Gülsarıya əlvida demirəm...

Qəribə təsadüfdü: dünya şöhrətli yazıçı Çingiz Aytmatovun ölüm xəbərini televizordan eşidəndə onun “Əlvida Gülsarı” ktitabı masamın üstündəydi. Aytmatovun yaradıcılığına dönə-dönə müraciət edirəm. Onun bir-birindən maraqlı, dərin mənalı-məzmunlu əsərlərində mən xəyalən İsık-kul gölünün sahillərini dolaşmışam, Tyan-Şan dağlarının yaşıl yamaclarına qalxmışam, hətta oralarda at da oynatmışam. Bəlkə də ona görə bu yerlərə ilk dəfə yolum düşəndə elə bilirdim bu, mənim qədim qırğız torpağı, qırğız eliylə ilk tanışlığım, ilk görüşüm deyil, nə vaxtsa bu diyarda olmuşam.

Pricevalsk şəhərinə getmək üçün Rıbaçidə başqa avtobusa minməliydim. Vaxtım vardı, odur ki, bir az xiyabanları dolaşdım, bazar meydanını gəzdim. Bazar meydanında qaynaşan, yan-yörəmdən ötən adamların arasında gözüm kimisə axtarırdı. Deyəsən, bunu dükanın qabağında oturub demisini tüstülədən seyrək saqqallı ahıl kişi sezmişdi.

– Kimisə axtarırsan, oğul? – qayğıkeşcəsinə soruşdu.

Qeyri-ixtiyari “hə” deyib cavab verdim.

– Kimi? – kişi maraqlandı. – Adını desən, əlbət tanıyaram. Bu elatda tanımadığım adam az-az olar.

Kişinin sözlərindən ürəkləndim. Dedim Tanabayı, Dyuşeni, Daniyarı, Cəmiləni, Yedigeyi axtarıram.

Qoca fikrə getdi, bəlkə də sadaladığım bu adlardan ona tanış gələn vardı. Bəlkə Tanabay elə onun özüdü? Dirəyə yedəklədiyi, əldən düşmüş qoca kəhər at da Gülsarıydı yoxsa?

Yoldan keçən məktəbli oğlan mənim sözlərimə gülümsədi. Bilmirəm niyə? Əlbət, çəkdiyim adlardan bilmişdi ki, ucqar bir qəsəbənin bazar meydanında Çingiz Aytmatovun qəhrəmanlarını, ədəbi personajlarını soraqlayıram...

Tyan-Şan dağlarının ətəyindəki çoban yurdlarına gəlib çatmaq üçün yük maşınında saatlarla yol qət eləməli oldum. Yolun uzaqlığı, birahatlığı məni yorsa da, belə bir uzun səfərə çıxmağıma peşman deyildim. Gördüyüm mənzərəyə heyran olmuşdum: dağların döşünü yaşıl meşəliklər sarmışdı, uca zirvələr ağ çalmalıydı, qoyun-quzu sürüləri yalların-yamacların sinəsinə səpələnmişdi. Tyan-Şanda qonaq qaldığım çoban alaçığı da mənə yad deyildi, korun-korun yanan odun sobasının istisinə hələ uşaq vaxtı qızınmışam, bu istini-hərarəti mən Aytmatovun əsərlərində duymuşam. Dağlarda ömür-gün yoldaşı ilə əl-ələ, çiyin-çiyinə verib çalışan, çöl həyatının çətinliklərini, qayğılarını onunla mərd-mərdanə bölüşən gözəl-göyçək cavan gəlin – Venera nədənsə mənə Aytmatovun Cəmiləsini xatırladırdı, mübariz ruhlu, qətiyyətli Cəmiləni. Venera – qədim Roma əsatirlərində gözəllik ilahəsinin adıdır. Eramızdan çox-çox əsrlər qabaq insanlar ümmansız, sirli ənginliklərə can atmış, kainatın müəmmalarını öyrənmək istəyində olmuşlar, ulduzlara, planetlərə əsatirlərdəki tanrıların, ilahələrin adlarını vermişlər. Venera da səma cisminə yerdən verilmiş addır. Sonradan isə insanlar bu adı səmadan endirib, istəkli övladlarını bu adla çağırıblar. Venera adı ucqar aulda doğulub-böyümüş göyçək qırğız qızına çox yarışırdı, amma nədənsə, özümdən asılı olmayaraq hərdən az qalırdı onu Cəmilə deyib çağırım. Əlbət, bundan inciməzdi...

