“Azərbaycanda milli siyasət burada
yaşayan xalqların tam hüquq bərabərliyinə əsaslanır”
(davamı)
Müsahibimiz Mədəniyyət və İncəsənət
Universitetinin sosial- siyasi elmlər kafedrasının müdiri,
fəlsəfə elmləri doktoru, professor Əlikram
Tağıyevdir. Söhbətimizin mövzusunu millətlərin
yaranması, təşəkkül tapması və
inkişafında müxtəlif ideologiyaların, dinin, diaspor və
lobbinin rolu, milli birlik məsələləri, milli mentalitet və
buna əsasən millətlərin təsnifatlaşdırılması,
qloballaşma fonunda milliliyin, milli dəyərlərin
qorunması, etnik münaqişələrin yaranma səbəbləri
və problemdən çıxış yolları kimi məsələlər
təşkil edir.
– SSRİ
adlı imperiya, 20 ildən artıqdır ki,
dağılıb, ancaq özündən sonra qaynar etnik
münaqişə ocaqları “miras” qoyub. Hələ də
bəzi millətlər, o cümlədən biz bunun
altını çəkirik...
–
Doğrudur, SSRİ-nin çökməsilə bərabər
dünyanın üçdə bir hissəsində milli
çəkişmələr, etnik qarşıdurmalar və
millətçilik hərəkatı yeni bir vüsət
aldı. İki əsrin qovşağında
yaşayan sivilizasiyalı insanlar milli əlamətə görə
bir-birlərini öldürməyə və qırıb
çatmağa başladılar. İnsanların
millətçilik hərəkatı ona gətirib
çıxardı ki, onların özlərinin əllərilə
yaradılmış olan maddi və mənəvi dəyərlər
binası bir ucdan sökülüb dağıldı,
yandırılıb külə döndərildi, ictimai-siyasi həyatın
bütün sahələrində millətçiliyin neqativ cəhətləri
zəfər yürüşünə çıxdı.
Bilirik ki, qədim dövrlərdən üzü bəri fərdlər,
qruplar, siniflər, partiyalar, millətlər və s.
arasında baş verən münaqişələr müxtəlif
üsullarla həll olunub. Sanistebanın müəyyən
etdiyi kimi, münaqişəli tərəflər
arasındakı münasibətlər iki tipdə ola bilər: 1) hər hansı ümumi maraq və
məqsədgüdməyən radikal münaqişələr;
2) qismən münaqişə: bu halda aralarında
qarşıdurma olmasına baxmayaraq, tərəfləri
hansısa bir maraq birləşdirir. Cəmiyyətdəki
münaqişənin iki böyük tipi məlumdur: 1) Cəmiyyətin
fundamental dayaqlarına toxunmayan münaqişələr. Bu tip
münaqişənin iştirakçıları onların həlli
üçün bütöv ictimai sistemin dəyişdirilməsini
vacib hesab etmirlər; 2) həlli üçün cəmiyyətin
bütövlükdə dəyişdirilməsi tələb
olunan münaqişələr. Birinci halda barışıq ola bilər, ikinci halda isə barışıq
olsa da müvəqqəti olur. Belə
münaqişələrin həlli son anda zorakılığa
əsaslanır. Müstəmləkəçilikdən
xilas olmağa çalışan tərəflər onu dəyişməz
saxlamağa çalışan metropoliya arasında olan
münaqişələr buna misal ola bilər.
Münaqişə
latın mənşəli “conflict”
sözündən olub qarşı-qarşıya duran qüvvələrin,
mənafeləri, fikirlərin, baxışların
toqquşması, ciddi fikir ayrılığı, sonu siyasi
mübarizə ilə nəticələnən kəskin
mübahisə deməkdir. Münaqişələrin
təsnifatına sosial, siyasi, şəxsiyyətlərarası,
dövlətlərarası, siniflərarası, millətlərarası
münaqişələr daxildir. Bunların
içərisində ən çətini millətlərarası
münaqişələrdir.
