Aydın bir insan: Aydın Məmmədov

2014-cü ilin yanvarında Aydın Məmmədovun anadan olmasının 70 illiyi qeyd olunacaq. Sadəcə 47 il yaşayan və faciəli bir şəkildə ölən Aydın haqqında düşünəndə nədənsə ilk öncə iki önəmli dövr, iki önəmli hadisə yadıma düşür. Birincisi gənclik illəri – həyəcanlı, ümid dolu, parlaq günlər xatirələrdə canlanır. Biz ikimiz də 1960-1965-ci illərdə Azərbaycan (indiki Bakı) Dövlət Universitetində oxuyurduq. Mən Şərqşünaslıq fakültəsində, Aydın Filologiya fakültəsində oxusaq da, bəzi “potok” dərslərimizdə görüşür, dərsdən sonra isə arada bir çayxanaya gedib dərdləşirdik. Aydınla bizim tanışlığımızın əsl dostluğa, qardaşlığa dönməsi isə Moskvada, aspiranturada oxuduğumuz illərdə oldu.

Mən 1969-cu ilin martında SSRİ Elmlər Akademiyası Asiya xalqları (sonradan Şərqşünaslıq ) institutunun aspiranturasına daxil olmuşdum. Aydın isə həmin ilin, səhv etmirəmsə, oktyabr ayında SSRİ Elmlər Akademyası Dilçilik İnstitutunun Türk Dilləri Bölümünün aspiranturasına girmişdi. Yataqxanalarımız bir-birinə yaxın idi – araları 500 metrdən çox olmazdı. Mən “Akademiçeskaya” metrosunun yanındakı Aspirantlar mehmanxanasında qalırdım. Orada aspirantlar üçün yaxşı şərait yaradılmışdı – hər aspirantın balaca mətbəxi, hamamı, tualeti olan bir otaqlı minicik mənzili vardi (indi o bina otel olub!). Aydın isə Vavilov küçəsində yerləşən böyük yataqxananın 2-3 nəfərlik otağında qalırdı. Bu səbəbdən iki il boyunca Aydın, demək olar, hər gün saat 8-də mənim yanıma gəlir, birlikdə qəhvəaltı edir, tez-tələsik o zamanki Lenin kitabxanasına qaçırdıq. Məsələ burasındadır ki, kitabxana açılandan yarım saat sonra böyük oxucu zalında yer tapmaq mümkün deyildi. Odur ki, səhər tezdən orada olmalı idik. Saat 4-5-ə qədər orada işlədikdən sonra , mədəmiz aclıqdan çəkildiyi zaman (qastrit o illərin bizə “hədiyyəsi” idi!) trolleybusa minib Qorki küçəsindəki “Bakı” restoranına gedər, adama bir piti yedikdən, dəmli çayımızı içdikdən, 2-3 rubləlik hesabımızı ödədikdən sonra özümüzə gələrdik. Burada restoran müdirini minnətdarlıqla xatırlamaq istəyirəm – bizim aspirant olduğumuzu öyrəndikdən sonra o, bizə iki nəfərlik masa ayırmış, xidmətçilərə də diqqətli olmalarını tapşırmışdı.

Axşamları aspirantlar bəzən bir araya gəlib, gördüyümüz işlərimizdən, siyasi vəziyyətdən, vətənlə bağlı gördüklərimizdən-eşitdiklərimizdən danışardıq. Onu da deyim ki, o illər Moskvada Azərbaycandan gələn çox sayıda aspirant təhsil alırdı. Elə bizim Aspirantlar mehmanxanamızda gələcəyin tanınmış elm adamları – Arif Məmmədov, Oqtay Məmmədov, Hafiz Paşayev, Fuad Quliyev və başqaları yaşayırdı. Bu söhbətlər zamanı aspirant dostlarımız – bioloqlar, fiziklər, iqtisadçılar və başqaları iki humanitar elmin təmsilçisi olan Aydınla mənə tariximizlə, soykökümüzlə, türkologiya ilə bağlı çoxlu suallar verirdilər. Daha çox da onları belə məsələlər maraqlandırırdı – “biz kimik? hardan gəlmişik? millət kimi necə formalaşmışıq? 1918-1920-ci illərdə nələr baş verib?”