Təsadüf elə gətirdi ki, üç il sonra, 1985-ci ildə Beynəlxalq Moskva Kinofestivalında Çingiz Aytmatovla görüşdüm. Qırğızıstan səfərimdən, söz saldım, Rıbaçidə qoca qırğızla söhbətimi, dağlardakı gənc çoban ailəsində qonaq olduğumu, qırğız alaçığında gecələdiyimi danışdım... Dedi maraqlı müşahidəniz var, yazıçı üçün bu, vacib şərtdir. Yazıçılıq müşahidə qabiliyyətindən başlayır. Əsl yazıçı həyatı ədəbiyyata gətirməyi bacarmalıdır.

Elə bədii əsər var ki, onu oxuyanda sanki kinoya baxırsan, hər şey gözlərinin qarşısında canlanır, sanki oxucu deyilsən, tamaşaçısan və hadisələri ekranda olduğu təki görürsən. Bu cür əsərlərin ekran həyatı adətən uğurlu alınır. Bu fikri tam mənasında dünya şöhrətli yazıçı Çingiz Aytmatov yaradıcılığına da şamil etmək olar. Məhz buna görə də ədibin əsərlərinə ikinci həyat – ekran həyatı vermək məsələsi daim kino sənətkarlarının diqqət mərkəzində olub. Onun yaradıcılığına müxtəlif illərdə, müxtəlif rejissorlar müraciət etmiş, yazıçının əsərlərinə maraqlı ekran həyatı bəxş eləmişlər. Andrey Konçalovski, Gennadi Bazarov, Bolat Şamşiyev, Sergey Urusevski, İrina Polovskaya və digər rejissorlar Aytmatovun əsərlərini ekranlaşdırmışlar.

Çingiz Aytmatov Moskva kinofestivalına qonaq sifətilə qatılmışdı, onu tez-tez tanınmış kinorejissorların, prodüsserlərin, aktyorların arasında görmək olurdu və bu görüşlərdə, danışıqlarda söhbət yazıçının əsərlərinin ekran həyatından gedirdi. Onun əsərlərinə müraciət etmək istəyən əcnəbi rejissorlar da çox idi. O günləri, o görüşləri xatırladıqca düşünürəm ki, Sovet quruluşunun yersiz və mənasız məhdudiyyətləri olmasaydı, Çingiz Aytmatovun əsərləri daha çox ölkələrdə çəkilər, özünün ekran həllini tapar, ekran həyatını yaşayardı. Yaradıcılıq söhbətlərinin, əməkdaşlıq əlaqələri barədə aparılan bəzi danışıqların bilavasitə şahidi olduğumdan bunu deyə bilərəm ki, o vaxtlar ölkədə sənətin siyasətləşdirilməsi, hər şeydə bir əmma axtarılması, sərt senzura qaydalarının mövcudluğu, sənət adamları qarşısında süni sədlər, problemlər yaradılması təklif olunan layihələri əksərən nəticəsiz qoyurdu. Dünya şöhrətli yazıçı olmasına baxmayaraq bu cür məhdudiyyətlər, süni sədlər, problemlər Aytmatov üçün də mövcud idi. Onun həyat və yaradıcılığı kinoyla sıx bağlı olub. O, Qırğızıstan Kinematoqrafiya İttifaqı idarə heyətinin ilk sədri olub və ölkədə kino sənətinin təşəkkülündə, yeni kinonun yaranmasında, gənc kinematoqrafçıların yetişməsində də çox işlər görüb. Aytmatovun ədəbi yaradıcılığı ilə kino yaradıcıllığı arasında bir paralellik olduğu göz qabağındadır və yazıçı kino sənətinə həmişə yüksək qiymət verib, yaradıcılığında bu sahəyə də geniş yer ayırıb. O deyirdi ki, kino ədəbiyyat, teatr, musiqi sənəti ənənələrindən bəhrələnərək təşəkkül tapmışdır, kino bədii ədəbiyyata müraciət etməklə onu daha geniş auditoriyaya çatdıra bilir və bu baxımdan sənətin heç bir növü kinoda olan imkanlar qədər böyük gücə malik deyil..

