Din elmlərinin məzmun və
mahiyyətinə müfəssəl baxış
(davamı)
Həzrət
Peyğəmbər dövründə müsəlmanların
beynində olan məsələlər vəhy
qaynağından alınan cavablarla həllinə
qovuşdurulurdu. Bununla yanaşı əshabın
bəzi problemlərlə
qarşılaşdığını bildirən rəvayətlər
də vardır. Rəsuli-Əkrəm göylərin və yerin yaradılışında
ağıl sahibləri
üçün Allahın
varlığı və
ucalığı ilə
əlaqədar dəlillərin
mövcudluğunu bildirən
ayəni oxuyub mahiyyəti barəsində
düşünməyənləri qınamış, bununla yanaşı əshabdan bəzilərinin qədər
məsələsi barəsində
mübahisə etdiklərini
gördükdə bu cür faydasız mübahisə ilə məşğul olmağı
qadağan etmişdir.
Peyğəmbərin əmr və
tövsiyələrinə uyan
əshab vəhy qaynağından gələn
açıqlama və
yönləndirmələrlə qənaətlənmiş, ələlxüsus,
üluhiyyətlə bağlı
mövzuların ağlın
gücünü aşdığını
düşünərək təslimiyyətə dayanan
bir iman anlayışını qəbul
etmiş və etiqadi mübahisələrə
girişməkdən uzaq
durmuşdur. Ancaq Rəsulullahın
vəfatından sonra əshab yeni bir dini problem ortaya çıxdıqda onunla bağlı hökmü tapıb açıqlamağı da
vəzifə bilmişdir.
Hz.Əbu Bəkrin zəkat vermək istəməyənlərlə savaşması,
Hz.Ömərin qədər
inancının insanın
iradəsini yox edib düşünmədən
hərəkət etməsi
kimi başa düşülməsinə qarşı
çıxması, Hz.Əlinin
insana aid heç bir hərəkətin qədərin əhatəsi
xaricində qalmadığını,
bununla birlikdə ilahi qədərin insanı iradə və fəaliyyət gücündən məhrum
etmədiyini açıqlaması
buna örnək ola bilər.
Hz.Əlinin xilafəti zamanında meydana gələn Cəməl və Siffin savaşlarından sonra İslam haqqında yetərli məlumatı olmayan və Hz.Əlini Hakim Vaqiəsinə razı salıb daha sonra onu allahsızlıqda
(haşa) ittiham edən bədəvilər
ilk etiqadi ixtilafa səbəb olmuşdurlar. Böyük
günah (kəbirə)
işləyən şəxsi
təkfir etməklə
başlayan və naslara səthi yanaşan bu hərəkat “xəvaric”
(xaricilər) adlanan bir qrup təşkil
etmiş, ardından da müxtəlif alt qruplara bölünmüşdür.
Əməvilər dövründə
böyük günah işləyənləri təkfir
edən (allahsızlıqda
günahlandırma) xaricilərə
müqabil Səid ibn Cubeyr və
Səid ibn Kutnə böyük günah işləmənin
insanı dindən çıxarmadığını, hətta imana zərər vermədiyini irəli sürərək
“mürciə” kimi tanınan yeni bir firqənin liderliyini etmişdirlər.
İlk dəfə Əbu Yunis əl-Əsvari, Məbəd əl-Cühəni
və Ata ibn Yəsar əməvi idarəçiləri tərəfindən
yayılan cəbr inancını rədd edərək insanın hərəkətlərini öz
iradəsi ilə etdiyi və insanı fəaliyyətə
məcbur edən bir qədərin olmadığı fikrini irəli sürmüşdürlər.
Buna müqabil Cad ibn Dirhəm cəbr fikrini qəbul etməklə yanaşı Quranın məxluq olması, ilahi sifətlərin nəfyi, maddənin hadis olan mahiyyət
və əlamətlərdən
meydana gəlməsi fikrini ortaya atmışdır. Cəhmiyyənin qurucusu Cəhm ibn Safvan ağlı
naslardan önə keçirərək onları
ağlın işığında
yorumlamışdır. O, formalaşdırdığı bu metoda bağlı
olaraq üluhiyyət,
axirət və başqa mövzularda yeni etiqadi görüşlər
irəli sürdü və kəlam metodunu işlədən
ilk alim oldu. O bu metodu daha
əhatəli bir şəkildə tətbiq
edən mötəzilənin
doğuşuna da zəmin hazırladı. Bəsrədə Həsən-i Bəsrinin
şagirdlərindən olan
Vasil ibn Ata böyük günah işləyənin imanla inkar arasında bir yerdə (əl-mənzilə beynə-l-mənziləteyn) durduğunu
söyləmək və
bu mövzudakı nasları ağlın işığında təfsir
etməklə mötəzilənin
əsasını qoydu.
