Quranı yenidən düşünərkən...

(Ankara konfransından qeydlər)

May ayının əvvəllərində Ankarada “Qurani Kərimin yenidən düşünülməsi” mövzusunda beynəlxalq konfransda iştirak etdim. Teoloqların, ilahiyyatçıların sahəsi sayılan bu mövzunu bu dəfə filosoflar müzakirə etməyi qərara almışdılar. İmanı, ilahi vəhyi sırf düşüncə prizmasından araşdıracaqdılar. Konfrans çıxışımı hazırlayanda Quran hikmətlərini təkrar düşünməyimə baxmayaraq, konfransdan sonra bu barədə bir daha düşünməli oldum. Və Ankaradan bir çox qaranlıq anlara işıqla qayıtdım.

Quran və qərblilər

Qərbdə bir çox alimlər, filosoflar var ki, Quranı, İslam fəlsəfəsini yüksək səviyyədə araşdırıblar. Yəni bir şərqşünas kimi onlar öz işlərinin öhdəsindən çox gözəl gəliblər. Məsələn, Həllac Mənsur deyəndə elm aləmində ilk yada düşən fransız şərqşünas Louis Massinyon olur. Yaxud Reynold Nikolsonun, Albert Arberrinin, Annemari Şimmelin adları, gördükləri işlər İslam aləmində kimə bəlli deyil ki! Onların əsərləri, tədqiqatları az qala mənbə qədər əhəmiyyət qazanıb, çünki öz tədqiqat obyektlərini sevib, ucalığını dərk ediblər və bu sevgi onların yazılarını nurlandırıb. Belə tədqiqatlar bu gün də davam edir. Amma mən diqqəti başqa bir məsələyə yönəltmək istəyirəm və əsas istinadım konfransda alimlərin müşahidə etdiyim düşüncələri və mövqeləri olacaq.

Hər şeydən əvvəl qeyd edim ki, Qərbdə İslam fəlsəfəsini, Qurani Kərimi araşdıranların çoxu, hətta əksəriyyəti qeyri-müsəlmandırlar: ya xristian, ya da yəhudi. Bu isə o deməkdir ki, onlar Qurani Kərimin Allahın kəlamı, ilahi vəhy olmasına inanmırlar. Belə olan halda, təbii ki, bunu iddia edən müsəlmana bir inamsızlıq, hətta antipatiya bəsləyənlər də var. Bununla belə bu, onların müsəlmanlarla Quran həqiqətləri, İslamın mahiyyəti barədə mübahisələrə girməsinə mane olmur. Və çox məyusedici haldır ki, bəzən ya qalib olurlar, ya da ironik bir təbəssümlə söhbətdən aralanırlar. Əslində onların belə hazırlıqlı olması normaldır. Çünki yad bir sahəyə girməyə iddialıdırlar. Nəticədə, belə məlum olur ki, bu qeyri-müsəlmanlar müsəlmanların dinini onların özlərindən daha yaxşı tanıyırlar. Və məhz buna görə də müsəlmanın zəif tərəflərini gözəl bilir və bundan istifadə edirlər.

Digər tərəfdən, mən İslam Şərqindən hər hansı bir müsəlman tədqiqatçının Bibliyanı araşdırdığını, məsələn, xristianlarla xristianlıq haqqında ciddi elmi mübahisəyə girdiyini görməmişəm. Hər halda belə bir məşhur alim tanımıram. Bu isə, o deməkdir ki, müzakirə obyekti, “müharibə zonası” daha çox İslam və müsəlmandır. Maraqlıdır ki, konfransda Fəsdən olan bir tələbə bu sualı pensilvaniyali bir professora verəndə o, sualı zarafatla təxribat adlandırdı və: “Qurani Kərimdən fərqli olaraq həm Tövrat, həm də İncil bütün bəşəriyyət üçün deyil, yalnız bir xalq və bir qrup insan üçün nəzərdə tutulub”, – dedi. Dəmir kimi bir məntiq: bizimki bizə, sizinkini isə bölüşək, paylaşaq. Həqiqətən də, İslam tək müsəlmanlar deyil, bütün bəşəriyyət üçün nəzərdə tutulduğuna görə, hər kəsin ixtiyarı var ona müraciət edib araşdırsın, öz payını götürsün.

