Məhəmməd Əmin Rəsulzadə- Əsərləri

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın qrafikasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil VƏLİYEV, elmi işçi Samir MİRZƏYEV

IV cild

(1917-aprel 1918)

12-ci məclis

*

Məclis Fateh əfəndi Kərimovun təhti-rəyasətində açılır.

Birinci məsələ: Məclisi-Müəssisan seçki üsuli məsələsidir ki, bu barədə syezd iş bu qərarları qəbul etmişdir:

1) Seçkilərdən əvvəl müsəlmanlar öz aralarında bütün demokrat firqələrin birləşməsindən ibarət bir ittifaq tərtib etmək lazımdır.

2) Məclisi-Müəssisan və məhəlli idarə üzvlər intixab edildigi vəqt başqa xəlq firqələrilə birləşməli. Fəqət bu trudoviklərdən sağda olmayan firqələr ilə mümkündür. Çünki ancaq ictimaiyyun firqəsi rus olmayan xəlqə həqiqi mənasilə geniş hüquq verir. Bu məsələ tamam olduqdan sonra “Milli şura” məsələsinə keçilir. Bu barədə Ayaz əfəndi söz alıb on birinci məclisdə oxuduğu məruzənin maddələrini və qərardadlarını oxuyur ki, onlar da bunlardır:

1) Bütün Rusiya müsəlmanlarının syezdi, Rusiya müsəlmanları arasındakı bütün siyasi uyuşma və firqələrin birlikdə hərəkət etmələrini və müştərək bir yol tapmalarını lazım bildi. 2) Syezd Rusiya müsəlmanlarını o müştərək yol ilə aparmağı felə çıxarmaq üçün bütün sinif və qəbilələrin vəkillərindən mürəkkəb bir şura seçilməsini lazım bildi. 3) Syezd Milli Şura əzalının otuz adamdan mürəkkəb olmasını qəbul etdi. Bu əzalar aşağıdakı qaidə üzrə təqsim edilir:

a) Türkistan, Buxara və Xivədən yeddi (Buxara 2, Xivə 2, Rusiya Türkistanı 3), Qafqasiyadan 5, Krımdan 2, Qazaxıstandan 5, Litva tatarlarından 1, Daxili Rusiya tatarlarından 10.

b) Bu seçki hər bir ölkənin öz ixtiyarına tapşırılmalıdır.

c) Syezd hər bir ölkədən mümkün qədər qadınlarımızın şuraya seçilmələrini lazım bildi və bu işi ölkənin özünə tapşırdı.

4) Syezd müsəlman xəlqini şu müştərək yol ilə aparmağı Məclisi-Müəssisan açılıncaya qədər “Milli Şura” üzərinə qoydu. 5) Syezd Məclisi-Müəssisana qədər bütün yerli cəmiyyətlər və təşkilatlarımızın syezd qərardadına müvafiq olan Milli Şuranın hər bir qərarına əməl etməsini lazım bildi. 6) Syezd Milli Şuranın arasından 12 adamdan ibarət bir Baş Komitə ayrılmasını lazım bildi və bunu Milli Şuranın özünə həvalə etdi. 7) Syezd Baş Komitə ilə ölkə komitələri və yerli komitələr arasındakı münasibətin nə üsul üzrə olmasını Milli Şuraya tapşırdı. 8) Baş Komitənin yeri hökumət duran yerdir. Milli Şuranın başqa əzalarının yeri isə şuranın qərarı ilə təyin edilir. 9) Syezd Məclisi-Müəssisana seçki üsullarını təyin etmək üçün 5-i avqustdan gec olmamaq şərtilə Rusiya müsəlmanları vəkillərinin ikinci syezdinin düzəlməsini lazım bildi və bu işi Milli Şuraya tapşırdı. 10) Syezd Milli Şuraya “Rusiya Müsəlmanları Şurası” deyə ad verdi.

