Sənətin qüdrəti və vüsəti
Xalq
artisti, “Şöhrət” ordenli, türk dünyasının
sevimlisi Rasim Balayev mədəniyyətimizin, mənəviyyatımızın
əlçatmaz, ünyetməz bəyaz ucalığında,
duyğu və düşüncələrimin zərif
naxışları ilə süslənmiş şəxsiyyət
zirvəsində əbədiyaşarlıq qazanmış heyrət
heykəli, sənət qüdrətidir. XX əsr
Azərbaycan kinosunda onun yaratdığı obrazlar
qalereyası özünün mükəmməlliyi, zənginliyi
və çoxşaxəliliyi ilə bənzərsiz, unikal,
analoqu olmayan incəsənət hadisəsidir.
“Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana
sığmazam!” – söyləyən böyük hürufi şair Nəsiminin
müdrik, qətiyyətli obrazını, “qırx gün
kölə kimi ömür sürməkdənsə bir gün
azad yaşamağı” üstün tutan Xürrəmilər hərəkatının
rəhbəri Babəkin çılğın, üsyankar
portretini, Oğuz qəhrəmanlarından Bamsı Beyrəyin əsirlikdə
məşəqqətlərə sinə gərmək
bacarığını, dözümlülüyünü,
inamını, psixoloji təbəddülatlarını
böyük ustalıqla yaradan, yüzlərlə rola ekran həyatı
bəxş edən Rasim Balayev
Azərbaycan kinosunun sönməyən ulduzu, müqtədir sənət
möcüzəsidir.
Rasim
Əhməd oğlu Balayev 1948-ci il avqustun
8-də Ağsuda dünyaya göz açıb. Atası Əhməd Balayev Şirvan bölgəsində
kifayət qədər tanınan, hörmətə və
nüfuza malik şəxs idi. Anası
Zümrüd xanımın yüksək səmimiyyətə
malik, mehriban, qonaqpərvər, imanlı və
xanım-xatın bir qadın olduğu indi də onu yaxından
tanıyanlar tərəfindən xatırlanır. Rasim Balayev 1954-cü
ildə – 6 yaşında (həmin illərdə bu fərqlilik
sayılırdı) Ağsu şəhərində birinci sinfə
daxil olur.
Rasim Balayev 1965-ci ildə orta məktəbi bitirdikdən
sonra böyük sənətkarımız Səməndər
Rzayev onda aktyorluq peşəsinə dərin maraq oyatdı, qəlbində
illərlə gəzdirdiyi arzusunu qanadlandırdı. O, Bakı şəhərinə
gələrək M.A.Əliyev adına
Teatr İnsitituna (indiki Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət
və İncəsənət Universiteti – C.E.) daxil oldu. Mehdi Məmmədov,
Müxlis Cənizadə, Rza Təhmasib, Ələmdar Quluzadə
və b. görkəmli sənətkarlarımızdan aktyorluq
peşəsinin sirlərini, bu çətin və şərəfli
sənətin incəliklərini öyrəndi. Üçüncü
kursda oxuyarkən Rasim Balayevə böyük dramaturqumuz
İ.Əfəndiyevin “Sən həmişə mənimləsən”
pyesində Həsənzadə rolu həvalə olundu. Gənc
olmasına baxmayaraq o,
müəssisə rəhbəri Həsənzadə
rolunun bütün məziyyətlərini
tamaşaçılara çatdıra bildi. Ardınca, institut
səhnəsində F.Şillerin “Qaçaqlar” əsərində
Karl Moor, C.Cabbarlının “Almaz” pyesində Hacı Əhməd,
H.Cavidin “Azər” poemasında Şeyx rollarını
oynadı... İnstitutu bitirdikdən sonra bir
sıra ciddi sosial problemlərlə üzləşsə də,
möhkəm iradəsi, əzmkarlığı sayəsində
müşkülləri həll etdi, çətinlikləri
arxada qoydu.
Rasim Balayevin həyatı, ömür yolu hamar və
rahat olmayıb. Alqışlar, şöhrət çələngi,
təltif və mükafatlar asanlıqla qarşısına
çıxmayıb. Zəhmətinə,
istedadına güvənərək maneələri, məşəqqətləri
yarıb keçib. Qətiyyəti və cəsarəti
ağır sıxıntılar zamanı onu tək
qoymayıb. Yaradıcılığın
və taleyin əzablı yolları onu daha da bərkidib, mətinləşdirib.