Doğrusunu deyim ki, o illərdə biz bu suallara doğru-dürüst cavab verəcək dərəcədə məlumatlı deyildik. Oxuduğumuz universitetdə belə məsələlərə toxunulmurdu, daha doğrusu, toxunmaq qadağan idi. Ancaq şərqşünasların başqa fakultələrdə oxuyanlardan bir üstünlükləri vardı – onlar bir neçə dil bilirdilər, bu da sovet elmi və ideologiyasından başqa qərbdə və şərqdə inkişaf etmiş elmlə, formalaşmış ideya və ideologiyalarla da tanış olma imkanı verirdi. Təsadüfü deyil ki, XX əsrin 60-cı illərindən sonra Azərbaycanda başlayan milli hərəkat öncüllərinin bir çoxu Şərqşünaslıq fakultəsinin məzunları idi.

İşlədiyim mövzuyla bağlı olaraq Şərqşünaslıq İnstitutu Lenin kitabxanasına məktub göndərərək, mənə “spesxran”dan – yəni qapalı, yasaq kitablardan faydalanmaq üçün icazə verilməsini xahiş etmiş və bu da mənə xaricdə çap olunan yasaq kitablarla, jurnallarla tanış olma imkanı yaratmışdı. “Spesxran”ın yerləşdiyi məkana xüsusi buraxılışla girilirdi. Oradan kitab çıxartmaq qəti qadağan idi. Bir neçə ay mən “spesxran”da dissertasiyanın mövzusundan daha çox, Azəbaycan tarixi, azəri türklərinin etnogeneziylə bağlı əsərləri, Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətin liderlərinin yazılarını oxumaqla məşğul idim. Hər öyrəndiyim yeni fikirləri, düşüncələri, məlumatları da Aydınla paylaşırdım. Həyəcanlı, duyğulu insan olan Aydın, o kitablardan heç olmasa birini oxumaq üçün bir neçə saatlığına“spesxran”dan çıxarmağımı təkidlə istəyirdi. Nəhayət bir gün orada işləyən bir xanımın köməyi ilə M.Ə.Rəsulzadənin bir kitabını “spesxran”dan çıxardıb, ümumi zalda işləyən Aydının yanına gəldim və birlikdə kitabı oxumağa başladıq. 2-3 saatdan sonra bir neçə sıra irəlidə oturan Hafiz Paşayev bizə yaxınlaşdı, oxuduğumuz kitaba baxdıqdan sonra: “İndi başa düşdüm, siz nə üçün fasiləsiz işləyirsiniz”, – dedi. Bir yerdə uzun müddət otura bilməyən Aydının bir neçə saat qımıldanmadan, acgözlüklə o kitabı oxumağı indi də gözümün qabağındadır. Onun bir ziyalı kimi, bir alim kimi formalaşmasında o illərdəki Moskva mühitinin çox böyük etkisi olmuşdu.

Aydın olduqca istedadlı bir dilçi-alimdi. O dissertasiya yazmaq üçün asan mövzu yerinə tamamiylə yeni və orijinal mövzu – “Türk dillərində samitlər: anlaut və kombinatorika” temasını seçmişdi. Elmi rəhbəri tanınmış türkoloq Ervand Sevortyan idi. Mövzuyla əlaqədar olaraq onun elmi rəhbəriylə tez-tez dartışmaları olurdu. Hətta bir dəfəsində Sevortyan Aydının elmi rəhbəri olmaq istəmədiyini bildirmişdi. Mənimlə çox gözəl münasibəti olan Dilçilik İnstitutunun Türk Dilləri Bölməsinin müdiri Əthəm Tenişevin yanına gedərək, gərdinliyi aradan qaldırmasını xahiş etmiş, o da, sağ olsun, bu məsələni həll etmişdi. Bu anlaşmazlıq üzündən Aydın vaxtında işi tamamlaya və müdafiə edə bilmədi. Bunun bir başqa səbəbi də vardı. Aydın hər şeylə maraqlanan bir insandı. Oxuduğumuz illərdə bir ara bütün işləri kənara qoyub, kibernetikayla məşğul olmağa başlamışdı. Bu aludəçilik onun xarakterinin ayrılmaz bir hissəsiydi. Sonraları şumerlərlə, “günəş teoriyası” ilə, daha sonraları siyasətlə, televiziya aparacılığıyla və başqa işlərlə məşğul olmağa başladı. Mən inanıram ki, bu dağınıqlıq, aludəçilik olmasaydı, istedadının əsas hissəsini dilçiliq sahəsinə yönəltsəydi Aydın çox böyük dilçi-alim olardı. Bunu üzülərək deyirəm, çünkü onun elmi potensialının, istedadının, ümumiləşdirmə qabiliyyətinin dəfələrcə şahidi olmuşam. Bunu da başa düşürəm ki, insan bəlli bir xasiyyət, xarakter koduyla dünyaya gəlir, onunla da dünyadan köçür.

