Cağazurlu Ağamməd
1918-1920-ci
illərdə Qarabağ dağlıq yaylasında, indiki
Laçın rayonu ərazisində erməni quldur dəstələrinə
qarşı azəri-türklərinin apardığı
müharibədə, tarixə “Qara göl” döyüşləri kimi
düşmüş bu azadlıq mücadiləsində öz
qəhrəmanlığı ilə ad-san qazanmış xalq qəhrəmanlarından
biri də Cağazurlu Ağaməmməddir.
Qara
göl döyüşləri əslində XIX əsrin sonu XX
əsrin əvvəllərində formalaşmış Azərbaycan
milli burjuaziyasının ən görkəmli xadimlərindən
biri, öz xalqı qarşısında göstərdiyi xidmətlərə
görə Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Şəmsi Əsədullayev,
Ağamusa Nağıyev, xan qızı Natəvan kimi öz
halal zəhmətilə qazandıqları var-dövləti
xalqın yolunda sərf edən və onlarla bir sırada dayanan
Soltan bəyin bilavasitə rəhbərliyi, təşkilatçılığı
və maddi dəstəyi ilə aparılan partizan müharibəsi
idi. Bu müharibədə Soltan bəylə yanaşı onun ən
yaxın silahdaşları – Seyid Həmid, Hacılarlı
Ağalar, Cağazurlu Ağamməd, Bayandurlu Gülüm,
Malıbəyli Zaman və digərləri xalqımızın
azadlıq mücadiləsi tarixinə əsl xalq qəhrəmanları
kimi düşmüş, adları qan yaddaşımıza həkk
olunmuş, nəinki Azərbaycan xalqının bütün
türk dünyasının qürur duyduğu, fəxr etdiyi
şəxsiyyətlərdir.
Çətin dağ şəraitində, keçilməz
dərə və aşırımlarda aparılan
döyüş əməliyyatları ancaq bu ərazini dəqiq
tanıyan, eyni zamanda qorxmaz, igid, doğma torpağın təəssübünü,
xalqının, elinin namusunu canımdan əziz tutan qeyrətli
oğullar sayəsində uğurla başa çatdı. Bu
döyüşlərdə Cağasurlu Ağammədin
göstərdiyi igidliklər, şücaətlər sonralar
artıq əfsanələr səviyyəsinə qədər
yüksəldi.
Ağaməmməd İmamqulu oğlu Quliyev 1873-cü
ildə indiki Laçın rayonunun Cağazur kəndində
anadan olmuşdu. Hələ yeniyetməlik və gənc
yaşlarından mahir ovçuluğu,
qoçaqlığı və qorxmazlığı ilə həmyaşıdlarından
fərqlənən Ağaməmməd erməni quldur dəstələri
Qarabağa soxulmaq istərkən bir an belə
tərəddüd etmədən doğma torpaqların
müdafiəsinə qalxmışdı. Onun
adı xalq arasında o qədər danışılıb ki,
sonradan xalq dilində yuvarlanaraq Ağamməd şəklində
tələffüz edilib.
Ağamməd iri, cüssəli bədən
quruluşuna, ağır çəkiyə malik olmasına
baxmayaraq görünməmiş dərəcədə cəld,
qoçaq, yorulmaq bilməyən bir igid olub. Ağammədi
hər at götürməzmiş. Hər hansı mənzilə gedərkən
Ağamməd ən azı üç at dəyişməli
olarmış. Erməni quldur dəstələrinə
qarşı müharibədə göstərdiyi igidliklər ən
ağır döyüşlərdən, mühasirələrdən
ağlagəlməz dərəcədə qalib çıxan
Ağamməd və onun ən yaxın silahdaşları Seyid
Həmid, Hacılarlı Ağalar haqqında sadə xalq
kütlələri arasında əfsanə
yaranmışdı ki, bəs, Ağammədin, Seyid Həmidin
və Ağaların əyinlərində guya dəmir
libasları və ya Quran ayələri yazılmış
geyimləri olduğundan onlara güllə təsir etmir.
Soltan bəydən
külli miqdarda silah-sursat və maddi dəstək alan Ağamməd
Cağazur kəndinin Goruş istiqamətində sonralar yerli əhalinin
Qarovul təpə adlandırdıqları məntəqədə,
Mərkəzdə, Kömür quyusu adlanan yüksəklikdə
gözətçi postları yaratmış, indiki Ermənistanın
Goruş rayonunun Tex, Gornidzor, Xindzoresk, Daşkənd kəndləri
istiqamətində Cağazur kəndinə doğru
bütün erməni hücumlarının
qarşısını özünün təşkil etdiyi hərbi
dəstələrlə almışdı.