“İman bir yerə gedər, güman min yerə”, – deyiblər. Bizim gümanımıza da çox şey gəldi.

Birincisi, müsəlman özü özünü lazımi səviyyədə araşdıra bilmədiyinə, buna savadı, hazırlığı yetmədiyinə görə, Qərb bunu onun əvəzinə edir, ona və ümumilikdə bəşəriyyətə xidmət göstərir. Axı, müsəlman özü də iddia edir ki, islami həqiqətlər ümumbəşəridir və hər kəs ondan xəbərdar olmalıdır. Qərb də belə ali, universal həqiqətləri dünyaya bəyan etməyi öz öhdəsinə götürür – bütün qlobal şeylər onların əlindən, onların şərhində gəlməlidir axı və biz də yalnız Qərbdən gələni qəbul edirik axı!

Lakin burada bir məntiqsizlik yaranır. Əgər islami həqiqətlər, dəyərlər qərbliləri məhz gözəlliyi, universallığı ilə cəlb edirsə, yəni onlar bir növ Allahın bütün insanlara ünvanlandığı hikmətləri mənimsəmək istəyirlərsə, niyə o araşdırmaçıların sadəcə barmaqla sayıla biləcək qədəri İslamı qəbul edir? Bəlkə bu, İslamın xoş məramından, tolerantlığından irəli gəlir? Lakin heç də həmişə belə olmur. Məsələn, konfransda bir holland tədqiqatçı 5 il Quran haqqında dissertasiya yazmağına baxmayaraq, ona nəinki inanmadığını, heç hörmət etmədiyini də vurğuladı. “İnansam, müsəlman olardım, – dedi. Mən azad insanam və bir kitabın dedikləri ilə özümü məhdudlaşdıra bilmərəm”. Deməli, məqsəd heç də gözəllikdən pay almaq deyil. Bu, onlar üçün sadəcə yüzlərlə tədqiqat mövzularından biridir.

İkinci versiyaya görə, İslam o qədər dərin və genişdir ki, qərblilər orada yeni söz, yeni yaradıcılıq mənbəyi tapa bilirlər. Məgər Hegel demirdimi ki, həqiqəti olduğu kimi, parçalanmamış şəkildə öyrənmək istəyirsinizsə, məhəmmədilərə müraciət edin? Məgər Arberri xəbərdarlıq etmirdimi ki, “günümüzdə Avropanı qurtaracaq tək şey Mövlananın əsərləridir, fikirləridir... çünki onlarda çağımızın xəstəlikləri üçün ruhani əlac və təsəlli tapmaq mümkündür”. Hər halda belə düşünmək olar ki, hələ orta əsrlərdə Qərb təfəkkürünün təşəkkülü və inkişafı üçün mənbə ola bilmiş İslam fəlsəfəsinə bu gün də bir qərblinin müraciət etməsi məntiqli və təqdir olunası addımdır. Əcəba, bunu müsəlmanlar özləri də tapa bilməzlərmi? Birbaşa bulağın başında oturmuş birisi niyə həmin suyu başqasının qabından, təqdimatında içməyə üstünlük verir?

