Xalq yazıçısı Anara
açıq məktub
Hörmətli
Anar müəllim!
Mən
sizin əsərlərinizi həmişə sevə-sevə
oxumuşam, bu gün oxuyuram, sabah da
oxuyacağam! Dədə Qorquddan bu
günümüzə qədər elə bir görkəmli
şəxsiyyət yoxdur ki, siz onun haqqında öz gözəl
fikirlərinizi bildirməmiş, yazmamış
olasınız. Dədə Qorqud müdrikliyi də,
Nizami dühası da, Füzuli həsrəti də, Nəsimi əqidəsi
də, Xətai böyüklüyü də, Cavad xan fədakarlığı
da, Natəvan kövrəkliyi də, Mirzə Fətəli dərdi
də, Mirzə Cəlil həqiqəti də, Sabir
üsyankarlığı da, Cavid ağrısı da, Hadi faciəsi
də, Müşfiq yarası da, Cabbarlı dünyası da,
Şəhriyar nisgili də sizin qələminizin qüdrətiylə
daha da büllurlaşıb, aydınlaşıb, gözəlləşib
və oxuculara təqdim olunub. Rəsul Rzanın
və Nigar Rəfibəylinin – iki böyük şəxsiyyətin
ailəsində, ədəbiyyat ocağında dünyaya gəlmək
Allahın sizə ən böyük lütfü, ən
gözəl hədiyyəsidir. Müasir ədəbiyyatımızın
demək olar ki, bütün nümayəndələri ilə
həmdərd, həmnəfəs olmusunuz. Bundan
böyük xoşbəxtlik ola bilərmi?
XX əsrdən
XXI əsrə ürəyi dolu, qələmi və ilhamı
dolu gələn Anar müəllim!
Siz kimlərdən və nələrdən
yazmamısınız. Azərbaycandan, onun keçmişindən, bu
günündən, gələcəyindən,
türkçülükdən, türk dünyasının
milli və bəşəri problemlərindən, dilimizin
adından və taleyindən, azadlığımızdan,
müstəqilliyimizdən, istiqlalımızdan, bu yollarda
gördüyünüz çətinliklərdən, çəkdiyiniz
ağrı-acılardan, Dağlıq Qarabağ faciəsindən,
20 Yanvar hadisələrindən, Azərbaycanın
başına gətirilən müsibətlərdən,
sapı özümüzdən olan baltaların
özümüzə qarşı münasibətindən,
xalqımız üçün lazımlı və gərəkli
olan mövzulardan.
Siz kimlərdən yazmamısınız? Sizin
ömrünüz bir ədəbiyyat ensiklopediyasıdır.
Orda Azərbaycanla bağlı istənilən
tarixi hadisəni, istənilən tarixi şəxsiyyəti
axtarıb tapmaq, oxumaq, öyrənmək, ucalmaq və
böyümək olar. Bunun
üçün görən göz, döyünən ürək,
düşünən ağıl lazımdır. O
ensiklopediyada N.Nərimanov da var, M.Ə.Rəsulzadə də,
Aşıq Ələsgər də var, Səməd Vurğun
da, Nazim Hikmət də var, Rəsul Rza da, Üzeyir bəy də
var, Qara Qarayev də, Səttar Bəhlulzadə də var, Tahir
Salahov da, Süleyman Rüstəm də var, Almas
Yıldırım da, İsmayıl Şıxlı da var, Bəxtiyar
Vahabzadə də, Mirvarid Dilbazi də var, Nigar Rəfibəyli
də, Ənvər Məmmədxanlı da var, İlyas Əfəndiyev
də, Mirzə İbrahimov da var, Çingiz Aytmatov da, Osman
Sarıvəlli də var, Hüseyn Arif də, Rəsul Həmzətov
da var, İmran Qasımov da, Nəbi Xəzri də var, Qabil də,
İsa Hüseynov da var, Mövlud Süleymanlı da,
Elçin də var, Fikrət Qoca da, Məmməd Araz da var,