Kəlama dair ilk əsəri
də İbn Ata yazmışdır. Mötəzilə qaynaqlarında Vasil ibn Atanın görüşlərini Əbu
Haşim Abdullah ibn Mühəmməd ibn Hənəfiyyə vasitəsilə
Əli ibn Əbu Talibə dayandıran rəvayətlər
olsa da, bunu təsdiqləyən digər məlumatlar mövcud deyildir.
100-120-ci (718-738 miladi) illərdə
ortaya çıxan bu hərəkat Amr ibn Ubeyd,
İbn Keysan əl-Əsam, Dirar ibn Amr, Əbul
Xuzeyl əl-Əllaf, Nazzam, Cahiz, Bişr ibn Mutəmir,
Cəfər ibn Harb, Cəfər ibn Mübəşşir,
Əbul Hüseyn əl-Hayyat, Əbu Ali əl-Cübbai, Kəbi, Qazi Əbdülcabbar, Əbu Rəşid ən-Nişapuri kimi alimlərlə formalaşıb
önəmli bir kəlam məktəbi halına gəlmişdir. Bəsrə və Bağdad kəlamçıları olmaqla
iki qrupa bölünən mötəzilə
alimləri detallarda fərqli görüşlərə
malik olsalar da nasların ağıl müstəvisində
izah olunması məsələsində ortaq
rəyə gəlmişdirlər.
Ayrıca Allahın varlığını, zatından
ayrı olaraq düşünülən sifətlərin
nəfyi əsasından
hərəkət edən
birliyini və insanların hərəkətlərində
azad olduğu fikrinə dayanan ədalətini əqli dəlillərlə əsaslandırmaq,
yaxşı və pisin müəyyənləşdirilməsində
ağlın yetkinliyini
qəbul etmək, böyük günah işləyən kəsin
imandan çıxıb
küfrə girmədiyinə
hökm etmək, yaxşılığı əmr
edib pislikdən çəkindirmək kimi
başlıca prinsiplərdə
razılığa gəlmişdirlər.
Cəhmiyyə və mötəzilənin ardınca sələfiyyə, sünni kəlam məktəbləri və imamiyyə-isnə aşəriyyə kəlamı da təşəkkül etmişdir. Şiə alimləri kəlamı başda Hz.Əli və imam Cəfər Sadiq olmaq üzrə əhli-beytə mənsub imamlarla başlayır və Şeyx Saduqun “İtiqadatu-l-imamiyyə” və Şeyx Müfridin “Tashihu-l-itiqad” əsərlərini bu mövzuda yetərli bir dəlil olaraq irəli sürürlər. Bununla yanaşı ədəbiyyatda şiəyə nisbət edilən ilk kəlamçı Hişam ibn Hakəmdir. Şiə kəlamı daha çox imamət mərkəzli bir məktəbdir. Mötəzilədən ilhamlanan bu məktəbin ondan yeganə fərqi imamətlə bağlıdır.