Münaqişə bir-birinə uyğun gəlməyən
prinsiplərin, fəaliyyətin, ayrı-ayrı şəxslərin,
siyasi partiyalar və ictimai-siyasi təşkilatların, etnik
qrupların, dövlətlər və sosial-iqtisadi sistemlərin
qarşıdurması və toqquşmasıdır. Münaqişələr
ictimai münasibətlərdəki uyğunsuzluğun, dövlətlər
arasında və eləcə də millətlər və
kiçik etnik qruplar arasında ziddiyyətlərin,
açıq silahlı toqquşmaların, prinsiplərdəki
fərqin, rəngarəng nöqteyi-nəzərlərin
labüd nəticəsidir. Amerika sosioloqu
Kozer münaqişələrin sosial qrup və fərdlərin
öz obyektiv məqsədləri, yəni, hakimiyyət, sosial
statusun dəyişdirilməsi, gəlirlərini
bölüşdürülməsi uğrundakı mübarizə
kimi qiymətləndirir.
–Etnik münaqişələr
mövzusuna xüsusilə diqqət çəkməyinizi istərdik.
– Etnik
münaqişələr əksər hallarda hər hansı
bir dövlətin daxilində baş verir. Bu da
azlıq təşkil edən etnik qrupun azadlığı,
müstəqilliyi və ya müəyyən bir status, həmçinin
iqtisadi və sosial ədalətsizlik üzündən baş
verir. Hakimiyyət səlahiyyətlərinin
qeyri-adekvat surətdə bölünməsi və əhalinin
etnik tərkibinə görə inzibati ərazilərin
düzgün bölünməməsi barışmaz ziddiyyətlərin
və uzun sürən münaqişələrin yaranmasına
səbəb olur. Bəzi halda hətta
münaqişənin əsas səbəbi üzdə olmur və
obyektiv eləcə də subyektiv səbəblər
üzündən müşahidəçilərin nəzərindən
gizlədir. Buna görə də baş
vermiş hər hansı bir münaqişənin siyasi,
iqtisadi, konvensional və fərdi səbəblərini bir-birindən
hökmən ayırmalıyıq. Əks
halda, münaqişənin həlli açılmaz
düyünə düşə bilər. Siyasi
münaqişələr bir çox hallarda etnosların tarixi ərazi
mübahisələri iddiaları səbəbindən də
baş verir ki, bu da bəzən ədavətin, ziddiyyətin
ara-sıra baş verməsi ilə səciyyələndirilir,
uzun sürən münaqişələrin yaranmasına səbəb
olur. Münaqişələr əksər
hallarda yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi xalqların öz
azadlığı uğrunda müstəmləkəçilərə
qarşı apardıqları mübarizədə öz əksini
tapır. Bu barədə 1949-cu il
Cenevrə konvensiyasına əlavə olaraq 1977-ci il 1 ¹-li
protokola əsasən xalqların müstəmləkəçilik
və rasisit hökmranlığına, təcavüzə
qarşı onların öz müstəqillik hüquqlarını
həyata keçirmək uğrunda apardıqları hərbi
münaqişələr beynəlxalq hərbi münaqişələr
adlandırılır və milli azadlıq mübarizəsi
kimi alqışlanır. Bu qərarın
mövcud dövlətin separatist qüvvələri tərəfindən
işlədilməsi və ölkənin
dağıdılması məqsədilə BMT özünün
fəaliyyətində qoruyucu bir kəlamdan da istifadə edir.
Bu kəlama əsasən müstəqil dövlətin
dağıdılmasına doğru yönəldilmiş fəaliyyəti
müdafiə etmək olmaz. Bunun
üçün də hökumətlər ərazisində
yaşayan bütün millətlərə dilindən, irqindən,
millətindən asılı olmayaraq bərabərlik verməlidirlər.
Münaqişələr yetkinlik dərəcəsinə,
xarakterinə və öz həllinin kəskinliyinə görə
fərqlənir. Konkret tarixi şəraitdən asılı olaraq ziddiyyət
həm də öz-özünə ləğv olmaq, həm
subyektiv amilin fəaliyyəti nəticəsində həll
olunmaq, həm də ziddiyyətli şərait
qarşıdurmaya, böyük insan kütlələrinin mənasız
mübarizəyə cəlb olunmasına, silahlı mübarizəyə
və qarşı-qarşıya duran tərəflər
üçün ekstremal şəraitin meydana gətirib
çıxmasına gətirib çıxara bilər. Bu baxımdan münaqişələrin inkişafını
əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq çətindir.