Göstərilən nümunələrdən də göründüyü kimi, müraciətlər daha çox İslamın bütün sevgisini, ülvi mahiyyətini özündə ehtiva edən təsəvvüfə olub. Yəni “Gəl, hər kim olursan ol, gəl. İstər bütpərəst ol, istər kafir, yetər ki, gəl”, – çağırışı cavabsız qalmayıb. Belə görünür ki, bütün kəşflərə imza atan (bu kəşf bəzən heç ona aid olmasa da) Qərb təsəvvüf vasitəsilə İslamın mahiyyətinə dalaraq həm bu dünyanın, həm də insanın gizli, mistik pərdələrini açmaq məsuliyyətini öz üzərinə götürür. Və maraqlıdır ki, Mövlananın çağırışı hərfi qəbul olunur və İslamı qəbul etmədən də təsəvvüfə sahib çıxanların sayı artır. Məsələn, həm İordaniyada (müsəlmanlara məxsus), həm də İngiltərədə (xristianlara məxsus) İbn Ərəbi cəmiyyəti var. Birincini tək-tək adamlar tanıdığı halda, ikinci az qala İbn Ərəbinin məbədinə çevrilib və ona üzv olmaq böyük fəxr sayılır... müsəlman üçün. Bu nədir? Daha məqsədyönlü fəaliyyətin nəticəsi? Yoxsa müasir dövrün damarını daha yaxşı tutmaq? Bəlkə layihələrin düzgün qurulub, maliyyənin daha faydalı yatırımı?

Suallar çoxdur. Amma bir şey də məlumdur: bütün çalışmalara, dərindən araşdırılmağa baxmayaraq, Qərb təfəkküründə İslama, Məhəmməd peyğəmbərə və Qurani Kərimə sevgi azdır, hətta bəzən ümumiyyətlə yoxdur! Eyni obyekti araşdıran iki tədqiqatçı arasında bu qədər böyük fərq, hətta ziddiyyət haradan qaynaqlanır? Baxış bucaqları niyə bu qədər fərqlidir? Cavab yenə də Qərbdən gəldi, təəssüf ki. Bir tanınmış yəhudi şərqşünasın – professor Oliver Leamanın dilindən. O, konfransda Bibliyada və Qurani Kərimdə peyğəmbərlərin obrazlarından danışdı. Və o nitqdə mənə lazım olan cavabı tapdım.

Bir həqiqətə iki baxış

Oliver Leamanın dedikləri sadəcə Bibliyadakı və Quranı Kərimdəki faktların çatdırılması idi. Hətta mütəxəssislər ona irad tutdular ki, müqəddəs kitabları oxuyanlar bunları bilir, bəs sənin demək istədiklərin nədir? Onun dediklərini, daha doğrusu, artıq məlum faktları mən də təkrar edəcəyəm, sadəcə öz şərhlərimlə və kontekstə uyğun.

Qurani Kərimdən fərqli olaraq Bibliyaya (bura həm Tövrat, həm də İncil aiddir) görə peyğəmbərlər saf, Allaha sədaqətli, yüksək humanist duyğulara sahib şəxsiyyət olmayıblar. Məsələn, Yaqub peyğəmbər əslində peyğəmbərliyə sahib olan əkiz qardaşının yerini tutmaq üçün atasını aldadır, sonra qorxub ölkəsindən qaçır, daha sonra mələk cildində yerə enən Tanrı ilə vuruşaraq ondan peyğəmbərlik tələb edir. Yaqub on iki oğlu ilə bərabər uzun müddət məskunlaşmağa məkan axtarsa da, oğullarının xəyanətkar və satqın xüsusiyyəti üzündən didərgin düşür. Nəhayət, oğlu Yusif peyğəmbərin yanına – Misirə köçür və böyük ərazilərə sahiblənərək firavan yaşayır.

Yaxud Davud peyğəmbər gözəl bir qadına sahib olmaq üçün hiylə ilə onun həyat yoldaşını ölümə göndərir. Ailəsini düzgün idarə edə bilmir və övladları arasında tam bir pozğunluq hökm sürür. Və s. Bir sözlə heç bir peyğəmbər nəinki məsum və günahsız deyil, əksinə hətta adi insanlardan daha çox nəfsinə düşkün, daha günahkar, hiyləgər və var-dövlət hərisidirlər.

Belə faktları daha çox və daha detallı çatdıran Oliver Leaman belə bir sual verdi: “Əcəba, biz (yəni yəhudilər, xristianlar və müsəlmanlar) eyni insanlardanmı, peyğəmbərlərdənmi danışırıq? Biz eyni Tanrıyamı səcdə edirik?” Orada verdiyim sualı və cavabı indi də verim.

