Azərbaycançılıq mollanəsrəddinçilərin
fərdi yaradıcılıq kontekstində: Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyev
Təkcə
Azərbaycanın deyil, bütövlükdə Şərqin qəflət
yuxusundan oyanmasına güclü təsir göstərmiş
“Molla Nəsrəddin” jurnalının özü
və onun əsasında yaranan
ədəbi məktəb
və bu məktəbin nümayəndələri yüz
illik tarixi dövrü aşaraq müasirliyini,
aktuallığını bu gün də saxlamaqdadır. “Molla
Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin
tanınmış nümayəndələri
sırasında Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevin də adı xalqımız və mütəxəssislər
tərəfindən
böyük ehtiramla
çəkilir.
1870-ci
il mayın 17-də Şuşada anadan olan Əbdürrəhim
Əsəd bəy oğlu Haqverdiyev Şuşa və Tiflis
realnı məktəblərində təhsil alıb. Peterburq
Yol Mühəndisləri İnstitutunu bitirib.
Görkəmli
ədəbiyyatşünas Firudin Hüseynov yazır ki, “Molla
Nəsrəddin” jurnalının azərbaycançılıq ideyasının
daşıyıcıları – Cəlil Məmmədquluzadə,
Ömər Faiq Nemanzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əli Nəzmi, Məmməd Səid
Ordubadi və başqalarının
durduğu cərgədə Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyevin öz yeri, öz xidmətləri vardır” .
Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevin yaşadığı dövrdə milli
özünüdərk, Vətənin istiqlalı, millətin
oyanıb öz haqqını tələb etməsi, ana
dilinin yad təsirlərdən qorunması, gözəl milli adət-ənənələrə
sədaqət kimi amillərə diqqət artırdı.
Şübhəsiz ki, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin də
bədii yaradıcılığı bu amillərdən
qaynaqlanırdı. Azərbaycan
reallığının böyük simalarından və
“Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin görkəmli nümayəndələrindən
biri kimi Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin bədii
yaradıcılığı xalqı ilə dərdləşmək
və onu böyük tərəqqiyə, təkamülə
yetirmək vasitəsi olub. Vətənini istiqlala
qovuşdurmaq, millətini tərəqqiyə
çatdırmaq, ana dilinin gözəlliyini qorumaq arzularının gerçəkləşməsi üçün Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyev bir tərəfdən bədii nəsrin,
dramaturgiyanın imkanlarından, digər tərəfdən mətbuatın
və xüsusilə “Molla Nəsrəddin” tribunasından məharətlə
istifadə edib.
Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevin hekayələrində, bütövlükdə
bədii nəsrində Cəlil Məmmədquluzadənin təsiri
hiss olunmaqdadır. İstər “Molla Nəsrəddin” səhifələrində,
istərsə də nəsr yaradıcılığında Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyev tipik obrazlar yaradır və həmin
obrazları özünü dərk etməyə,
istiqlalını qazanmağa, inkişafa hazırlayır. O, Azərbaycan
milli koloritindən , milli məişətindən
çıxış edərək ya bunu bəyənir, təbliğ
edir, ya da köhnəliyi tənqid
edib yeni dünyaya, yeniliyi duymağa
çağırır. Bu mənada ədibin portret
yaradıcılığı üzərində dayanmaq olar. Məsələn,
ədib tipik bir azərbaycanlını Filologiya elmləri
doktoru Təhsin Mütəllibovun qeyd etdiyi kimi, “Şeyx Şəbanı elə
canlı və real rəsm etmişdir ki, biz onu nə vaxtsa,
haradasa görmüş kimi çox yaxından
tanıyırıq. Şeyx Şəbanın azərbaycanlı
xarakterini... bütün aydınlığı ilə görə
bilirik” .