Aytmatovun qəhrəmanları ikili həyat yaşayır: biz Cəmilənin, Tanabayın, Dyuşənin, Yedigeyin və neçə-neçə ədəbi personajların həm də ekran obrazları bizə yaxşı tanışdır. Çingiz Aytmatovun yaradıcılığındakı bu paralellik haqqında danışaraq deyirdi nəsrin üstünlüyü ondadır ki, sərbəstliyi var, hadisələri istədiyi səmtə yönəldə bilir, maraqlı dialoqlar qurur, sözlə istədiyi mənzərəni yarada bilir. Ssenaridə isə bu sərbəstlik yoxdur, istər-istəməz müəyyən çərçivədən kənara çıxa bilmirsən. Ssenari naminə əsərdən atılan hissələrə isə heyfslənməmək olmur...

Moskva kinofestivalında Çingiz Aytmatovla söhbətlərdə, onunla aparılan müsahibələrdə “Gün var əsrə bərabər” əsərinin adı daha çox hallanırdı. Heç yadımdan çıxmaz, o vaxtlar ədibin “Gün var, əsrə bərabər” romanı böyük maraq oyatmış, səs-səda salmışdı. Əsər yalnız Sovet İttifaqında deyil, dünyanın bir çox ölkələrində də böyük tirajlarla çap edilmişdi. Dünya oxucusu Çingiz Aytmatov yaradıcılığının yeni bir yanı-yönüylə tanış olmaq imkanı qazanmışdı. Əsər yazıçının yaradıcılığında doğrudan da yeni bir mərhələnin başlanğıcı kimi qiymətləndirilirdi. Təbii ki, bu hadisə kinematoqrafçıların də diqqətindən kənarda qala bilməzdi.

Bu əsərə maraq göstərən, onu ekranlaşdırmaq istəyində olanlar arasında türk kino sənətkarları da vardı. Türkiyə tərəfindən bu barədə danışıqlar aparan prodüsser Sabah Duru və onun həyat yoldaşı, tanınmış aktyor və rejissor Yılmaz Duru, Türkmənistan Kinostudiyası tərəfindən isə rejissor Xocaqulu Narliyev idi. Sonradan müştərək filmə Liviya kinematoqrafçılarının da cəlb edilməsi söhbəti yarandı. Çingiz Aytmatovun yaradıcılığına müraciət edilməsi təsadüfü deyildi. Xocaqulu Narliyev təcrübəli, istedadlı kinorejissor kimi bu əsərin ekran həyatının uğurlu alınacağına inanırdı və deyim ki, türk kinematoqrafçıları da bu fikirdə idilər. Yılmaz Duru da Sabah xanım da Çingiz Aytmatov yaradıcılığına yüksək qiymət verirdilər.

Əlbəttə, aparılan söhbətlər sonradan öz bəhrəsini versə də, çəkiliş problemsiz keçmirdi, film gecikirdi. Sabah Duruyla sonrakı görüşlərimdə öyrəndim ki, filmin ləngiməsi daha çox maliyyə problemləriylə bağlıymış. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq filmin çəkilişi uğurla başa çatdı, 1988-ci ildə “Manqurd” adıyla ekranlara çıxdı.

Onu da deyim ki, “Gün var əsrə bərabər” əsərinə müxtəlif rejissorlar müraciət edib.