Çünki Ağamməd də, Seyid Həmid də,
Ağalar da yaxşı bilirdilər ki, Cağazur kəndinin ərazisi
nisbətən düzəngah olduğundan ermənilər məhz
buradan cəbhəni yarıb Malıbəy,
Qarıqışlaq, Zeyvə kəndlərindən keçməklə
irəliləyə bilərlər. Cəmi bir dəfə
Ağamməd Qarabağa – Xosrov bəy Sultanovla
görüşə gedərkən ermənilər onun kənddə
olmamasından istifadə edib Cağazur kəndinə
soxulmuş və kəndi yandırmışdılar. Lakin Ağamməd kəndə qayıdan kimi öz dəstəsi
ilə hücuma keçərək erməniləri qovub Gorusa
qədər bütün kəndlərdən
çıxarmış, həmin kəndləri
yandırmış və xeyli sayda erməni
terorçularımı məhv etmişdi. Ona görə də Soltan bəy bir təşkilatçı
və rəhbər kimi Coğazur kəndinin əhəmiyyətli
mövqeyinə görə buranı daim diqqətdə
saxlamış, Ağammədlə tez-tez, demək olar ki,
günaşırı görüşmüş,
döyüş əməliyyatlarımı müzakirə
etmişdi. Soltan bəy dəfələrlə,
istər döyüş bölgələrində istərsə
başqa rəsmi məclislərdə həmişə “Mən
Ağammədə özüm qədər inanır,
özüm qədər etibar edirəm” deyərmiş.
Cağazurlu Ağammədin şəxsi igidliyi Köhnə
Gorus kəndinin şimalında, Qazi gölünün sahilində
erməni quldur dəstələri ilə gedən
döyüşdə daha bariz şəkildə
özünü göstərmişdi. Burada ermənilər,
Gorus dərəsinə xeyli canlı qüvvə, silah sursat
toplayaraq, Minkənd istiqamətində irəliləmək məqsədilə
hücuma keçmişdilər. Lakin Ağamməd
özünün ən yaxın silahdaşları – Cagazur kəndindən
mahir atıcı Mahmudu, Məmmədi, Məhini,
Hacılarlı Ağaları öz yanında keçidlərdə
yerləşdirilmiş, eyni zamanda Malıbəy, Hocaz,
Hacılar, Sadınlar, Əhmədli, Minkənd kəndlərindən
əli silah tutan bütün əhalini Bayandur dərəsinə
və Qurban bulağına toplamış, Seyid Həmid
şüvari dəstəsi ilə ehtiyatda dayanmış və
onlar birlikdə ermənilərin hücumunu gözləmişdilər.
Ermənilər hərəkət etməyə
başlayarkən gözləmədikləri halda Ağammədin
mühasirəsinə düşürlər. Ağamməd
şəxsən özü xüsusi təlim
görmüş 30 nəfər terrorçunu zərərsizləşdirir,
10 nəfərini isə əsir götürür və təpədən
dırnağa qədər silahlanmış ermənilərin ən
güclü hesab etdikləri terrorçu birləşməsini
darmağın edir. Qazi gölü
döyüşü Qara göl döyüşlərində
dönüş nöqtəsi olur. Bundan
sonra bütün döyüş əməliyyatları indiki
Ermənistanın Gorus və Sisyan rayonlarının ərazisinə
keçir.
Ağamməd Zabux dərəsində Andronikin
böyük silahlı birləşməsinin darmadağın
edilməsində də xüsusi rol oynamışdı. Məlum
olduğu kimi türk düşməni Andronik hiylə ilə
Zabux və Abdallar dərələrindən keçməklə
Şuşaya oradan Qarabağa soxularaq Qarabağın aran hissəsini
ələ keçirməyi planlaşdırmışdı.
Lakin Soltan bəyin müdrikliyi və
uşaqgörənliyi sayəsində Andronikin terrorçu quldur
dəstəsinin özü Zabux dərəcəsində tələyə
salınaraq məhz edildi. Həmin əməliyyatlarda
əsas və həlledici döyüşlərə Ağamməd
rəhbərlik etmişdi.