Çünki bu məsələdə bir
çox məqamlar subyektiv amillərin təsiri ilə baş
verir. Ümumiyyətlə qeyd etmək
lazımdır ki, münaqişələr cəmiyyətin
inkişafını ləngidən bir vasitədir. İctimai həyatda münaqişələrin
baş verməsi və onların kəskinləşməsi
antoqonist xarakter daşıyır. Bunu nəzərə
alaraq bir sıra müəlliflər qeyd edirlər ki, cəmiyyətdə
baş verən antoqonist ziddiyyətləri ən ilkin vaxtda, yəni
münaqişə vəziyyətinə çatmayan mərhələdə
həll etmək ən optimal yoldur. Məsələn,
əgər Dağlıq Qarabağ problemi deyilən uydurmalar
vaxtında ifşa edilib ona siyasi qiymət verilsəydi, biz
bugünkü münaqişə və qarşıdurma ilə
üzləşməzdik.
–
Razılaşarsınız ki, Dağlıq Qarabağ
münaqişəsinin yaranmasının kökündə
torpaqlarımıza köçürülən ermənilərə
əslində layiq olmadıqları çox isti, tolerant, daha
doğrusu, dostcasına münasibətimiz dayanır?
– 1928-ci il Türkmənçay müqaviləsinə əsasən
İrandan və Türkiyədən Azərbaycana
köçürülmüş ermənilərin bir qismi
Qarabağ torpaqlarının dağlıq hissəsində yerləşdirilib.
Elə o dövrdən də yerli əhali olan azəri
türklərini sıxışdıraraq onların
torpaqlarını ələ keçirməyə
başladılar. Elə bu səbəbdən
idi ki, zaman-zaman bu torpaqlarda milli münaqişələr
baş verib, iki xalq arasında uzun sürən çəkişmələrə
və qanlı müharibələrə səbəb olub.
Dağlıq Qarabağda azəri türklərini
sıxışdıraraq illər ötdükcə ermənilərin
bu ərazidə saylarının artması erməni etnosunun
formalaşmasına səbəb oldu. Ermənilər
Çar Rusiyasının vasitəsilə Azərbaycan
torpaqları hesabına yaratdıqları Ermənistanın ərazisini
böyüdərək “Böyük Ermənistan” yaratmaq məqsədi
ilə Azərbaycandan yeni torpaqlar qoparmaq üçün əsrin
əvvəllərində bir sıra qırğınlar
törədiblər. 1922-ci ildə Azərbaycanda
azlıq təşkil edən ermənilər Dağlıq
Qarabağda yığcam yaşadıqları
üçün Mərkəzin təkidi ilə muxtariyyət
statusu qazanıblar. Lakin bu muxtariyyət
onları tam təmin etmədiyi üçün onları
Sovet dövründə ayrı-ayrı illərdə bu ziddiyyətli
məsələyə yenidən baxılması haqqında məsələ
qaldırıblar. Totalitar sovet rejimi isə
bu ziddiyyətli problemin etnik münaqişə kimi
partlayışa səbəb olmaması üçün
güc vasitəsilə qarşısını alıb. Yenidənqurma şəraitində isə
Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan qoparmaq istəyən
erməni millətçiləri məsələni bir qədər
başqa yönümdə qoydular. Onlar
“guya milli cəhətdən sıxışdırılmış”,
o cümlədən “iqtisadi cəhətdən ilhaq edilmiş
və təbii ehtiyatların düzgün bölünməməsini”
nəzərə alaraq öz azadlıqlarını, muxtariyyət
statusunun dəyişdirilməsini tələb edirlər.
Lakin əsas məsələ gizlədilsə də
artıq aydın idi ki, erməni millətçiləri
Dağlıq Qarabağı əvvəlcə ayrıca
müstəqil respublika, dövlət etmək, sonra isə onu
Ermənistana birləşdirmək istəyirdilər. Bu münaqişə əvvəlcə Azərbaycan
daxilində kiçik bir etnik ziddiyyət kimi başlasa da
sonralar Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü nəticəsində
bu daxili münaqişə sərhədlərini aşaraq
dövlətlərarası siyasi münaqişə səviyyəsinə
çatıb. Dağlıq Qarabağ
münaqişəsi və onun yaradıcıları Azərbaycanda
bir sıra digər etnik münaqişələrin
yaranmasına çalışıb və ona təkan verib.
Bu isə beynəlxalq hüquqa zidd olaraq vahid
dövlət suverenliyinə qarşı yönəldilmiş
bir hərəkət, təcavüz və cinayətdir.
(Ardı var)
Sevinc MÜRVƏTQIZI
525-ci qəzet.- 2013.-
28 may.- S.6