“Açıq söz”,

21, 23, 26, 28, 29, 30, 31 may, 2, 4, 6, 7, 8, 12, 13 iyun 1917,

№478, 479, 481, 482, 483, 484, 485, 487, 488, 490, 491, 492, 495, 496

Şərit – lent

Şəbə – tayfa

Same – eşidən, qulaq asan

Məşum – uğursuz, bədbəxt

Təsərrüf – zəbt etmə, yiyələnmə

Ürf – adət, hökm, tədbir

Müvərrix – tarixçi

Kəşşaf – kəşf edən, kəşfiyyatçı

Müəzzin – azançı

Mütəvəlli – müdir, idarə başçısı

Mütədəyyin – dindar

Möhtəsib – dini və əxlaq işlərinə nəzarət edən məmur

Müxtəri – ixttira edən, icad edən, yaradan

Məhfuz – mühafizə olunmuş

Vase – geniş

Təşxis – tanıma, ayırd etmə

Mücəhhəz – hazırlanmış

Mazi – keçmiş zaman

Mərcə – müraciət edilən yer, adam, idarə

Mübəttər – yarımçıq

Nədvə – yığıncaq

Mövəddət – dostluq, xeyirxahlıq

Nəfy – sürgün, uzaqlaşma

Təəddüdi-zövcat – çoxarvadlılıq

Moskva müsəlman syezdində oxunan Salikov məruzəsi

Siz biliyorsunuz ki, müvəqqəti hökumətin müttəfiqlərimizə xitabən vermiş olduğu notanın bu nöqtələri məmləkətdə nə qədər narazılığa bais olmuşdur. İş hətta küçə müsadimələrinə qədər vardı (Petroqradda 19-21 aprel hadisələri).

Mayın 27-də müvəqqəti hökumət tərəfindən verilmiş olan bəyannaməyi izah edəcək olan nota demokratiyanın protestosundan naşı özü izahata məruz qaldı. Müvəqqəti hökumətcə “qəti qələbə” və “möhkəm sülhü təmin” sözlərindən nə tövr anlaşıldığı izah edilməli oldu. 1917 sənəsi 18 apreldə müvəqqəti hökumətin müraciətnaməsi verilən izahatın ən maraqlı yerləri budur:

“Məlumdur ki, bu notada düşmənə qəti qələbə çalmaqdan bəhs edilərkən 27 mart bəyannaməsində qeyd olunmuş məqsədlərə yetişməsi nəzərdə tutulmuşdur. Haman məqsədlər isə böylə bəyan edilmişdir:

“Müvəqqəti hökumət özünün mənəvi borcundan hesab ediyor bəyan eləsin ki, azad Rusiyanın məqsədi sair millətlərə ağalıq etmək, onların milliyyətinə əl atmaq, zor ilə özgələrin yerini almaq degil, millətlərin özü-özünü idarə etmələri əsasilə möhkəm sülhə nail olmaqdır. Rus milləti öz qüvvə və iqtidarını sair millətlərin hesabına gücləndirmək istəmiyor. O heç kəsi təhti-hakimiyyətinə almaq və alçaltmaq istəmiyor. Ali ədalət naminə rus milləti polyakların zəncirini açmışdır. Fəqət rus milləti razı olmaz böyük müharibədən onun vətəni əzilmiş və həyat qüvvəsi kəsilmiş çıxsın. Möhkəm sülhü təmin etmək sözü ilə müvəqqəti hökumət təslihatın azalması, beynəlmiləl tribunal təsis edilməsindən və sairdən ibarət biliyor”.

Bizə böylə gəliyor ki, müvəqqəti hökumətin bu bəyanatı da şübhələrin hamısını izah etmiş olmuyor.

Rusiyanın əqd etmiş olduğu əhdnamələr və öhdəsinə götürdügü iltizamlar məsələsi haman əvvəlki kibi qeyri-müəyyən bir halda qalıyor. Fəqət Rusiyanın müttəfiqlər ilə bağlamış olduğu əhdnamələrin nədən ibarət olduğunu az-çox anlamaq mümkündür.