Tofiq Bayram da, Nəriman Həsənzadə də var, Cabir
Novruz da, Yusif Səmədoğlu da var, Vaqif Səmədoğlu
da, Kamal Abdulla da var, Çingiz Abdullayev də, Ramiz
Rövşən də var, Sabir Rüstəmxanlı da, Afaq Məsud
da var, Rafael Hüseynov da, Vaqif Bayatlı da var, Rəşad Məcid
də... Bu adları istənilən qədər
artırmaq olar. Ancaq bu fikir kifayətdir ki,
müasirlərimizin əksər nümayəndələri
haqqında ürək genişliyi ilə söz açmaq hər
oğulun hünəri, hər kişinin işi deyil. “Min beş yüz ilin oğuz şeiri”
antologiyasını araya-ərsəyə gətirmək də
sizə qismət olub. İki cilddə bu
kitabların dünyaya gəlməsi üçün
antologiyalardan, müntəxablardan, şeir toplularından,
türk və rus dillərində olan çoxlu sayda əsərlərdən,
kitablardan istifadə olunub. Bu kitablar
bütövlükdə quzeyli, güneyli Azərbaycanın və
bütövlükdə türk dünyasının mənəviyyatını
əks etdirir. Bu kitablar ədəbiyyat
tarixində həmişə qalacaq və oxunacaq kitablardır.
Ədəbiyyata ən böyük xidmət elə
budur. Bu kitablar çoxları kimi mənim
də stolüstü kitablarımdır.
Antologiya 1500 ilə güzgü tutan bir aynaya bənzəyir. Bu aynada
Qaşğarlı Mahmud da var, Yusif Balasaqunlu da, Əhməd Yəsəvi
də var, Yunis Əmrə də. Orxon Yenisey
yazılarından başlamış “Tariximizin uca
yaddaşı” adlı son sözə qədər nə varsa,
hamısı böyük zəhmətin, uzun illərin, yuxusuz
gecələrin, türk şeirinə, onun bütün
qollarına dərindən bələd olmağın bəhrəsi,
sonsuz axtarışların nəticəsidir. Bu
nəticə yenidir, təzədir, təravətlidir, ona
görə ki, bu kitab türk dillərinin müştərək
abidəsidir. Bu abidə əbədi abidədir.
Ədəbiyyata bundan böyük nə xidmət ola bilər! Ancaq təəssüf edirəm ki,
bu kitablarla bağlı dövrü mətbuatda samballı,
layiqli yazılara rast gəlməmişəm!
Ulu öndərimiz Heydər Əliyevlə bağlı
yazdığınız yazılar sizin ömrünüzdə
ayrıca bir fəsildir. Bu fəsil tədqiq və təbliğ
olunmalıdır, ona görə ki, ümummilli liderimiz Heydər
Əliyevin yaşadığı ömür onu yetirən
xalqın, dövlətin, dövlətçiliyin
ömrüdür. Ziyalılığın
və ziyalıların ömrüdür.
Hörmətli
Anar müəllim!
İctimai-siyasi xadim kimi, yazıçı və
dramaturq kimi, çoxlu sayda ssenarilərin müəllifi kimi,
klassiklərimiz və müasirlərimiz haqda bir-birindən
qiymətli məqalələrin müəllifi kimi sizi təbrik
eləmək, sizin haqqınızda ən xoş söz demək,
ən gözəl fikirlər söyləmək olar.
Mən sizin yaradıcılığınız
haqqında geniş fikirlər söyləmək iddiasında
deyiləm. Bu, mümkün də deyil. Çünki
zəngin yaradıcılıq sahibi haqqında geniş fikir
söyləmək çox çətindir. Bu, bir məqalənin yox, kitabların,
dissertasiyaların mövzusudur, ədəbiyyatşünasların
fəaliyyətinə aiddir.