Yazıçının
digər əsərlərində yaratdığı ağ
çuxalı, ağ arxalıqlı, Buxara papaqlı,
gümüş kəmərli, baməzə təbiətli, məğrur
Mirzə Səfər, qarasaçlı, qaragözlü və
“qara telli” Haqq Mövcud, əynində qədim sazəndələrimizin
milli geyimi olan sənət fədaisi tarzən Cavad, habelə ədibin
zəngin həyat müşahidəsi və
fantaziyasının köməyi ilə nəzərimizdə
canlandıra bildiyi onlarla belə surətlər
xalqımızın ictimai tarixindən, keçmiş məişət
tərzindən, etnoqrafik əlvanlığından nə qədər
zəngin məlumat verir, öz zamanları haqqında nə qədər
maraqlı hekayələr danışırlar! Biz də bu surətlərin
şəxsi xarakteri ilə çox yaxından tanış
olduğumuz üçün onların taleyini bütün əsər
boyu böyük maraq və həyəcanla izləyir, sevinc və
kədərləri ilə yaşayırıq. Məhz belə
orijinal surətlər silsiləsi,
xarakterlər qalereyası Əbdürrəhimbəy Haqverdiyevi
bədii nəsrdə mahir portret ustası kimi şöhrətləndirib.
Ədib bədii portretdən mürəkkəb insan xarakterinin
tam açılmasında, psixoloji təhlildə əlverişli
və qüvvətli bir vasitə kimi məharətlə
istafadə etmiş, bəzən də onun ən səciyyəvi
əlamətlərini məhz bu yolla aşkara çıxara
bilmişdir.
Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevin bu əsərdə yaratdığı tipik
obrazlar bütöv bir xalqın mənəvi
dünyasının bədii təqdimi kimi azərbaycançılıq
ideyasına xidmət edir.
Bədii
əsərdəki ideyanın həllində oradakı surətlərin
fərdi və ictimai taleləri, arzu və idealları, əməlləri
başlıca vasitədir. Müəllif fikri adətən əsərdəki
surətlərin simasında öz əksini və ifadəsini
tapmış olur. Sənətkar əsərinin
ideyasını özü üçün konkretləşdirdiyi
kimi, həmin ideyanın bilavasitə “icraçıları”
olan surətləri də canlı bir insan kimi konkret və
aydın şəkildə görməyi və göstərməyi
bacarmalıdır. Çünki bədii əsərlər
müxtəlif taleli, müxtəlif xarakterli insanların həyatına
dair ibrətli lövhələrdən, insanlıq haqqında
sənətkar ideallarının bədii təcəssümündən
ibarətdir. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev
yaradıcılığın bu keyfiyyətlərini
özündə yaşadan sənətkardır.
Lakin
xüsusi qeyd edək ki, ədibin jurnalda fəaliyyəti
öz mövzuları, həm də problemlərin qoyuluşu
ilə birbaşa azərbaycançılıqla
bağlıdır. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev
dövrü, zamanı, hadisələrin məcrasını
çox gözəl anlayan bir ziyalı kimi redaksiyasına qədəm qoyduğu “Molla Nəsrəddin”
jurnalının tribunasından maksimum istifadə etməyi qərarlaşdırmışdı.
Bütövlükdə,
mollanəsrəddinçilərin gücü onların böyük ictimai idealları ilə bağlı
olduğu kimi, bu yazıçının da
yaradıcılıq taleyi xalqa bağlıdır. Onun ictimai
idealları sırasında Azərbaycanın
azadlığı və müstəqilliyi, xalqın mənəvi
inkişafı, milli adət-ənənələrin, ana dilinin
qorunması ön sıralarda dururdu. Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyev öz
xalqının potensial
gücünə bələd idi. Çünki o, öz
xalqını və torpağını, onun qədim mədəniyyətini,
tarixini, ədəbiyyatını çox yaxşı bilən,
bütün qabiliyyətini, istedadını, milli tərəqqi
və intibah yolunda əsirgəməyən vətəndaş
sənətkar olub...
Böyük
ədib Cəlil Məmmədquluzadənin şah əsəri
olan “Molla Nəsrəddin”in əməkdaşları
sırasında xalqı yaxşı anlayan və onun dərdlərinə əlac
axtaran bir ədib kimi Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyev sözü özünə silah seçmişdi.
Jurnalın yaradıcısı və ideya rəhbəri Cəlil Məmmədquluzadə
“Xatiratım”da yazırdı:
“Molla Nəsrəddin” tək bir nəfər müəllifin əsəri deyil,
“Molla Nəsrəddin” bir neçə mənim
əziz
yoldaşlarımın qələmlərinin əsərinin məcmuəsidir ki, mən də onların
ancaq ağsaqqal
yoldaşıyam”. Bu
“ağsaqqal yoldaşın”
yaradıcılıq işində
ən çox söykəndiyi
ədiblər sırasında Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyev xüsusi yer tutur. Molla Nəsrəddin”in müqtədir
nasirlərindən, bədii gülüş ustası Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyev Xortdan, Ceyranəli, Mozalan bəy imzalarını qəbul
etmişdi. Onun Azərbaycan xalqının kamilləşməsi,
pis adət və ənənələrdən
uzaqlaşması məqsədi ilə qələmə
aldığı “Cəhənnəm məktubları”,
“Marallarım” silsiləsindən satirik hekayələri,
“Mozalan bəyin səyahətnaməsi” kimi əsərləri
jurnalın səhifələrində işıq üzü
görüb.
Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevin jurnalda dərc olunan “Xortdanın cəhənnəm
məktubları” öz cəsarəti,
qaldırdığı problemləri, mövzu
aktuallığı və nəhayət
bədii sənətkarlığı ilə xüsusi
seçilirdi. Onun “Molla Nəsrəddin”ə
qədər də mətbu yaradıcılığı
vardı. 1906-cı ildə “Həyat”
qəzetində dərc etdirdiyi
“Ata və oğul”, “Ayın şahidliyi” hekayələrində insanın xislətində olan
naqislikləri ifşa ilə bu
insanı kamilliyə çağırırdı. “Molla Nəsrəddin”
kimi qüdrətli bir
jurnalın fəaliyyətə
başlaması isə onun bədii nəsrinə...
geniş meydan
açmışdır” .
Ədibin
“Xortdanın cəhənnəm məktubları” povesti ictimai xarakterinə, qoyduğu
problemlərə və üslubuna görə “Molla Nəsrəddin”
ədəbi məktəbinin misilsiz nümunəsidir. Bu povestdə
yazıçı XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri
Azərbaycan mühitinin bədii portretini
yaratmışdır. Povestdə mühitin doğurduğu ictimai qüsurlar,
eybəcərliklər satirik üslubda ifşa olunmuşdur. “Molla Nəsrəddin”
jurnalında hissə-hissə dərc olunan bu povest artıq ədibin bir sənətkar kimi estetik ideallarının göstəricisidir. Bu ideallar sırasında isə povestin təqdim etdiyi millətin
kamil millət olması ilk yerdədir. Millətin oyanması,
haqqı nahaqdan seçməsi, qanunsuzluqlara göz yummaması bir
azərbaycançı yazıçı kimi onun təlqin
etdiyi əsas qayə idi.
Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyev nəsrinin
poetikasını tədqiq edən
professor Təhsin Mütəllimov doğru qeyd edir ki, “bu əsərdə
əsas məqsəd feodal-patriarxal Azərbaycanın ən
ciddi və tipik ictimai
qüsurlarını, eybəcərliklərini konkret bədii
lövhələr və obrazlar vasitəsi ilə göstərmək,
siyasi-ictimai uyğunsuzluqların səbəb və səbəbkarlarını
izah etmək, tanıtmaqdır”. Müəllifə görə xalq bu səbəb və səbəbkarları görüb tanısa, onun sivil dünyaya qovuşması tez
baş verər. XIX əsrin sonu
və XX əsrin əvvəlləri
Azərbaycan ziyalılığının əsas məqsədi isə azərbaycanlını sivil
görmək arzusu olmuşdur. Bütün bunlar “Molla Nəsrəddin”
ədəbi məktəbinin və onu təmsil edənlərin
azərbaycançılıq ruhuna uyğun idi. Təsadüfi deyil ki, Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevin hekayəçilik fəaliyyəti...
xüsusən “Molla Nəsrəddin”in nəşrindən
sonra başlanır.
“Xortdanın
cəhənnəm məktubları” da həmin dövrün məhsuludur.
Azərbaycanda özünü göstərən gerilik,
varlı-yoxsul münasibətlərinin fəsadları, saxta
din xadimlərinin fırıldaqları bütöv bir
xalqın pis ənənələri kimi ifşa edilir. Həm də
bunlar tipik portretlər qalereyası ilə təqdim olunur.