Əsərin əsas qəhrəmanı dəmiryolçu Yedigey saf əxlaqlı, aydın düşüncəli, təmizqəlbli sadə bir insandır və yazıçının özünün də dediyi kimi dünya məhz belə insanların hesabına yaşayır. Yedigey dövrünün sıxıntılarını yaşamış, yalnız öz bacarığı, zəhmətsevərilliyi sayəsində ayaqda qalmağı bacarmışdı. Bu obraz Sabitcan kimi özünü düşünən, hər yerdə yaxasını qırağa çəkməyə çalışan meşşana qarşı qoyulub. Müəllif bu iki obrazı qarşı-qarşıya qoymaqla həqiqi meyarların, insani keyfiyyətlərin ucalığını üzə çıxarmağa çalışır və buna nail olur. Yedigeyin orta savadı belə yoxdur, onun danışığı da, davranışı da adidir, amma onun sadə, adi danışığında belə qədim dastanlardan, şifahi xalq yaradıcılığından gələn, bəhrələnən hikmət var. Keçdiyi həyat yolu isə ondan ötrü əsl məktəb olub. Onun adi danışığında belə xalqdan qaynaqlanan dərin fəlsəfi fikir var. Bir əyalət stansiyasından ayaq götürən və ilk baxışdan bir qədər bəsit görünən hadisələrin təsvirilə başlayan əsər, getdikcə insanı öz cazibə qüvvəsinin təsirinə salır. Yazıçı ilk baxışdan adi görünən bu hadisələri tədricən inkişaf etdirib qloballaşdırır, dünyəvi məsələlərlə bağlayır və bununla da bəşəri problemləri qabarıq olaraq ortaya çıxarır, insanları düşünməyə çağırır. Aytmatov yaradıcılığının böyüklüyü, fəlsəfəsi həm də bundadır. Yazıçını narahat edən problemlərin: silahlanma, müharibə ocaqlarının alovlanması, zorakılıq, işğalçılıq siyasəti kimi təhlükələrin bəşəriyyət üçün qorxulu olduğunu, insanlığı məhvə sürüklədiyini həm xalq nağıllarından bəhrələnməklə, həm də fantastik bir üsuldan istifadə etməklə göstərməyə çalışır. Yer üzündəki həyatın, insanlığın necə dəhşətlərlə qarşılaşa biləcəyi insanın kosmik raketlər göndərdiyi başqa planetdən daha aydın görünür.

Demək olar ki, Çingiz Aytmatovun əksər əsərləri ekranlaşdırılıb və filmlərin bəzilərinin ssenari müəllifi də yazıçının özüdür. Onun “Cəmilə”, “Ağ gəmi”, “Dəniz kənarıyla qaçan alabaş”, “İlk müəllim”, “Ana tarla”, “Qırmızı yaylıqlı qovağım mənim” və digər əsərləri həm də uğurlu ekran həyatı yaşayır, bu gün də maraqla baxılır.

Türk kinematoqrafçılarının Aytmatovun yaradıcılığına müraciət etdikləri ilk əsər “Qırmızı yaylıqlı qovağım mənim” olub. Film “Səlvi boylum, al yazmalım” adıyla 1977-ci ildə ekranlara çıxıb. Filmin rejissoru mərhum sənətkar Atif Yılmazdır. Atif Yılmaz 100-dən çox filmə imzasını qoymuş bir sənətkardır. O, Türkiyədə daha çox qadın problemlərini, qadınların acılı-şirinli həyatını, onların qayğılarını ekranlara gətirən rejissor kimi də tanınırdı. Film Türkiyədə rəğbətlə qarşılandı və deyim ki, indinin özündə də maraqla baxılır. Türk televiziyaları dəfələrlə bu filmi nümayiş etdirib. Baş rollarda Türkan Şoray və Kadır İnanır çəkilib. Dövrünün ən populyar sənətkarları sayılan bu iki aktyorun oyunu filmin uğurlu alınmasına az təsir göstərməyib. Təcrübəli rejissor Atif Yılmaz aktyor seçimində yanıla bilməzdi.

Türkan Şorayla görüşəndə söhbətimizdə bu filmə də toxunduq, daha doğrusu, söhbəti bu mövzuya mən yönəltdim, müsahibimin fikrini öyrənmək istədim. Türkan Şoray Aytmatov yaradıcılığından danışaraq dedi, əsər bizə o qədər yaxın və doğmadı ki, elə bil hadisələr Türkiyə həyatından götürülüb. Rejissor Atif Yılmaz məni baş rola dəvət edəndə çox sevindim, ssenarini oxuyan kimi də razılığımı verdim...