Rasim Balayev sənətkar və şəxsiyyət
kimi də həyatda öz yolunu axtaran insanlar üçün
nümunə məktəbidir, örnəkdir. Onun yaratdığı obrazların təbiiliyi,
möhtəşəmliyi, əzəməti öz siqlətini,
səmimiyyətini sənətkarın şəxsi həyat təcrübəsindən,
yaşadığı hiss və duyğulardan alır.
Kinorejissor
Həsən Seyidbəylinin 1973-cü ildə çəkdiyi
“Nəsimi” Bakıda keçirilən Ümumittifaq Kino Festivalında ən
yaxşı tarixi film mükafatına layiq görüldü. Bu film Rasim Balayevin həyatına və yeni sənət
yollarına məşəl kimi işıq saçdı.
Sonrakı illərdə bəzən
müşahidə olunan uğursuzluqlar bu ocağın alovunu
söndürə, onun üzərinə kölgə sala bilmədi.
Rasim Balayev özü də o böyük uğuru yada salaraq
deyirdi:
“ Məşhur kinorejissor Həsən Seyidbəylinin yazıçı
İsa Hüseynovun ssenarisi əsasında çəkdiyi “Nəsimi”
filmi mənə sənət vəsiqəsi verdi. Azərbaycan
poeziyasına ümumbəşəri əhəmiyyətə
malik incilər bəxş edən İmadəddin Nəsimi
obrazı gələcəkdə nə kimi rollarda çəkiləcəyimdən
asılı olmayaraq, mənim böyük
yaradıcılıq sevincim, ilk sənət məktəbim
kimi ömrüm boyu istiqamətverici amil olaraq qalacaq...”
Rasim Balayev bir-birinin ardınca yaratdığı rollarla
Azərbaycan kinosunda bənzərsiz, təkrarolunmaz səhifələr
yaratdı. “Nəsimi”,
“Babək”, “Dədə Qorqud”, “Qaçaq Nəbi”, “Göz
qabağında şeytan”, “Otel otağı” və sair filmlərdə
böyük məharətlə obrazlar yaradan Rasim Balayev
Türkmənistan, Almaniya, Türkiyə, Tacikistan, İran,
Rusiya və digər ölkə
kinematoqrafçılarının diqqətini cəlb
etmiş, həmin dövlətlərin sifarişlərinə əsasən
filmlərə çəkilmişdir.
Rasim Balayev çoxlarından fərqli olaraq sənətin
və şöhrətin zirvələrini qısa zaman kəsiyində
fəth edə bildi, yüksək fəxri adlara, mükafatlara
layiq görülsə də, özündənrazılıq,
təkəbbürlülük, lovğalıq hisslərindən
uzaq oldu, sadəliyini və səmimiyyətini qoruyub saxlaya
bildi.
Rasim Balayev 170-ə qədər filmdə yüksək sənətkarlıq,
məharət nümayiş etdirərək Azərbaycan kino
tariximizin qüdrətli simalarından birinə çevrildi. Onun sənətdə
ilk debütü “Nəsimi” filmində baş rolun ifası ilə
başladı. Şərqin böyük
hürufi şairi İmadəddin Nəsiminin əzəməti,
nəhəngliyi gənc aktyor Rasim Balayevi qorxutmadı, çəkindirmədi.
Çox ciddi və məsuliyyətli bu məsələdə
etimad, inam hər şeyi həll etdi. Həsən Seyidbəylinin
Rasimə etimadı, R.Balayevin isə özünə,
istedadına, yaradıcı kollektivə inamı...
