
nümayiş etdirirlər,
onlar münasibətdə
demokratik mövqe yox, dözümlülük
prinsipini əsas götürürlər. Yəni “bunlar
da insandır” prinsipi ilə yanaşaraq sadəcə dözürlər. Tolerantlığın Azərbaycan nümunəsinin
prinsipləri isə başqadır. Burada bir-birinə
dözmək yox, qarşılıqlı hörmət
amili əsas yer tutur. Amma bununla belə, bizim tariximizdə milli və etnik
qarşıdurma təcrübəsi
də var. Müstəqilliyimizin
ilk illərinə nəzərə
salaq. O halda ki, özünüdərkin
yeni meyarları, bəlkə də tarixən əvvəllər
mövcud olmuş meyarları yenidən ön plana çıxan
kimi dərhal separatizm meyilləri yarandı. Biz buna
həm ölkənin şimalında, həm də cənubunda şahid olduq. Heydər Əliyevin azərbaycançılıq
ideyası və bu ideyanın arxasında möhkəm dayanması bu separatizmdən xilas olmağın əsas amili oldu. Bizdə tolerantlıq anlayışı
başqadır. Biz sadəcə dözmürük,
biz hesab edirik ki, bütün Azərbayan vətəndaşları,
burada yaşayan hər kəs bizim qardaşlarımızdır,
onlar hamısı azərbaycanlıdır. Biz
bunu belə qəbul edirik. O zaman ki, biz azərbaycançılıq
ideologiyasına qarşı
digər ideologiyaları
qoymaq istəyirik, tutalım, dini ideologiyanı, yaxud türkçülük, və
ya avropaçılıq
ideologiyasını, onda
bunun əks nəticələri ilə
qarşılaşmalı olarıq.
Əgər insanların bəziləri
türk deyilsə, yaxud müsəlman deyilsə, təbii ki, onda bir
meyil yaranır ki, onlar özlərini
işğal olunmuş
xalq kimi hiss etsinlər. İstər-istəməz onda ciddi etirazlar yarana bilər. Bu zaman
suallar ortaya çıxar ki, əgər siz bizi özünüzdən
hesab etmirsinizsə, deməli, biz özgə millətik, işğal olunmuşuq? İşğal olunmuş millət də hər zaman narazılığa meylli olur. Ancaq Heydər Əliyevin çox müdrik siyasəti bunun qarşısını aldı,
o bu siyasətlə sübut elədi ki, biz eyni xalqıq,
hamımız azərbaycanlıyıq,
hamımız da eyni hüquqlara malikik. Əgər konstitusiyamıza nəzər salsaq, bu, orada da
təsbit olunub; Azərbaycan dövləti
Azərbaycan xalqına
məxsusdur və Azərbaycan xalqının
iradəsini ifadə edir.
(Ardı var)
Sevinc MÜRVƏTQIZI
525-ci qəzet.- 2013.- 8 may.- S.6.