İki müqəddəs kitabda belə prinsipial məsələlərin – peyğəmbərlərin xarakterinin, şəxsiyyətinin bu qədər bir-birindən fərqlənməsi ona dəlalət etmirmi ki, Bibliya həqiqətən müəyyən təhriflərə məruz qalıb? Bu, açıq-aşkar sübut etmirmi ki, Bibliya kimlərinsə mövqeyindən yazılıb? Deməli, Bibliya hansı isə bir insanın qələminin və düşüncəsinin, baxış bucağının nəticəsidir, təhrif olunmayan Qurani Kərim isə Allahın. Düzdür, Leaman mənə soyuqqanlıqla cavab verdi ki, “əksinə, Tövrata inanan və səcdə edən din xadimləri tam əmindirlər ki, Musanın ölümünün təsviri olan son 3-4 ayət xaric, qalan bütün mətnə ilk gündən bəri heç bir dəyişiklik edilməyib. Qurani Kərim isə zaman-zaman kimlərinsə mövqeyinə uyğun olaraq dəyişdirilib”. Bunun oradakı müsəlmanların etirazına, hətta qəzəbinə səbəb olacağını bilə-bilə başqa nə deməliydi ki! Onun əsas məqsədi Quranın digər kitablardan fərqləndiyini və təhrifə uğradığını (!) vurğulamaq idi. Mən “Kafirun” surəsindəki “Sənin dinin səndə, mənim dinim məndə,” – deyib mübahisəni uzatmadım. Amma daha bir qaranlıq məsələyə aydınlıq gəldi.

Hər ümmət öz peyğəmbərinə bənzəməyə, ondan nümunə götürməyə çalışır – imanının, dininin bələdçisi kimi. Düzdür, bir hədisdə deyildiyinə görə, “Hər doğulan uşaq İslam fitrəti ilə doğulur. Daha sonra ata-anası onu ya xristian, ya yəhudi, ya da məcusi edər.” Məlumdur ki, yalnız valideynlər deyil, cəmiyyət də insanların tutduqları yola güclü təsir göstərir və onlar nümunə götürdükləri peyğəmbərə uyğun olaraq ya yəhudi, ya xristian və s. olurlar. Üstəlik, Qurani Kərim də buyurur ki, insanların fərqli olması Allahın iradəsindən asılıdır. Lakin biz diqqəti Allah Təalanın yaratdığı müxtəlifliyə deyil, insanın etdiyi təhriflərə yönəltmək istəyirik.

İnandıqları, üz tutduqları peyğəmbərlərdən, deyilən faktlardan çıxış etsək, belə məlum olur ki, müsəlmanın digər ümmətlərdən fərqlənməsi təbiidir. Və müsəlmanın özünün də inandığı, başqasından da gözlədiyi ilk keyfiyyət məsumluq və dürüstlük olduğuna görə, qarşı tərəfin gülüş hədəfinə çevrilməsi, hətta düşüncələrinin ciddi qəbul edilməməsi təbiidir. Taleyin qismətinə bax! Əslində, eyni Tanrıya səcdə etdiyimiz (Qurani Kərim belə buyurur) halda, tarixin hansı dönəmində isə bir bəşər övladının şəxsi marağından irəli gələn bir təhrif ümmətin düşüncəsini bu qədər dəyişə bilib!

Konfrans zamanı ilahi kitabların müqayisəsində belə bir incəlik də vurğulandı ki, Tövrat Tanrını insanlardan təcrid etdi, İncil, əksinə, onu bəşəriləşdirdi. Zənnimcə, əslində, insan Tanrısı ilə deyil, öz düşüncəsinin hüdudları, “mən”i ilə oynadı. O, gah ilahi bağından, əlaqəsindən xəbəri olmadan kimlərinsə marağına xidmət etdi, gah da ən ali nümunəsinin elə özü kimi bir insan olmasına inandı. Başqa sözlə desək, bir bəşər övladının şəxsi marağı digərlərinin düşüncələrini idarə etməyə başladı və ilahi aləmə – vəhdətə çatmayan insanların sayı qədər yollar kəsişdi, toqquşdu, xaos yarandı.