İştə, bu əhdnamələrdir ki, müharibənin həqiqi məqsədlərini bizə açıq bildiriyor.

Milyukov özü “Müharibə məqsədləri” ünvanı ilə yazmış olduğu bir məqaləsində (“Reç” qəzetəsinin ildə bir nömrə çıxan məcmuəsinin 1916-cı sənədə nəşr olunan nömrəsində) müttəfiqlər arasında bağlanmış olan əhdnamənin pərdəsini qaldırmışdır. Məqalədə deniliyor ki:

“... 1916 sənəsi fevralında doktor Dellon birinci dəfə olaraq müttəfiqlər arasında İstanbul ilə Dardanel həqqində bağlanmış olan etilafnaməyi cahana bildirmişdir. Onun rəvayətinə görə Lamanşın bir tərəfində Dalqasa (Fransa), digər tərəfində ser Kirey (İngiltərə) Rusiyanın bəyanatına diqqət vermişlərdir... Bəziləri güman ediyorlar ki, bu qayət mühüm etilaf Puankare imperatora müsafir olan vəqt hasil olmuşdur. Digərləri fikir ediyorlar ki, bu etilafnamə daha iləricə Rusiya ilə Fransa arasında dəniz əhdnaməsi bağlanan zaman əqd edilmişdir. Bu xüsusda eyni zamanda həm Parisdə, həm də Londonda müzakirat icra ediliyordu. Böylə bir əhdnamənin bağlandığı Qərbi Avropada xəbər verildikdən sonra Rusiyada dəxi bu xüsusi sükuta keçmək lüzumu qalmıyordu. Dellonun bəyanatını Milyukov 1916 sənəsi 10 fevralda Q.Dumanın iclasında xəbər vermişdir. Daha sonra rus parlaman vəkillərini qəbul edərkən Askuyet söylədigi nitqində böylə bir etilafnamə mövcud olduğunu açıq surətdə təyid etmişdi. Askuyet demişdir ki: “Bən xatırlıyorum o günləri ki, deniliyordu Avropa və Asiyada Şərq məsələsinin həllində iki imperiyanın mənafeyi düzəlməyəcək qədər yekdigərinə ziddir... Xoşbəxtanə haman yekdigərini anlamamazlıq günləri keçdi, imdi gərək İranda və Türkiyədə və gərəksə sair yerlərdə mənafeyimiz toqquşduqda sədaqət və mütəqabil ehtiramımızla gözləməgə qərar verdigimiz etilafa gəliyoruz. Bu xüsusi məşhur xariciyyə vəziriniz Sazanov ilə rəfiqim Kirey arasında əqd olunmuş etilafnamə qiymətsizdir”.

Nəhayət, heyəti-vükəla Rusiyaya qayıtdıqdan sonra Q.Dumanın hərbiyyə və bəhriyyə komissiyası iclasında (19 iyul) Sazanov Kovalyovskinin sualına ap-açıq cavab verərək bəyan etmiş ki, haman etilaf boğazların hər iki tərəfinin Rusiyaya verilməsini təmin ediyor. Bu xüsus mətbuatda da xəbər verilmişdi”.

“Açıq söz”, 24 may 1917, №480

Solların səhvi

İnqilabdan sonra müvəqqəti inqilab təşkilatına başlayan sol firqələr bu işlərində əsaslı böyük bir səhvə düşmüşlərdir. Bu səhv yerli xəlqi, bilxassə müsəlmanları hesaba almayıb, cəmaətin əksəri onlardan ikən gərək icra komitəsində, gərək fəhlə vəkilləri şurasında və sair xəlqin həyatı məsələləri ilə əlaqədar olan müəssisələrdə müsəlmanlardan olub-olmadığına heç əhəmiyyət də verməməkdən ibarətdir. Bu müəssisələrdən qeyri-mühüm olan bəzilərində müsəlmanlar bir-iki yer ala bilmişlərsə də, bəzi mühümlərinə heç keçə bilməmişlərdir. Məsələn, Bakıda Fəhlə Vəkilləri Şurası deyə əhəmiyyətli bir müəssisə meydana gəlmiş, fəhlələrin qismi-mühümi, adətən yarısı müsəlmandan ikən buraya bir nəfər də olsa, müsəlman əmələsi, müsəlman nümayəndəsi keçməmişdir.