Onu da deyim “Qırmızı yaylıqlı qovağım mənim” filmi Sovet prokatında da müvəffəqiyyətlə nümayiş etdirilmiş, maraqla qarşılanmışdır. Doğrudur, bu ekran əsəri maraqlı alınsa da, türk kinosuna xas olan müəyyən nöqsanlardan xali deyildi.

1988-ci ildə İstanbulda rejissor Atif Yılmazla görüşdüm. Təbii ki, “Qırmızı yaylıqlı qovağım mənim” filmi də söhbətdən kənarda qala bilməzdi. “Yılmaz bəy, Aytmatovun əsərinə müraciət edəndə filmin uğurlu alınacağına inanırdınızmı?” – soruşdum. Dedi Türkiyədə bədii əsərləri ekranlaşdırmaq o qədər də asan deyil. Ağır, sanballı mövzuları ekrana gətirmək küllü miqdarda vəsait tələb edir, bu isə Yaşılçam rejissorlarından ötrü əlçatmazdır. Qaldı ki, Aytmatovun yaradıcılığına müraciət etməyimə, bunun bir neçə səbəbi var. Əvvəla, Çingiz Aytmatov Türkiyədə çox tanınan, oxunan, sevilən yazıçılardandır. Onun yazdıqları türk oxucusuna çox yaxındır, doğmadır. Türk xalqlarının adət-ənənələri, məişəti Anadolu məişətindən çox da fərqlənmir. Digər tərəfdən əsərin romantikliyi də məni cəzb eləyirdi. Əslində, əsərdəki hadisələr ümumilikdə türk xalqları üçün xarakterikdi, maraqçəkəndi. Bu baxımdan, mövzunu uyğun gördüm. Təbii ki, əsərin ekranlaşdırılması çox da vəsait tələb eləmirdi. Bu da vacib şərt idi.

Maraqlıdır ki, Türkiyədə “Qırmızı yaylıqlı qovağım mənim” əsərinə 34 il sonra yenidən müraciət edilib. Ölkənin ATV kanalı əsərin motivləri əsasında çəkilmiş yeni çoxseriyalı filmi nümayiş etdirdi. Əslində, türk kinematoqrafçılarının bu əsərə qayıdışı mövzuya yeni baxışdır, özü də bir qədər fərqli baxışdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, müasir tamaşaçının tələbləri də fərqlidir. Qeyd edim ki, yeni film də maraqla qarşılanmış, tamaşaçı rəğbətini qazanmışdır. Sevindirici haldır ki, türk kinematoqrafçıları son illərdəki maraqlı seriallarıyla, filmlərilə seçilməkdədirlər. “Al yazmalım” seriyalı da bu sahədə atılan daha bir uğurlu addımdır.

Çingiz Aytmatov yalnız yazıçı kimi deyil, həm də bir ssenarist kimi öz imzasını həmişə uca tutmuş, kinoya öz dəyərli töhfələrini vermişdir. Onun yaradıcılığı bu gün də kinematoqrafçıların diqqətindən kənarda qalmır. Kim bilir, bəlkə indinin özündə də Aytmatovun hansısa əsərinin ssenarisi yazılmaqda, hansısa çəkiliş pavilyonunda onun daha bir filmi üçün hazırlıq işləri görülməkdədir.