YUNESKO-nun
qərarı ilə 1974-cü il İmadəddin
Nəsimi ili elan edildi. Böyük Azərbaycan
şairinin anadan olmasının 600 illik yubileyinə
hazırlıq işləri onun doğma vətənində də
geniş vüsət aldı. Azərbaycan kinematoqrafçıları xalqımızın mütəfəkkir
oğlu İmadəddin Nəsiminin xatirəsinə ehtiram əlaməti
olaraq ölkəmizin mədəni həyatında böyük
hadisəyə çevrilən bu yubileyi “Nəsimi” bədii
filmi ilə rövnəqləndirmək məramını
qarşıya qoydular. Filmdə böyük
şairimizin haqq yolunu, mübariz və insanpərvər ruhunu,
nəcib keyfiyyətlərini inandırıcı və
dolğun şəkildə canlandırmaq kimi çətin və
məsuliyyətli işin görülməsi öndə
dururdu. İsa Hüseynovun ssenarisi əsasında çəkilən
“Nəsimi” filminin quruluşçu rejissoru Həsən Seyidbəyli
cismi, ruhu və istedadı ilə Nəsimi rolunun parametrlərinə
cavab verən gənc aktyor arayarkən Rasim Balayevi ilk
baxışdan kəşf etdiyini duydu və seçimində
yanılmadığına tezliklə əmin oldu. Uğurlu
rejissor-aktyor tandeminin tarixçəsi barədə unudulmaz sənətkarımız
Həsən Seyidbəyli 1974-cü ilin noyabrında qeyd edirdi:
“Məlumdur ki, hər bir rejissorun öz iş üsulu, bədii əsərin
ideya və məzmununu ekranda canlandırmaq üçün
manerası, yaradıcılıq açarı olur. Ssenari
yazanda, yaxud
qələm dostlarımın əsəri
üzrə film çəkəndə gözümün
qarşısında ilk növbədə aktyor durur. Əsərdə əsas rollarda kimlər çəkiləcək?
Bu məsələni həll etdikdən sonra adətən,
rejissor ssenarisinin yazılışına başlayıram və
çəkmək istədiyim aktyorların qabiliyyətini,
şəxsiyyətini, yaradıcılıq imkanlarını,
təcrübəsini nəzərə alıram. “Nəsimi” filmi üzərində fikirləşəndə
əsas rola kimi dəvət edəcəyimiz barəsində
uzun-uzadı, özü də böyük
nigarançılıqla, həyəcanla
düşündük, çox götür-qoy etməli olduq.
Məlum olduğu kimi, Nəsimi əfsanəvi
bir dəyanətə, yüksək və dərin insani keyfiyyətlərə,
ülvi poetik vüsətə malik şəxsiyyət, filosof,
alim, şair, ictimai xadim olmuşdur. Belə
bir obrazı yaratmaq üçün böyük təcrübəyə,
yüksək istedada malik aktyor tapılmalı idi. Bu məsuliyyətin qarşısında biz
özümüz də bir növ duruxub qalmışdıq.
Bəziləri məsləhət gördülər
ki, Nəsimi roluna aktyor seçmək üçün
axtarışlarımızı daha əhatəli aparaq. Azərbaycanda deyil, başqa ölkələrin teatr
və kinostudiyalarında, ən təcrübəli və ən
istedadlı kino aktyorların arasında yoxlama çəkilişləri
aparaq və hansı daha çox layiq olsa onu dəvət edək.
Rasim elə ilk baxışdan diqqətimi cəlb etdi. Yaxından tanış
olduqda bu ucaboy, asket görünüşlü oğlanın
iri, mənalı gözlərində gizli bir ağrı, həyəcanlı
bir nigaranlıq, həssaslıq, qibtə və fərdilik
gördüm. Bəlkə
də Rasim özü bunları bütün dərinliyi ilə
bilmirdi. Bəlkə də mənim əsas köməyim
bu oldu ki, Rasimi
öz yaradicılıq xəzinəsi ilə, öz çoxcəhətli
istedadının boyaları ilə tanış etdim. Altı aya yaxın məşq etdik. Rasim özünü bir istedad, bir yaradıcı,
yaxşı imkanları olan aktyor kimi kəşf etdi və
özü öz gücünə inandı. Bu inam isə Nəsimi obrazını yaratmaq
üçün idi. Onun dil, tələffüz
mədəniyyəti qənaətbəxşdir, əruz vəznində
Nəsimi qəzəllərini oxuyanda isə bizi də,
tamaşaçıları da sarsıda bildi. Kadrdan-kadra nəsimiləşdi. Onun
bütün varlığından Nəsimi ehtirası, Nəsimi
şeiriyyəti, Nəsimi dəyanəti sızmağa
başladı. Buna görə də həm
Ümumittifaq Kino Festivalında, həm də Daşkənddə
keçirilən Beynəxalq festivalda Rasim Balayevin aktyorluq sənəti
və məharəti çox yüksək qiymət aldı.