“Xortdanın
cəhənnəm məktubları”nda bu üsulda
yaradılmış satirik portretlərə rast gəlirik. Bu
satirik portretlərdə milli xüsusiyyətlər-azərbaycançılıq
keyfiyyətləri qabardılır. İstər müfəssəl olsun, istərsə
müxtəsər, satirik portretlərin demək olar ki,
hamısında ədibin surətə olan mənfi münasibəti, hətta kinayəsi çox
aydın və qabarıq şəkildə özünü
biruzə verir. Daha doğrusu, belə hallarda bədii portret həm
də əlverişli ifşa vasitəsinə çevrilir. Məsələn:
“Bu şəxs həm də Qocaqurd mahalının bəylərindən
idi. Yoğun cüssəli, yoğun sifətli, qırmasaqqal,
boyunun gödəkliyindən başı iki çiyinlərinin
arasında gizlənmiş, çuxasının qolları əllərini
örtmüş, şalvarının yuxarısı dar,
aşağısı enli, yerişi və
danışığı vüqar və təmkinli, amma
söz demək istəyəndə ağzından zəhrimar
axırdı və ilan dilinə oxşar bir dil
çıxarırdı” .
Bu təsviri
oxuduqda, nəzərimizdə çox yöndəmsiz və eybəcər
bir sima canlanır. Həmin surətin fiziki əcaibliyi, geyimindəki
yöndəmsizliyini çox yaxşı tamamlayır.
Yerişindəki və danışığındakı
lovğalıq onu daha gülünc göstərir. Lakin ədib
özünün mənfi
münasibətini daha kəskin deməyi lazım bilir və
təsvirin sonunda onu açıq rüsvay edir.
Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyev obrazın təsvirində portret
detallarından istifadə etməyi çox sevir. Belə
hallarda surətin zahiri görkəminin mükəmməl təsviri
verilmir. Yalnız ən zəruri, səciyyəvi əlamətlərindən
bəzisi nəzərə çatdırılır. Bu
üsula, əsasən, ikinci, üçüncü dərəcəli
surətlərin təsvirində təsadüf olunur. Məsələn:
“Meydanda bir nəfər dəllək mənim diqqətimi cəlb
elədi. Bu adamın nə başında, nə də sifətində
dərman üçün bir tük yox idi. Boyu azından bir
sajen”. Xortdanın Ağdam bazarında rast gəldiyi usta Qulunun
tamam tüksüz sifəti və bir sajenlik boyu oxucuda
gülüş doğurur. Bu dəlləyin
qarşısına çıxdığı kəndlilərin başını
zorla qırxmaq adəti də nəql edilirkən o daha
gülünc görünür. Beləliklə, kiçik bir
parçada surətin gülünc xarakteri və
görünüşü haqqında çox yığcam və
dəqiq təsəvvür yaranır.
Ədibin
“Molla Nəsrəddin”dəki
başlıca mövzuları real həyatın və vaxtı keçmiş münasibətlərin
tənqidindən ibarətdir. “Öz Vətəni olan
Qarabağda, sonralar islam şərqində müşahidə
etdiyi cəhaləti, haqsızlıqları kəskin satira atəşinə
tutan, kəndli və əsnafın
avamlığını təbii
bir gülüşlə bizə
söyləyən ədib
böyük bir dövrü xarakterizə edən hekayələrində əlvan tiplər silsiləsi yaratmış və
bunlara ümumi simvolik bir ləqəb verib “maral”
adlandırmışdır”. Əsərdən kiçik bir parça da onun haqqında təəssürat yaratmağa
qadirdir: “Hər yer mənim marallarımla doludur. Gözəl
marallarım, göyçək marallarım... Hacı
marallarım, kərbəlayi marallarım, məşədi
marallarım, molla, rövzəxan, bəy-xan marallarım.
Başları qapazlı, üzləri
tüpürcəkli marallarım...”.
Böyük
tədqiqatçı alim və yazıçı Mir Cəlal və ədəbiyyatşünas
Firuddin Hüseynov Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevin “Marallarım” əsəri barədə
yazıblar: “Bizim heç birimiz
istəmirik və istəməzdik ki, ata-babalarımız bu əsərdə göstərilən dəhşətli aləmdə yaşamış
olsunlar. Madam ki, bu bir həqiqət
imiş, biz cahil keçmişə, bizi
gözübağlı saxlayanlara dərin nifrət edirik, qəzəblənirik.
Biz ədibin hekayələrindən ayrı nəticə
çıxarırıq: köhnə cəmiyyətin
mirası olan o cəhalət dəhşətlərinə son qoymaq, onun qalıqlarını məhv
etmək üçün
camaata, lap avam camaata kömək etmək, ən uzaq və kənar guşələrdə, hətta ən
geridə qalmış adamları da
o köhnə həyatın cəngəlindən,
qalıqlarından xilas etmək uğrunda daha inadla, daha kəskin
mübarizə aparmaq lazımdır” .