Çingiz Aytmatov milli ruhlu yazıçıydı. Bununla yanaşı, onun hər əsəri dünya ədəbiyyatı, dünya kinosu üçün bir hadisəydi. O, yalnız öz ölkəsinin, öz xalqının deyil, bütün ölkələrin, bütün xalqların yazıçısıydı, bəşəri bir sənətkar idi. O, zəmanəsinin klassikiydi və qələmə aldığı əsərlər dünyəvi mövzulara toxunurdu. Yazıçı həyati hadisələri bütün gerçəkliyi ilə, acılı-şirinli, ağlı-qaralı, yaxşılı-pisli ədəbiyyata ustalıqla gətirirdi. Çingiz Aytmatovun qəhrəmanları həyatda qarşılaşdığımız, tanıdığımız, tanımadığımız insanların real prototipləridirlər, onlar irqindən, milliyyətindən asılı olmayaraq hər bir oxucuya yaxındır, doğmadır, bədii ədəbiyyatın gücü-qüdrəti həm də bundadır. Ədəbi personajlarını, qəhrəmanlarını oxucuya sevdirə bilmək yazıçıdan ötrü ümdə və vacib amildir: oxucu əsərdəki qəhrəmanların yaşadığı hissləri yaşamalıdır, psixoloji baxımdan özünü onun yerində görməlidir. Aytmatovun Cəmiləsini, Daniyarını, Dyüşenini, Tanabayını, Yedigeyini kim sevməyib, bu məğrur insanların keçirdiyi hiss və həyəcanı kim yaşamayıb?

Aytmatovun əsərləri insanları düşündürür, onları sabaha inamla baxmağa səsləyir. Onun qəhrəmanları zamanın dolaylarından keçərək ən çətin vəziyyətdə belə sınmırlar, həyatın sınağından hünərlə, alnıaçıq çıxırlar..

Azərbaycanda da Aytmatovun yaradıcılığına həmişə yüksək qiymət verilib. Yazıçının demək olar əksər əsərləri dilimizə tərcümə edilib, bu gün də tərcümə edilməkdədir. Çingiz Aytmatov Azərbaycanı çox sevirdi. Ölkəmizə son səfəri zamanı demişdir: “Bakıda keçirdiyim günlər məndə təsəvvür yaradır ki, biz bir-birimizi qarşılıqlı surətdə anlamalı və qorumalıyıq. Biz bir-birimizin sevincinə və kədərinə, dərdlərinə şərik olmağı bacarmalıyıq. Həyat təcrübəsi belə yaranır... Bizi tale qarşılaşdırıb. Hamımıza ömür payı, yaşamaq haqqı verilib və ən başlıcası isə odur ki, biz bir-birimizə gərəyik...”

Aytmatov sənəti məktəbdir – böyük yaradıcılıq məktəbi. Bu məktəb-dən neçə-neçə nəsillər keçib, neçə-neçə nəsillər bəhrələnib. Onunla şəxsi tanışlığım həm oxucu, həm də yazıçı kimi mənə çox şey verib. İti, duru baxışı vardı. Həyata beləcə – aydın, dupduruca baxmağı bacarırdı. Onun qəhrəmanları da kitablardan, ekranlardan beləcə boylanır, dupduru baxışlarla bizə baxırlar. İstəyirəm deyim: “Tanabay, Daniyar, Cəmilə, Yedigey, ağlayın, Çingiz Aytmatov dünyasını dəyişib!” Nə illah eləsəm də, dinə bilmirəm, dilim dönmür, səsim çıxmır. Qaraxəbər olmaq istəmirəm. Desəm də, inanmazlar yazıçının ölümünə, necə ki, mən özüm inanmıram.

Çingiz Aytmatovun əsərlərini bu gün də maraqla, sevə-sevə oxuyuram. Hərdən onun qəhrəmanları ilə görüşməyəndə, onların səsini eşitməyəndə darıxıram. Mən onları yalnız ədəbi personaj kimi yox, həyatda görüb tanıdığım insanlar kimi yaxın və doğma bilirəm. Bir də elə bilirəm ki, mənim də Gülsarı adlı atım var və cilov gəmirən bu şahbaz atın yalmanına yatıb çapıram, bütün Qırğız elini–obasını dolaşıram. Bu vəfalı heyvan mənim gözümdə qocalmır, əfəlləyib əldən düşmür və günlərin birində gözlərini yumub yiyəsini yarı yolda qoymur. Odur ki, Gülsarıya əlvida demirəm...

Oktyabr 2013

Kamil Əfsəroğlu

525-ci qəzet.- 2013.- 2 noyabr.- S.24-25