Bu vəqtə qədər xüsusi surətdə “yoldaşlara” kəlalə etdikdə diyorlardı ki, müsəlman əmələləri “soznatelni” degil, özləri kahillik göstəriyorlar, məclislərə gəlmiyorlar. Bu cavabda böyük bir həqiqət var. Fəqət bu da həqiqətdir ki, haman müsəlman əmələsinin tərbiyəsi yolunda heç bir qədəm götürülməmişdir. Türk məsəli diyor ki, “Qomşuya ümid olan şamsız yatar”.

Müsəlman əmələlərinin bu surətlə şamsız yatmaları şübhəsiz ki, qeyri-təbii idi və ən ziyadə gözə çarpan bir şey var idisə, o da bu qeyri-təbii halın əmələ təşkilatları tərəfindən hiss edilmədigi idi.

Nəhayət, keçən məhəllə komitələrinin seçkisi meydana gəldi. Atil və kahil hesab olunan, buna görə də kəndisinə əhəmiyyət verilməyən müsəlman kütləsi (massası) öz həqqini istəməgə başladı. Şəhərdə olsun, əmələ rayonlarında olsun tələb olundu ki, məhəllə komitələri əhalinin miqdarına mütənasib bir şəkildə tərtib edilsin. Bu həqli və demokratik tələb müsəlman cəmaət təşkilatının komitəsi tərəfindən müdafiə edildi. Gözlənirdi ki, bu xüsusda komitə ilə sollar arasında bir anlaşma və etilaf olsun. Hətta bu xüsusda danışıq belə başlanmış idi. Fəqət sonra yoldaş Qradel hiyləsi ilə komitə özünün aldandığını gördü. Vəqt az qaldığından öz məsuliyyəti ilə siyahılar tərtib edə bilməyib işi məhəllələrin özünə buraxdı. Müsəlman məhəllələri hərə özünəməxsus siyahı tərtib edərək seçkiyə başladılar. Seçki hər növ intizarın fövqündə müsəlmanların qələbəsi ilə tamam oldu. Bu qələbə yalnız şəhərdə degil, əmələ rayonlarında, Bibiheybət ilə Ramanada dəxi müsəlmanlar tərəfində idi.

Müsəlmanları “qara və mədəniyyətsiz xəlq” deyə böylə bir qələbəyi gözləməyən “yoldaşlar” səhvlərini dərk edərək bundan sonra müsəlman təşkilatları ilə dostluqda getməgə hazırlaşmaq əvəzinə “burjuy”, “kapitalist” kibi modalı sözlərə bir də “qoçu” kəlməsini əlavə edərək əhvalı öylə təsvir etmək istiyorlar ki, guya on minlərlə müsəlman seçkiçiləri mauzer və tapança gücilə gəlib “qoçu”ları özlərinə “ağa” seçmişlərdir. Əgər “yoldaş”ların kimsəyə fürsət verməyib də tələsdirməsi olmasaydı, adları ətrafında əfsanələr çıxan adamlar degil, yalnız müsəlman siyahılarına düşməz, bəlkə o qəbildən olan adamlar sosialist-daşnaksütyun siyahısında da gözlənəməzlərdi.