Mən
sizin “Azərbaycan” jurnalının 2013-cü il,
3-cü nömrəsində “Sabahın sətiri” adlı ədəbi
ssenarinizi böyük maraq və məhəbbətlə,
acgözlüklə oxudum. Çünki bu
ssenaridə təkcə Mirzə Fətəli Axundovun yox, eyni
zamanda onun müasirlərinin portretləri, taleləri,
ömür-gün yolları, gördükləri çətinliklər,
xalq, millət naminə gördüyü işlər çox
gözəl işıqlandırılıb. Əsərdə
Bodenştet də var, Mirzə Şəfi də, Bestujev Marlinski də var, Lermontov da,
Abbasqulu Ağa Bakıxanov da var,
Puşkin də, Həsən bəy Zərdabi də var,
Nəcəfbəy Vəzirov da. Mirzə Fətəlinin
obrazını bütünlükdə canlandırmaq
üçün müasirlərin dili ilə onun fəaliyyətinə
hərtərəfli bir baxış var. Bu baxışların
hamısında Mirzə Fətəlinin
böyüklüyü, faciəli ömür yolu, Arazın o
tayından gələn bir uşağın 66 yaşında
dünyasını dəyişənədək bütün
hadisələr genişliyi ilə verilir.
Mirzə
Fətəlinin əsərlərini yaradan köklər, səbəblər,
hadisələr, Mirzə Fətəlini yetirən mühit
çox gözəl açılır. Ssenaridə göstərilən
həkim Müsyo Düpon da, Tubu xanım da, Nisə xanım
da, Rəşid bəy də, Mirzə Fətəlinin atası
Məmməd Tağı da,
Axund Ələsgər də, məşhur müğənni
Səttar da – hamısı Mirzə Fətəlinin taleyini
işıqlandırır.
Mirzə Fətəlinin obrazları yenidən dilə gəlir. Teymur Ağa da, Molla
İbrahimxəlil də, “Yuxulu”lar da, Molla Həmid də, Dərviş
Abbas da, Məstəli Şah da, Hacı Qara da, Xacə Məsud
da, Pəri xanım da, Şərəfnisə də, Heydər
bəy də, Əsgər bəy də yenidən xəyalımızda
canlanır. Görün son mənzilə yola
salmaq üçün Mirzə Fətəlinin taleyini kimlər
müzakirə edir.
“Molla
İbrahimxəlil:
– Bu
dinsizi nəbadə müsəlman qəbiristanlığında
basdırasınız, bu mürtədin mömin müsəlmanların
arasında yeri yoxdur, aparıb harda istəyirlər başqa
yerdə basdırsınlar.
Məstəli
şah deyir:
– Bu
kafirin dəfnində iştirak etmək də günahdır. Onun dəfnində iştirak edən hər kimsə
elə günaha batacaq ki, o dünyada cəhənnəm zəbanəsində
yanacaq.
Lənkəran
xanın vəziri:
– Bu məlunun qəbrini elə dərin qazın ki,
xortlayıb ordan çıxa bilməsin, yenə də
camaatı bizə güldürməsin”.
Həyat çox maraqlı, zaman çox ədalətlidir. Mirzə Fətəlinin
taleyinə quyu qazmaq istəyənlərin heç birinin
izi-tozu qalmayıb. Ancaq Mirzə Fətəlinin
kədərli çöhrəsi, uca şöhrəti, heykəlləşən
ömrü bu gün də hamını
düşündürür. Ədəbiyyatımızda
bir Mirzə Fətəli ucalığı var ki, o ucalıq həmişə
zirvədə qərar tutacaq.
Yazdığı əsərlərin heç birinin səhnə
təcəssümünü görə bilmir.
“Mirzə
Fətəli:
– Teatro əsəri
səhnədə oynamaq üçün yazılır. Səhnəmiz var ki, əsəri də oynasınlar?