Bu mübarizə isə əslində millətin azad
yaşaması uğrunda
böyük savaşın tərkib hissəsidir.
Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyev XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan tənqidi
realist ədəbiyyatın ən görkəmli nümayəndələrindən
biridir. Nöqsanları ifşa yolu ilə aradan
qaldırmağı əsas tutan “Molla Nəsrəddin” tənqidi realizmin zirvəsində duran mətbuat
orqanı kimi Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevin də əsas
tribunası idi. “Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev
müəllim ruhlu, tərbiyə verməyi sevən, əxlaq
üzərində çox
düşünən yazıçıdır”.
Yalançı və fırıldaqçı adamların cəmiyyətə,
məişətə gətirdiyi
pozğunluğu ifadə edən “Qiraət” əsərində avam, sadəlöhv, eyni zamanda məsum, sədaqətli
arvadını aldadıb “qiraət” öyrənmək
adına aşnası Nataşanın yanına gedən və üstəlik “müctəhid” adına yazıq
arvadına hazırlatdığı plovu da götürüb kef məclisinə
aparan “Maşaduşka”nı (Məşədini) müəllif
tipik bir surət səviyyəsinə təsadüfən
qaldırmayıb. Müəllif
Məşədi Qulamların
bu əxlaqını ifşa edərkən elə onun
öz dili ilə azərbaycanlının qanmazlıq məqamlarını
da ortaya qoyur: “Allah kəssin müsəlmanın (azərbaycanlının-A.M.)
evini, eşiyini, diriliyini, səliqəsini! Gözəl xörəkləri
ortalığa bir sifətdə
çıxarırlar ki, adamın ürəyi ağzına gəlir.
Qab çirkli, süfrə bir halətdə ki, itin
üstünə atsan, qudurub qaçar. Qaşıqlar
sınıq, iki ildən
yuyulmamış əl dəsmalı... Tfu... Gedirsən
Nataşanın evinə, süfrə
qardan ağ, çəngəl-bıçağın
şəfəqindən göz qamaşır... Ağ
libaslı, ağ döşlüklü qulluqçu, gözəl
səliqə ilə xörəyi ortaya çıxarır.
Nataşa özü paltarlarının ən lətifini geyib,
gəlib əyləşir, ustolun başında... di gəl
arvad ölmüş, hər nə
yarar paltarı var geyir toya, hamama, yasa gedir. Evdə də adamın qabağında türkmən
dilənçisi kimi
dolanır.
Üst-başından
bozbaş iyi gəlir...”. Ədəbiyyatşünas alim
Mir Cəlal Paşayevin öz əsərində misal kimi gətirdiyi bu bədii
parça azərbaycanlını məişət məqamında
başqa xalqlarla müqayisədə
çox tipik ifadə etməkdədir.
Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyev “Molla Nəsrəddin”ə sədaqətli
olduğunu jurnalın Bakı dövründə də
sübut etmişdir. Həmişə Cəlil Məmmədquluzadə
ilə məslək dostluğunu büruzə vermiş,
jurnalın müdafiəçisi
olmuşdur. Onun sovet dövründə yazdığı əsərlərinin
mayasında mollanəsrəddinçilik ruhu yaşayır. Ədibin
“Ağac gölgəsində”, “Ədalət qapıları”,
“Köhnə dudman”, “Yoldaş Koroğlu” pyeslərində,
“Söhbət”, “Diş ağrısı”, “İanə” və
başqa hekayələrində Azərbaycan cəmiyyətində
olan mənfi hallar kəskin tənqid olunur.
Böyük
mollanəsrəddinçi ədib Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyev 1933-cü ildə vəfatedib.
Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyev ictimai həyatdan tutmuş məişət həyatınadək
bütün məqamlarda azərbaycanlını yüksəkdə
görmək arzusu ilə yazıb yaratmışdır. O, əsərlərində
mollanəsrəddinçiliyə daim sadiq qalmış, Vətənin
azadlığına, xalqın oyanışına, müstəqil
düşünməsinə, haqqı nahaqdan seçməsinə,
ana dilinin geniş yayılmasına yardımçı
olmağa səy göstərib.
Allahverdi Məmmədli,
Filologiya elmləri namizədi
525-ci qəzet.- 2013.- 16 may.- S.7.