Mümkün ki, bu səbəbdən bu gün bir müsəlmanla bir xaçpərəst qeyri-şüuri olaraq fərqli dəyərlər sahibidirlər, fərqli düşünüb, fərqli məqsədlər uğrunda mübarizə aparırlar. Peyğəmbərlərinin obrazından irəli gələn bir zərurətlə müsəlmanlar gözəl, mistik, ülvi duyğuların təsiri ilə cənnətin, mənəvi dünyanın tərənnümçüsü olub, son tikələrini belə məmnuniyyətlə bölüşdükləri halda, Bibliya təbəələri hətta onlara məxsus olmayan bir şey, məkan uğrunda belə siyasət işlədir, mübarizə aparır, son nəticədə onu mütləq əldə edə bilirlər. Yaqub öz peyğəmbərliyini qazandığı kimi...

Nəhayət, onu da əlavə etmək lazımdır ki, mənim fərqlər barədəki şərhlərim bir müsəlmanın şərhidir. Bir qeyri-müsəlman isə bu fərqlərlə Quranın nə dərəcədə ilk mənbələrdən (Tövrat və İncildən) uzaq olduğunu, öz sələflərini necə “təhrif etdiyini”, real həyatdan necə uzaq olduğunu göstərməyə çalışır. Əlbəttə, bu fikir bəzən açıq-aşkar səslənmir, sadəcə Qurani-Kərim daim Bibliyaya nisbətdə tədqiq edilir, müqayisələr aparılır, fərqlər aşkar edilir. Konfransda bir türk professorun qərbli alimlərə iradla verdiyi: “Axı niyə siz daim Quranın orijinal olub-olmamasını yoxlamağa çalışırsınız? Niyə Quranı daim sorğu-suala çəkirsiniz?” sualına fransız tədqiqatçı: “Mən yalnız faktları qeyd edirəm”, – cavabını verdi. Haqlı idi. Bunlar bu günün problemi deyil. Bu, kökü əsrlər əvvələ gedib çıxan qocaman bir ağacın yalnız bir-iki yarpağıdır. Yarpaq isə kökün formasından xəbər versə də, onu nə dəyişmək, nə də ondan qopmaq iqtidarındadır.

Quran və ərəb dili

Ərəb dili dünyada mövcud olan minlərlə dildən biridir. Amma məhz Qurani Kərimin dili olduğuna görə, tez-tez müzakirə mövzusuna çevrilir. Maraqlıdır, kimsə, ingilis dilinin Şekspirdən bu yana hansı dəyişikliyə uğradığından yazmır, yazsa da, geniş müzakirəyə çıxartmır. Ərəb dili haqqında isə Amerikadan tutmuş Malayziyaya qədər hərə bir söz deməyi, bir məsləhət verməyi özünə borc bilir. Konfransda da belə oldu. Ərəb dili ən gur mübahisələrin mövzusu oldu, təkliflər irəli sürüldü və s. Ən maraqlısı və bütün konfrans boyu müzakirə edilən fikri isə Pakistan əsilli, Londonda böyümüş, BBC-nin əməkdaşı, adı bütün dünyanı başına almış bir müxbir-yazıçı – Ziyaəddin Sərdar söylədi: “Ərəblər özləri Qurani Kərimi anlamırlar, çünki danışdıqları dil ədəbi dildən fərqlidir. Belə olan halda, ərəb dili lazımdırmı? Bəlkə Quranın daha yaxşı anlaşılması üçün onu yalnız yerli dillərdə öyrətsinlər?” Düzdür, yəmənli professor az qala üsyancasına qışqırmağa başladı ki, Quranın möcüzəsi, əsl mahiyyəti onun ərəbcəsindədir. Amma Sərdarın bu absurd təklifi belə bir məkanda, həm də müsəlmanların arasında cəsarətlə, meydan oxuyarcasına səsləndirilmişdi və hər söhbətin mərkəz mövzusuna çevrilmişdi.