Heç gizlədilmiyordu ki, ərzaq komitələ

rinin seçkiləri bir növ seçki manevrasıdır. Bu manevrada müsəlman kütləsinə çox möhtac olmadıqlarını düşünərək sollar bu tərəfdən gələn nidalara o qədər də qulaq asmaq istəmiyorlardı. Bu tərəf dəxi həqiqət aranılarsa, məsələyə haman manevra nəzərilə baxıb öz gücünü göstərmək istədi. Həm də göstərdi. Kim nə dersə-desin, hanki böhtan və iftiralarla meydana çıxarsa-çıxsın, burası şübhə götürməz bir həqiqətdir ki, müsəlman əhalisi bir qüvvətdir – ədəd qüvvəti. O qüvvət ki, demokratizmdə əsasdır. Cəmaət işinə baxarkən bu qüvvəti, bu ədədi, bu qüvvət və ədədin istək və diləgini nəzərə almamaq, onunla hesablaşmamaq olmaz. Bunu artıq Fəhlə Vəkilləri Şurasının qəzetəsi olan “İzvestiya” özü də hiss ediyor. “Müsəlman millətpərəstlərinin müsəlmanların avamlıqlarından, cəhalətindən istifadə elədiklərini” tənqiddən sonra fəhlə şurasına təklif ediyor qoymasın ki, “müsəlmanlarla fəhlələr arasında milli hasar çəkilsin”. Bunun üçün çarə olaraq göstəriyor ki, gərək “öz arasındakı müsəlman nümayəndələrini çoxaltsın”.

Heç olmadansa, gec olmaq yaxşıdır.

Fəqət daha səmimi və həqiqətə daha müvafiq olardı “İzvestiya” deyə idi ki, sovet öz arasına müsəlman nümayəndələrini də qəbul eləsin. Çünki “çoxaltsın” o zaman olar ki, azı olsun. Məlum olduğu üzrə Fəhlə Vəkilləri Şurasında bir danə də olsa müsəlman yoxdur. Əgər müsəlman cəmaət təşkilatının himməti olmasaydı və seçki manevrasındakı müsəlman qüvvəti görülməsəydi və müsəlmanlar öz mövqe və saylarına görə yer istəməsəydilər, o zaman müsəlman fəhləsi və onun fəhlə şurasındakı nümayəndəligi də xatirlərə düşəcəkmi idi?!

Fəqət xətalarını düzəltmək niyyətində isələr, sol dostlarımız bir az da bəsirət göstərib iləri gəlməli, bilməlidirlər ki, müsəlman kütləsi, müsəlman cəmaəti o zaman qara qüvvələr əlindən xilas olar ki, sol firqələr sinif təəssübünü ataraq müsəlman cəmaət təşkilatı ilə bərabər getsinlər və misal üçün diyoruz ki, Volqaboyu cəmaəti kibi sırf əmələ və demokratiyadan ibarət olan bir müəssisəyə düşmən gözü ilə baxmasınlar.

Mücərrəd əsaslar ayrı, həqiqi qüvvətlər, üryan həqiqətlər də ayrıdır. Nəzəri olaraq milləti danmaq mümkün, fəqət həqiqəti-hal ilə hesablaşmamaq qeyri-mümkündür.

Bir xəlqi düşünürkən o xəlqin tələblərinə də etina etmək, onu hesaba almaq gərək. Yoxsa bürokratizm ilə demokratizmi bir-birindən ayırmaq olmaz.

“Açıq söz”, 29 may 1917, №483

Atil – tənbəl, ətalətli

Kahil – key

Rus imperializmi həqqində

İmperializm demək dünyagirlik, cahangirlik deməkdir. Bu imdiki dünya millətlərini biri-birinə salıb, yer üzünü qan dəryasına döndərən bir siyasətdir. Bir siyasət ki, köhnə Rusiya idarəsi onun ən qatı nümayəndələrindən idi. Rusiyadakı millətləri ruslaşdırmaq, Rusiya xaricindəki millətləri əzmək, daima qomşular həqqində təcavüzkar bir fikir bəsləmək imperializmin xasiyyətlərindən idi. Bu imperializm idi ki, İranı bölmək istiyordu. Bu cahangirlik idi ki, İstanbul ilə boğazları almaq arzusunda idi. Bu dünyagirlik idi ki, Avstriyaya hücum edib o “qurama” dövləti parçalamaq fikrində idi.