Kəlam məktəblərinin ortaya çıxmasından başlayaraq əksəriyyətini hədisçilərin təşkil etdiyi mühafizəkar alimlər kəlam hərəkatına təzyiq göstərərək Quran və Sünnəyə bağlı qalmağın zəruriliyini vurğulamış, dinin ana prinsiplərini ağlın, yaxud siyasi tərcihlərin işığında izah etməyə qarşı çıxmışdırlar. IX əsrdə bariz şəkildə məktəbləşən əhli-sünnə iki qrupa ayrılaraq inkişaf etmişdir. Bunların ilki Əhməd ibn Hənbəlin rəhbərliyində, xüsusilə, Buxari, Əbu Davud, Nəsai, Tirmizi, İbn Kuteybə, Əbu Said əd-Darimi kimi hədisçilərin də iştirakı ilə inkişaf edib formalaşan Sələfiyyədir. Bu məktəb naslarla yetinib əqli bilgilərə müraciət etməyi rədd etmiş, getdikcə mənsubları azalmaqla yanaşı hər əsrdə müxtəlif alimlər tərəfindən təmsil edilərək və azacıq rasionalizmə yer verərək davam etmiş, təbiət fəlsəfəsi, üluhiyyət və iman mövzularında əsas görüşlərini qoruyub fərqli bir sünni məktəb olma xarakterini davam etdirmişdir. Əhli-sünnənin ikinci və ən böyük qrupunu əşariyyə və maturidiyyədən ibarət sünni kəlam məktəbi təşkil etmişdir. Nasları hərəkət nöqtəsi etməklə yanaşı dini prinsipləri əqli bilgilər və dil qanun-qaydalarına söykənən izahlarla təməlləndirmə metodunu mənimsəyən sünni kəlam hərəkatının IX əsrin ilk yarısında Haris əl-Mühasibi, İbn Küllab əl-Bəsri və Əbdüləziz əl-Məkkinin çalışmaları ilə başlandığını söyləmək mümkündür. Sünni kəlamın o dövrlərdə İslam dünyasının ən önəmli mədəniyyət hövzəsini təşkil edən Orta Şərqdəki əsl qurucusu Əbülhəsən əl-Əşari olmuşdur. Mötəzilənin önəmli alimlərindən Əbu Əli əl-Cübbaidən kəlam dərsləri alan və qırx yaşına qədər mötəzilə düşüncəsini müdafiə edən Əşari, başda “vücub aləllah” prinsipi olmaqla mötəzilənin görüşlərini naslarla yanaşı əqli bilgilərə də zidd qəbul edərək bu məktəbdən ayrıldığını və əhli-sünnəyə keçdiyini açıqlamışdır. Əşari əqaid mövzularında hədislərin dəlil kimi işlədilməsini qəbul etmiş, əs-sıfətü-l-məanini isbat etmiş, insanların hərəkətləri də daxil olmaqla hər şeyin qədərin əhatəsinə girdiyini və insanların kəsb yolu ilə təsir etdiyi əməllərinin Allah tərəfindən yaradıldığını qəbul etmiş, röyatullahın, naslarda açıqlanan digər axirət hallarının ağıl nöqteyi-nəzərindən mümkün olub mütləq baş verəcəyi fikrini müdafiə etmiş, böyük günah işləyənlərin imandan çıxmadığını söyləmiş və Raşidi xəlifələrinin qanuniliyini təsdiqləmişdir. Əşari mötəzilə tərəfindən rədd edilən bu görüşlərini əqli bilgilərlə təməlləndirməyə çalışmışdır. O, atomçuluğa dayanan təbiət fəlsəfəsini əhli-sünnəyə nəql etmişdir.
Çox ehtimal ki, Əşaridən də öncə sünni kəlam məktəbini Mavəraünnəhr civarında quran digər bir alim Əbu Mənsur əl-Maturidi olmuşdur. Əbu Hənifənin elm ənənəsinə mənsub olan Maturidi Əşariyə nisbətən kəlamda daha rasionalist bir metod formalaşdırıb tətbiq etmiş və sünni inanclarını daha dolğun bir mahiyyətlə təməlləndirməyə çalışmış, bu üzdən qurduğu məktəb əşariyyə ilə mötəzilə arasında, amma rasionallıqda mötəziləyə daha yaxın qəbul edilmiş və Əbu Hənifənin fiqh məzhəbi ilə birləşərək təkbaşına müsəlman əksəriyyəti özünə bağlamağa nail olmuşdur. Maturidi bilgi problemi, isbat-i vacib, ilahi feillərin hikmətliliyi, insanın öz əməllərinin faili olması, nübüvvətin gərəkliliyi və imanın dindəki yerinin önəmi kimi mövzulara ağırlıq verib mötəzilə kəlamını tənqid etmişdir. Maturidinin istidlal formaları, istifadə etdiyi müxtəlif örnəklər sonrakı sünni kəlam əsərləri üçün model təşkil etmişdir.
(Ardı var)
İdris ABBASOV
525-ci qəzet.-
2013.- 5 noyabr.- S.6.