Zərdabi:
– Bildiyimə
görə “Müsyo Jordan”ı Tiflisdə oynayıblar.
Mirzə
Fətəli:
– Bəli,
rus dilində. Amma mən, onu türk dilində
yazıram. Bə nə zaman mənim
xalqım öz doğma dilində səhnədə görəcək?
Zərdabi:
– Darıxmayın Mirzə, o gün də gələcək.”
Əlifba islahatı ilə bağlı Türkiyəyə
səfər edir. İrana məktub yazır, ancaq dediyi təklifə
əməl olunmur. Əlifba məsələsi
həll olunmamış qalır. Ona görə
ki, Türkiyədə sədri-əzəm Fuad paşa əlifbamızın
taleyini Aleksandr bəylərə, Akop bəylərə həvalə
edir (biri erməni, biri cuhud). Mirzə Kazım bəy kimi
bir alimin, Ziya Paşa ilə birlikdə “Hürriyyət” qəzetini
çıxaran Vətən şairi Namiq Kamalın, Fransa və
Hindistan alimlərinin əlifba ilə bağlı fikirləri
nəzərə alınmır. Ortaya çoxlu əmmalar,
bəlkələr çıxardırlar.
“İndi mənim bütün fikrim-zikrim əlifba məsələsidir. Ərəb
hürufatını dəyişmək arzusu ilə
hazırlaşıram axirət səfərinə”, – deyən
Mirzə Fətəli əlifbanın dəyişildiyi
günü də görə bilmir.
Dilimizin,
dinimizin, millətimizin, mədəniyyətimizin, maarifimizin
taleyi, dərdi, problemləri ilə bağlı Mirzə Fətəlinin
Həsən bəy Zərdabi ilə söhbətləri
olduqca düşündürücü və maraqlıdır.
Millətin iki böyük oğlu öz xalqının
taleyi, keçmişi, bu günü və gələcəyi
haqqında dərdləşir.
“Mirzə
Fətəli (Zərdabini qucaqlayaraq):
– Mənim kimi qəmlərə mübtəda olan, müasirlərin qabiliyyətsizliyindən, anlamazlığından təngə gələn əziz qardaşım. Qəm yemə. Gələcək nəsillər biləcək ki, millətimizin yolunda biz nə çəkmişik. Bizim arzularımızı onlar həyata keçirəcək”.
Mükafatını öz vicdanından alan gənc Həsən bəy Zərdabi can üstündə olan Mirzə Fətəliyə ürək açan sözlər desə də, Mirzə Fətəli dövrdən, zamandan, insandan gördüyünü görmüş, çəkdiyini çəkmişdi. Mirzə Fətəlinin dərdli-qəmli söhbətlərinə Zərdabi belə cavab verir. “Bilirəm, Mirzə, dünya belə gəlib, belə də gedəcək, vilayət nadansız olmaz. İntəhası, iş nadanların çoxluğunda, azlığındadı. Bizdə axı deyəsən bir az çox olub. Nə isə, başınızı çox ağrıtdım, mən gedim”.
Ssenaridəki Mirzə Fətəlinin vəsiyyətindən bir parçanı oxuculara çatdırıram. “Ömrüm boyu mən xalqa namusla xidmət etmişəm, vəsiyyətim də var. Bilirəm, mən öləndən sonra gəlib evi ələk-fələk edəcəklər, görsünlər, yazıdan-pozudan nəyim qalıb – nə yazmışamsa hamısı senzordan keçib, izinlə basılıb. Xilafi-hökumət bir yazım yoxdur. Amma... Bax, o sandığı görürsən? Onun dibində, matrasın altında kamallüdövlənin əlyazmalarını gizləmişəm. Nəbadə xəbər tutarlar. Vaxtı gələndə Rəşidlə onu basarsınız. Amma nəbadə mənim adım olsun. Mənə day bir şey edə bilməzlər. Sümüklərim də çürüyəcək o vaxta, amma sizləri incidə bilərlər. Odur ki, basanda mənim adım olmadan çap edin. Çalışın tək türkcə yox, farsca, rusca, fransızca da basılsın. Həyatımın ən böyük arzusu bu idi”. Görün bu vəsiyyətin altında nə qədər kədər yatır! Bu kədər xalqın taleyindən, Vətənin əhvalından, əsərlərinin çapından, əlifbamızın, dilimizin vəziyyətindən nigaran bir ürəyin kədəridir.