Böyük Rusiya inqilabı çıxar-çıxmaz özünün bu fikirdə olmadığını, cahangirligə düşmən kəsildigini elan elədi. Həm başqa dürlü də ola bilməzdi, demokratiyanın mənfəətlərinə nigəhban olan inqilab qüvvəti əlbəttə ki, təamləri doymaq bilməyən cahangirlik xatirinə milyonlarla canları qurban verəmməz idi.

İmperializmdən imtina eləmək, davanı “dava xərci almamaq və özgənin yerini tutmamaq” surətilə bitirib bir an əvvəl barışmaq Rusiya cəmaətinin virdi-zəbanı oldu. Ancaq adı hürriyyətpərvər “kadet” firqəsi idi ki, bu siyasətdən əl çəkə bilmiyor və bu firqə başçılarından olan Milyukov xariciyyə vəzarəti qismində oturaraq hər bir vasitə ilə inqilabçı Rusiyanı dəxi İstanbulu almaya aparmaq istiyordu. Milyukov öz inadına fəda edildi. Demokratiya hökumət başında bir imperialisti çəkəməyib müvəqqəti hökumət heyətini dəgişdi. Hər tərəfdən imperializm siyasəti məzəmmətlənməgə başlandı. Kadetlərdən bir çoxu dəxi ümumi cərəyan təsirinə tutularaq bu siyasətdən əl çəkmək zamanı gəldiginə qane olur kibi göründülər.

Tam bu sürədə ikən Bakı kadetlərinin nümayəndəsi Vermişev paytəxt imperialistlərindən daha hərarətli çıxaraq erməni olduğundan rus səltənəti naminə ürəgi ağrıdığını kadetlərin sonki syezdlərində söylədi. Ağzı köpüklənərək dedigi bu nitqində Bakı nümayəndəsi isbat etmək istiyordu ki, rus imperializmi Almaniya imperializmindən başqadır. Rus imperializminin mənfi cəhətləri yox degilsə də, müsbət və faidəli cəhətləri də vardır. Əgər ermənilər Qafqasiyada rahət yaşaya bilirlərsə rus imperializminə borcludurlar. Ermənistanın dərin bucaqlarına atılmış zavallı ermənilər rus dövlətindən istərlər ki, onları atmasınlar. Ermənistanın azadlığı isə rus imperializminin məqsədlərindəndir.

Rus cahangirliginə oxuduğu bu qəsidəsindən dolayı Bakı müsəlman cəmaət təşkilatının rusca nəşr olunan “Əxbarı” bir məqalə yazaraq Kadet firqəsini və əzcümlə də Vermişevi tənqid eləmişdi. Bu tənqidə qarşı Vermişev “Baku” qəzetəsinin dünki sayısında cavab veriyor. Bakı kadeti bu cavabında rus imperializmini degil, rus səltənətini müdafiə elədigini “cayigiriz” buraxmaq üçün qeyd etdikdən sonra diyor: kim inkar edə bilər ki, rus səltənətinin bütün qüsurları ilə bərabər bəşəriyyətə xidməti olmamışdır. Əgər velikoruslarda imperializm meyli olmaz da, öz topraqlarından kənara çıxmazlardısa, o zaman, Qafqasiya tərəqqi və ümran üzü görməyib Türkiyə ilə İran halında olmayacaqmı idi? Ələlümum Vermişev fikrincə bu bir mətləbdir ki, üstündə çox danışıla bilər.

Fəqət əsl mətləb burasında degil, Vermişev Türkiyə ermənilərini düşünüyor. Rusiya hürriyyəti rus millətlərini azad elədi. Halbuki Türkiyə hürriyyəti bu azadlığı vermədi, diyor. Rus imperializmi olmazsa zavallı Türkiyə ermənilərini kim xilas edəcək. Əgər Türkiyə ermənilərinin xilası üçün başqa yol göstərilərsə, o zaman, öylə görünüyor ki, Vermişev rus imperializmini müdafiə etməyəcəkmiş.