Cağazurlu
Ağamməd öz silahdaşları həm kəndliləri
Mahmud, Məhi, Məmməd, İsgəndər, Cəbrayıl,
Kərəm, Qəhrəman, Qara Hüseyn, Pənah Heydərov,
Həsi, Qaraş, Baloğlan Cavad Malıbəyli Zaman eyni
zamanda Hacılarlı Ağalar Seyid Həmidlə birlikdə
erməni terroçu dəstələrinə qarşı diz
qatlamadan, gecə-gündüz silahdan ayrılmadan mübarizə
aparmışdır. Cağazurlu Ağamməd
doğma torpaqların düşməndən qorumaqla
yanaşı Zəngəzurun türklər yaşayan kəndlərindən
dinc əhalinin qətliamlarının qarşısını
almış, minlərlə azəri-türklərini erməni
terrorçularından xilas etmişdi. Cağazurlu
Ağamməd adı ermənilər arasında o qədər
ciddi xof yaratmışdı ki, Daşnaqsütyun partiyası
Ağammədin başı üçün xüsusi pul
mükafatı ayırmışdı. Lakin onların
bütün ciddi-cəhdlərinə baxmayaraq nəinki
Ağammədi ələ keçirmək və öldürmək niyyətlərinə
nail ola bildilər, əksinə Cağazurlu Ağamməd
öz silahdaşları ilə birlikdə ermənilərin
indiki laçına, bütün Qarabağa uzanan qara əllərini
qırdılar, onlara bu ərazidə elə bir zərbə
vurdular ki, onlar uzun illər Sovet imperiyası dağılana qədər
gözlərini götürüb Qarabağa tərəf baxa
bilmədilər.
Tarixi
reallıq bundan ibarətdir ki, məşhur Soltan bəy, onun
silahdaşları – Seyid Həmid, Cağazurlu Ağamməd,
Hacılarlı Ağalar, Boyandurlu Gülüm və
onların digər silahdaşları ermənilərin türklərsiz
Qafqaz, dənizdən dənizə Böyük Ermənistan
dövləti yaratmaq ideyasını heç kəsdən əlavə
kömək almadan, öz gücləri, öz igidlikləri, cəsarətləri
doğma torpaqlarını öz canlarından əziz tutmaları namus və qeyrətləri
hesabına pozmuşdular. Böyük türk sərkərdəsi
Nuru Paşanın Bakıda Qubada, Şirvanda, aran Qarabağda
azadlıq yürüşlərinə onlar Qarabağın
dağlıq hissəsində həyata keçirmişdilər.
Nuru
Paşanın hərbi dəstələri indi ki Laçın
rayonu ərazisinə gələrkən Cağazurlu Ağamməd,
Seyid Həmid, Hacılarlı Ağalar türk əsgərləri
ilə birlikdə Qarabağın dağlıq hissəsini,
indi ki Laçın rayon ərazisini ermənilərdən təmizlənməsində
yaxından iştirak etmişdir. Cağazurlu
Ağamməd türk əsgərlərini əlavə ərzaqla
təmin edilməsində böyük işlər
görmüşdür.
Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra ermənilər
bir çox azadlıq mirahidləri kimi Cağazurlu Ağammədi
də həbs etdirmək, ondan qisas almaq üçün dəridən-qabıqdan
çıxışdılar. Onlar Moskvaya
Cağazurlu Ağammədin başkəsən, quldur,
qaniçən, günahsız dinc erməni əhalisini
kütləvi şəkildə qətlə yetirməsi haqda
ardı-arası kəsilmədən şikayətlər edirlər.
Onlar nəhayət 1930-cu ildə öz məqsədlərinə
qismən nail olurlar. Ağamməd həbs edilərək Şuşa türməsinə aparılır.
Həbs edildikdən sonra Moskvadan onun Şuşa
həbsxanasında güllələnməsi haqqında rəsmi
qərar gəlir. Lakin Şuşa həbsxanasının
rəisi Ağammədin igidliyinə, qocaqlığına
görə onu həbsxananın həyətində, erməni
dustaqların və erməni milisionerlərinin gözü
qarşısında deyil, türmədən kənarda, Topxana
meşəsində güllələnməsi barədə
göstəriş verir. Deyilənə görə indiyə qədər
də mübhəm alan səbəblərdən
Ağamməd oradan qaçır və kəndə gətir və
ertəsi gün kəndi bir yolluq tərk edir. Onun
sonrakı taleyi haqqında heç bir məlumat əldə
yoxdur. Ağammədin həyatda dörd
övladı – bir oğlu və üç qızı
olmuşdur. Onun adını daşıyan
nəvəsi Ağamməd hal-hazırda Bakıda məskunlaşmışdır.
O, da babası kimi 1988-1992-ci illərdə erməni
işğalçılarına qarşı müharibədə
iştirak etmişdir.
Qədirbilən
Laçın camaatı, bütün Qarabağ eli
xalqımızın qəhrəman oğlu, azadlıq
mücahidi Cağazurlu Ağammədi bu gün də qürur
və fəxrlə yad edir, onun əziz xatirəsini savaş
tariximizin ən müqəddəs əmanəti kimi qoruyub
saxlayırlar.
Nizami İsmayıl Səfəvi
08 may 2013-cü il
525-ci qəzet.-
2013.- 17 may.- S.8.