Ssenaridə rusca verdiyiniz mətnlərdə mətləb daha dərinə gedir. Tiflisin müxtəlif yerlərində, M.F.Axundovun evində Mirzə Fətəlinin, A.Bakıxanovun, B.Marlinskinin görüşlərində təkcə Azərbaycanın yox, Rusiyanın, Türkiyənin, İranın, dağlıların vəziyyətindən, şərqlə qərbin münasibətlərindən söhbət gedir. Puşkinin ölüm xəbəri insanları sarsıdır. Qriboyedovun, Lermontovun, Puşkinin, M.Rılskinin vaxtsız və faciəli ölümləri dövrün, zamanın bəlası kimi meydana çıxır, danteslər öz işini görür. Ölən xalqın böyük oğullarıdır. Danteslər, puşkinlər üz-üzə dayanır. M.Fətəli “Puşkinin ölümünə şərq poema”sını yazır. Lermontova Aşıq Qəribdən danışır. Bütün hadisələrin və insanların fonunda Mirzə Fətəlinin böyüklüyü, uzaqgörənliyi üzə çıxır.
Əzizim, Anar müəllim!
Ziyalılarımızın başına çox oyunlar açılıb. Bu biabırçılıqlar bu gün də davam edir. Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir bəy, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Mirzə İbrahimov, Qara Qarayev kimi xalqın böyük oğullarına, hətta dahi Füzuliyə, Xətaiyə sataşanlar, söz atanlar var. Görün adını çəkdiyim şəxsiyyətlər sağlıqlarında sapı özümüzdən olan baltalardan nələr çəkiblər.
“Əkinçi” kimi bir qəzetin naşiri, mətbuatımızın peyğəmbəri səviyyəsinə yüksələn Zərdabi gör özü haqda nə deyir:
“- Mirzə, bilsəz məndən hökumətə nə qədər danos yazırlar. Özü də ən çox canfəşanlıq edən özümüzünkülərdi. Məni seçkilərdə də qaraladılar. Öz müsəlmanlarımız pozdu, o yerə xaricilərdən birini intixah elədilər.” Bəli, budur böyüklərin, dahilərin, seçilmişlərin taleyi. Ariflərdən ürək, ağıl mükafatı, nadanlardan, naqislərdən pislik, şər-böhtan yemək, dedi-qodu pəncəsində çırpınmaq.
Ancaq dedi-qodular, naqisliklər, paxıllıqlar, şər-böhtanlar suda qar əriyən kimi əriyib gedir. Qalan halal yaradıcılıq, halal zəhmətin yaratdığı milli və bəşəri sərvət kimi yaşayan kitablar, qiymətli əsərlər, deyilən sözlər, yazılan fikirlər olur. Gedən küləkdi, qalan qayadı, gedən dumandı, qalan dağdı, itən, yox olan köpükdü, axan çaydı.
Dünyada zirvələr, ucalıqlar, yüksəkliklər, ucalanlar, ucaldanlar yaşayır. Siz də o zirvələrdən biri kimi, “Əsrin əsiri” kimi, ədəbiyyatımızın fədaisi, xalqın oğlu kimi həmişə yaşayacaqsınız. Sizə uğurlar olsun, Anar müəllim!
Zəlimxan Yaqub,
Xalq şairi
525-ci qəzet.- 2013.- 25 may.- S.16.