Hər şeydən əvvəl burasını söyləmək lazımdır ki, rus imperializmi olmasa idi, vəqtilə Midhət Paşa hürriyyəti də qana boyanmaz, rus imperializmi olmasaydı İran Məclisi-Millisi də topa tutulmaz, ehtimal Şərq millətlərinin tərəqqisi başqa bir yolda dəvam edərdi. Tarixə müraciət edib də “bu olmasa idi o da olmazdı” bəhsinə gələrsək o zaman əlbəttə, çox şeylər söyləmək olar. Fəqət məsələ bugünki imperializmdədir. Bu gün heç bir dövlət başqa dövlətə təcavüz etməyib bütün millətlərə hürriyyət verilməli, kimsənin toprağına təcavüz etməməlidir, deniliyor. Əlbəttə, bütün millətlərə həqq istənildigi zaman bu həqq Türkiyə erməniləri üçün də istənilər. Sair Türkiyə millətləri ilə bərabər Türkiyə erməniləri də azad olmalıdırlar. Fəqət bu azadlıq anlayamıyoruz ki, nədən gərək hökmən rus nizəsi ilə həll edilsin. Rus imperializmi ta əski zamanlardan bəri Ermənistanı əlində bir bəhanə eləmiş, fəqət bu günə qədər o zavallı ölkəyə nahaq qandan başqa bir şey verə bilməmişdir. Bunu Böyük Petro verə bilmədigi kibi Voronsov-Daşkov da verə bilməmiş, şübhəsiz ki, Vermişev ilə Milyukov da verə bilməyəcək. Əgər bu əfəndilər olmayıb Türkiyə erməniləri öz hallarına buraxılsa idi, o zaman ehtimal ki, Ermənistan məsələsi Türkiyə millətləri ilə birlikdə daha təbii bir yolda həll olunardı. Şübhəsiz ən nəhayət, öylə də həll olunacaqdır.