Yazıçının fikrinə kəskin şəkildə etiraz edənlərdən biri də nigeriyalı professor oldu: “Uzun illər boyu Qərb xalqlarının müstəmləkəsi olmuş dövlətlərdə yerli dil artıq demək olar ki, qalmayıb, onlar yalnız ərəb dili vasitəsilə özlərini hansı isə böyük bir dünyanın hissəsi hesab edə bilirlər və bunu da bizim əlimizdən almaq insafsızlıq olar”. Belə bir nəticə çıxır ki, dil vasitəsilə insan özünü həmin böyük dünyanın bir üzvü hesab edə bilir. Lakin burada bir sıra incə məqamlar da var. Nigeriyalı artıq onun doğma dilinə çevrilmiş ingilis dili ilə deyil, ərəb dili ilə özünü böyük dünyanın sakini hesab edir. Deməli, müstəmləkə olan bir ölkəyə ingilis dili hər hansı bir hakimiyyət vermir, sadəcə bu, onun üçün öz sahibi ilə yalnız ünsiyyət vasitəsi olur. Bununla yanaşı, ərəb dili kifayət edirmi ki, insanlar vahid bir dünyanın sakinlərinə çevrilib qardaş olsunlar? Zənnimcə, problemin kökü daha dərindir.

Əvvəla, ərəbin, ümumiyyətlə, müsəlmanın Quranı anlamamasının və birləşə bilməməsinin səbəbi yalnız dildirmi? Əlbəttə, yox. Maraqlıdır, hər nə qədər Quranda “Biz Quranı sizin üçün asanlaşdırdıq” deyilsə də, “heç düşünmürsünüzmü” xəbərdarlığı edilsə də, müsəlman əksər vaxtlar mətnin dilindən, ilk, səthi informasiyadan o yana keçmək istəməyib. Və İslam aləmində ən böyük hünər hafizlik – Quranı əzbər və gözəl qiraətlə oxumağı bacarmaqdır. Belə birisi, yaxud Quran təfsirçisi İslamın hikmətini, fəlsəfəsini açmaq istəyəndən daha çox müsəlman hesab olunub.

İkincisi, əcəba, Quranın bütün möcüzəsi yalnız ərəbcə, orijinalda oxunmasındadırsa, təfsirlər, hədislər niyə bu qədər Quranı sıxışdırıb? Vəhy, ilahi kəlam hər dövr üçün canlıdırsa, aktualdırsa, nə üçün fərqli dövrlərin müxtəlif səviyyəli və artıq rəhmətlik olmuş təfsirçilərin rəyi daha önəmli hesab edilir? Ümumiyyətlə, müsəlmanın məqsədi nədir: Quranın hikmətini anlamaq və özünü inkişaf etdirmək, özünə bir gün ağlamaq, yoxsa özünü Quran bilicisi kimi göstərib dünyaya dərs keçmək, ərəb dilinin möcüzələrini anlatmaq? Yadıma Rabiə əl-Ədəviyyənin insanları həqiqi imana çağırmaq üçün cənnəti yandırmaq, cəhənnəmi söndürmək arzusu düşdü.

Yox, mən qətiyyən ərəb dilinin əleyhinə deyiləm. Mən sadəcə dil və təfəkkürün bir-birini tamamlamasının tərəfdarıyam. Bu, xüsusi əhəmiyyətə malik bir məsələdir. Təbii ki, bunların tarazlığının pozulan vaxtları da olur. Belə ki, bir var dil təfəkkürün ifadəçisi olur, bir də var dil təfəkkürün istiqamətləndiricisi. Əlbəttə, elə sahələr var ki, xüsusilə dəqiq elmlərdə, dil istər-istəməz “xidmətçidir”. Lakin humanitar sahədə eyni şeyi demək çətindir. Təsadüfi deyil ki, İngiltərənin müstəmləkəçilik siyasətinin tərkib hissəsindən biri düşüncələrin ingilisləşdirilməsi olub və bunun əsas vasitəsi ingilis dilinin tədrisi olub. Bu gün də, ingilis dilinin yüksək keyfiyyət hesab edildiyi, dövlət dili olmasa belə, hakim mövqe tutduğu cəmiyyətlərdə bir ingilis özünü yerli sakindən daha rahat və əmin, hətta hakim hiss edə bilir. Belə olmasa idi, nigeriyalı “dövlət dilini” qoyub, ərəb dilini müdafiə etməzdi.