“Pravda” qəzetində Rasim Balayev Beynəxalq
kino festivalının kəşfi kimi qeyd olundu”.
Film nümayiş etdirilən bütün ölkələrdə
heyranlıqla qarşılandı. Nəsiminin gəncliyindən
ömrünün sonuna qədər keçdiyi həyat yolunu
ustalıqla canlandıran 25 yaşlı Rasim Balayev haqqında
xarici kinoşünaslar, sənət adamları ehtiramla,
vurğunluqla danışırdı.
“Dədə
Qorqud” (1975), “Babək” (1979) filmlərində də Rasimin –
obraz qəhrəmanları azadlıq, ədalət, haqq işi
uğrunda mübarizədə vahid mərkəzdə birləşdi.
Rasim Balayevin onlarla rolları var, 170-ə qədər
filmində onun sənətkarlıq dəsti-xətti var.
Çoxçalarlı istedadı təkcə müsbət
obrazlarda deyil, mənfi rollarda da üzə çıxdı,
ona uğur qazandırdı.
Rasim Balayev Azərbaycan kino sənətini ölkəmizin
hüdudlarından kənarda da layiqincə təmsil edib,
tanıdıb və bu baxımdan da onun əməyi, xidmətləri
danılmazdır.
Rasim Balayevin səs tembrinin, dolğun səs
intonasiyasının əfsunu hər kəsə bəllidir. Onun ifasında poeziya
nümunələrini, bədii parçaları dinləyəndə
bu gözəl səs nələr yaratmır, nələr
canlandırmır?...
Azərbaycan radiosunun “Bulaq” verilişi, aparıcıların şirin, məlahətli səsi, milli folklor üslubunda maraqlı mövzuları, xüsusi danışıq tərzi ürəklərə bulaq kimi axırdı. Bir zamanlar Məhluqə Sadıqova ilə birgə verilişi öz ahəngi ilə cazibədar edən böyük sənətkarımız Səməndər Rzayevin gözəl və intonasiyalı səsi hamını riqqətə gətirirdi. Səməndər Rzayevin vəfatından sonra bu məsuliyyətli iş Rasim Balayevə həvalə olundu. Rasim Balayev bu verilişə Səməndər Rzayevi əvəz etmək üçün deyil, onun xatirəsini yaşatmaq üçün gəldi.
Rasim Balayev 65 illik zaman çərçivəsində ömrünü mənalı yaşadı, qəlbi insanlara məhəbbətlə, yaradıcılıq eşqi ilə çırpındı. Həyatının cövhərinə Nəsimi, Babək, Beyrək, Cavid, Axundzadə kimi nurlu şəxsiyyətlərin xarakterik xüsusiyyətlərindən rənglər, çalarlar əlavə etdi. Rasim Balayev yaradıcılığına hələ yeni rollar əlavə olunacaq, obrazlar qalereyası daha da zənginləşəcək, onun yüksək yaradıcılıq potensialı Azərbaycan kinosunun yeni filmlərində təcəssümünü tapacaq! Kino sənətimiz, kino tariximiz yaşadıqca Rasim Balayev adı, imzası, şöhrəti, məktəbi yaşayacaqdır! Onun uca boyu, gözəl qədd-qaməti, sirayətedici baxışları, cazibədar səsi, təbəssümlü çöhrəsi həmişə insanlarda ümid yaradır, sabaha inam bəxş edir.
Milli kino
tariximizin Rasim Balayev ucalığı, zirvəsi var. Zaman-zaman
bu zirvəyə, ucalığa, ülviyyətə yol alan aktyor – alpinistlərimiz çox olacaq. Bu zirvəni o sənətkarlar fəth etməyə
qadir olacaq ki, onlarda istedadla zəhmət qoşa qanad kimi yanar
bir ürəklə birləşsin. Rasim
Balayev fenomenallığını, sənətinin qüdrətini
və vüsətini şərtləndirən əsas amillər
– istedad, zəhmət və yanar ürəyin sarsılmaz vəhdətidir.
Cəmilə
ELSEVƏR
525-ci qəzet.-
2013.- 16 noyabr.- S.25.