“Açıq söz”, 31 may 1917, №485

Cayigiriz – yer tutan, yerləşən

Fitnələrə qarşı

Qafqasiya müsəlmanları həqqində müftinlər tərəfindən yayılan fitnə xəbərləri şübhəsiz ki, cəmaətimizi rahatsızlandırıyor. Başqa dürlü də ola bilməz. Çünki bu xainlər qəlbi saf rus əskərlərini, rus cəmaət müəssisələrini yalan xəbərlərlə inandırıyorlar ki, guya müsəlmanlar rus cəmaəti, rus hökumət və səltənəti əleyhində sui-qəsdlər bəsləyib, bu məqsədlə hazırlaşıyor, silah alıyor, kimi isə gözlüyor, nə isə əzm ediyorlar. Bu qara fitnələr nəticəsində müsəlmanlar həqqində bir çox sui-müamilələr olmuş, çox yerlərdə müsəlmanlar təftiş altına alınmış, müharibə həqqilə tutulan Türkiyə yerlərində hətta qanlı hadisələr, fəci mənzərələr hasil olmuş, İrəvanda, Karsda, Nuxada və sair yerlərdə əskərlər tərəfindən müsəlmanlara nisbət təhqiramiz hərəkətlər hadis olmuşdur. Vəqtilə müsəlman təşkilatı özlərinə gələn bu qara fitnəyə qarşı müdafiə yollarını düşünmüş, hər tərəfdə bu fitnəkarlıqları protesto eləmiş, əzcümlə Bakı müsəlman cəmaət təşkilatı komitəsi tərəfindən Moskva ümummüsəlman syezdi ilə Vladiqafqazda iclas edən Şimali dağıstanlılar syezdinə teleqraflar çəkilmişdi. Moskva syezdi Bakıdan, Nuxadan və sair yerlərdən gələn bu həyəcanəngiz xəbərləri böyük təsir və həyəcanla dinləyərək haman fitnəkarlar əlində qalan millətdaşlarının qayğısilə mükəddər olmuş, hökuməti-müvəqqətə, Fəhlə və Əmələ Vəkilləri Şurasına birər teleqraf çəkərək eyni zamanda da öz arasından bir heyət seçərək Petroqrada göndərmişdir. Syezd ələlümum verdigi bu qərarla bərabər syezddə bulunan müsəlman soldatları əhvaldan mütəəssir olaraq haman qardaşca bir əlaqədarlıq göstərərək öz aralarından nümayəndələr seçmiş, onları Qafqasiyaya göndərməgə qərar vermişlərdir. Qafqasiyaya gələcək bu əskər heyətinin məqsədi Qafqasiyadakı əskər təşkilatı ilə cəbhələrə gedib bu xüsusda nəşr olunan fitnələrin önünü almaqdır. Tatar qardaşlarımızla bərabər syezddə bulunan Qafqasiya diviziyasının nümayəndələri dəxi eşitdikləri xəbərdən mütəəssir olaraq bir an əvvəl vətənə gəlib də vaqe olan fitnələrə çarə görməyi düşünmüşlərdir. Gərək məzkur diviziyadan və gərək isə müsəlman əskər şurası komitəsi tərəfindən bu məqsədlə göndərilən əskərlərimiz iki gündür ki, şəhərimizə varid olmuşlardır. Bu heyəti-əskəriyyə Petroqradda Fəhlə Vəkilləri Şurası ilə, Çxeidze ilə, hökuməti-müvəqqətə başçısı Knyaz Lvov ilə görüşüb əhval həqqində danışıqda bulunub Qafqasiyaya gəlmək qəsdində olduqlarını söyləmişlər və bu fövqüzzikr idarə və şəxslər tərəfindən hüsni-qəbul görmüşlərdir. Əlavə bərin əskər vəkilləri şurasından kəndilərinə kağız dəxi verilmişdir ki, məzkur fitnəyə qarşı görəcəkləri təşviqat və tədbirlərdə kəndilərinə müsaidə edilsin.

Bu məqsədlə əziz qonaqlarımız iki gün əvvəl şəhərimizə varid olmuşlar. Dünki Fəhlə və Əskər Vəkilləri Şurasının rəisi yoldaş Ramişvili ilə görüşmüşlərdir. Ramişvili cənabları kəndilərini hüsni-qəbul edərək əmələ və əskər vəkilləri şurası ilə kəndilərini görüşdürəcəgini vəd eləmişdir.

Daxili Rusiyada bütün vətəndaşlar bərabər vətəni, hürriyyəti müdafiə edən şimallı əskər qardaşlarımızla Qafqasiya diviziyası naminə fitnəyə məruz qalan qafqasiyalı millətdaş və dindaşlarının təqdiratına laqeyd qalamayıb müsəlman əskəri şurası tərəfindən fövqüzzikr məqsədlə şəhərimizi təşrif edən möhtərəm qonaqlar aşağıdakı əfəndilərdir: 1) Osman əfəndi Toqumbətov (bəhri-zabit), 2) Uraz xan Hacı Murad (diviziya polkovniki), 3) Abdulla Abziyev (praporşik), 4) Xeyrulla Yenikeyev, 5) Kərim İbrahimov (pulemyotçu), 6) Məhəmməd Rza bəy Qaratalinski (diviziya könüllülərindən).

Heyət Bakıda əskəri təşkilat və kornizon ilə görüşüb anlaşdıqdan sonra Tiflisə əzimət edəcək, oradan dəxi cəbhələrə gedib əhval ilə yaxından aşina olacaqdır.

“Açıq söz”, 1 iyun 1917, №486

Bərin – yüksək, ali

(Ardı var)

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2013.- 18 may.- S.26-27.