Maraqlıdır, Şekspirin şeirlərinin gözəlliyini anlamaq üçün ingiliscənin, Tolstoyu anlamaq üçün ruscanın əhəmiyyəti vurğulanırsa, Quranın ərəbcəsi niyə bu qədər qısqanclıqla qarşılanır? Bir həqiqəti bütün gözəlliyi ilə yalnız orijinalda dərk etmək mümkündürsə, Qərb ərəb dilini Qurani Kərimdən niyə ayırmaq istəyir? Onun ingiliscə təbliği onun mahiyyətinə müdaxilə deyilmi? Əgər məqsədyönlü və ya təsadüfi təhriflərə yol verilməzsə, çox gözəldir, lazımdır. Amma peşəkarlar üçün, elmi tədqiqat məqsədilə onun məhz orijinalda oxunması çox vacibdir. Məsələn, internet səhifələrindən öyrəndiyim bir məlumata görə, Birləşmiş Ştatlarda hərbi hissələrdə Qurani Kərim ingilis dillinə tərcümə edilərək paylanıb – bir neçə prinsipial dəyişikliklərlə! Görünür, problemin bir də görünməyən tərəfi var.

Dil haqqında mübahisələri, səslənən sualları və cavabları saf-çürük etdikcə, belə qənaətə gəlmək olur ki, bu, İslam dini ilə yeni, həm də çox təhlükəli mübarizə üsuludur. Təsəvvüfü İslam dinindən ayırmaqla sanki onun ruhunu əlindən almağa çalışdıqları kimi, indi də onun dilini əlindən almaq istəyirlər. Daha qorxulu olan isə odur ki, bu silah bəzən müsəlmanın öz əli ilə istifadə edilir.

Bəli, Quran öz dilindən ayrı salınarsa, zəifləmiş olar. Ona görə ki, bir çox incə mətləblər tərcüməyə sığmır. Dil və mahiyyət bir-birini tamamlamasa, mahiyyət başqa formada və daha praqmatik şəkildə təqdim olunarsa, bu, ilahi vəhy yox, müəyyən cəmiyyətə, şəxsi marağa xidmət edən müddəalar toplusuna, mistik sirlər dolu rəvayətlər kitabına çevrilər. Yəni Bibliyanın aqibətini yaşayar. Belə bir mühüm cəhət də nəzərə alınmalıdır ki, nə qədər qəribə səslənsə də, yalnız Quran ərəb dilinin deyil, ərəb dili də Quranın qoruyucusudur.

Nəticə

Mənim Ankara konfransındakı çıxışım Qurani Kərimin hələ tam reallaşdırılmamış potensialına həsr edilmişdi. Hər nə qədər məruzəmdə müəyyən suallara cavab tapmağa çalışsam da, yeni təkliflər irəli sürsəm də, konfransdan sonra sualların daha da çoxaldığının fərqinə vardım. Əcəba, biz öz dinimizi düzgünmü tanıyırıq? İstər onun yaxşısını deyəndə, istərsə də tənqid edəndə nə dərəcədə məntiqə və rasional biliklərə əsaslanırıq? Biz öz dəyərlərimizi təqdim edəndə qarşıdakının dəyərlər sistemini nəzərə ala bilirikmi? Qarşıdakının bizi tanıdığı qədər biz də onu tanıyırıqmı? Əks təqdirdə, bizi dinləmirlər, ciddi qəbul etmirlər, bizim dəyərləri bizə öz təqdimatlarında qəbul etdirib, düşüncələrimizi, imanımızı idarə etməyə çalışırlar.

Könül Bünyadzadə,

fəlsəfə elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2013.- 25 may.- S.24-25.