Mən 1968-ci ilin axırlarında müdafiə edib, oxuduğum Şərqşünaslıq İnstitutunda işə başladıqdan sonra balaca bir mənzil kiraladım və Aspirantlar mehmanxanasını tərk etdim. Bir müddətdən sonra Aydın da Bakıya qayıtdı. Beləliklə hər ikimizin həyatında yeni dönəm başlamış oldu. Əlaqələrimiz , əlbəttə, zəif də olsa, davam edirdi – aradabir məktublaşırdıq, Bakıda olanda görüşürdük. Hər ikimizin də dostu olan Elçinin 70-ci illərdə mənə yazdığı məktublarından, başqa yaxın insanlardan Aydının vəziyyətiylə əlaqədar aldığım xəbərlər çox üzücüydü. Bəzi yaramaz “dostları” onu içkiyə alışdırmışdı.

Aydınla bağlı ikinci unudulmaz hadisə 70-ci illərin sonlarında baş vermişdir. 1970-ci illərin axırıydı. 3 il Türkiyədə işlədikdən sonra Moskvaya dönmüş və məzuniyyətimi vətəndə keçirmək üçün Bakıya gəlmişdim.

Bir gün evə getmək üçün 8 nömrəli trolleybusa mindim. Arxa oturacaqda bir adam uzanıb yatmışdı. Əvvəlcə fikir vermədim. Bir müddətdən sonra dönüb bir daha baxdığımda, yatan adamın Aydın olduğunu gördüm. Heyrətimdən məni tər basmışdı. Tez yanına getdim, oyandırmağa çalışdım. Trolleybus bizim dayanacaqda durduğu zaman, çox çətinliklə yanındakı çantasını da alaraq, Aydını aşağı endirdim, belindən qucaqlayaraq bir təhər bizim evə tərəf aparmağa başladım. Aydını bu halda görən anam təlaş içində onu divana uzatdı, limonlu çay içirtdi. Bir neçə saat yatdıqdan sonra Aydın ayılıb özünə gəldi.

Etiraf edim ki, Aydının bu halı mənə olduqca pis təsir etmişdi. Göz görə-görə dostumuz əldən gedirdi. Nə isə etmək lazımdı. Sabahısı günü o zaman Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının katibi olan Elçinin yanına getdim, olayı ona danışdım. İkimiz də çox pərişan idik. Və ikimiz də eyni qərara gəldik – məcburi də olsa Aydını müalicə etdirməliydik. Elçin, sağ olsun, Bayıldaki bir xəstəxananın baş həkimiylə danışdı, ailəsinin izniylə Aydın xəstəxanaya yerləşdirildi. Şəkidən başı alovlu gələn atası Mirsaleh kişinin dualarıyla Aydın yenidən normal həyata döndü və ən qiymətlisi də, yenidən bir alim kimi, ədəbiyyatçı kimi, ictimai-siyasi xadim kimi, redaktor kimi Azərbaycan mədəniyyətinə, ictimai düşüncəsinə yeniliklər gətirən bir ziyalı, aydın kimi fəaliyyətə başladı.

80-ci illərin əvvəllərində mən Sovet Türkoloqlar Komitəsinin sədr müavini seçildikdən sonra Komitənin sədri Andrey Nikolayeviç Kononov, SSRİ EA və Azərbaycan EA ortaq orqanı olan “Sovetskaya Türkologiya” jurnalının baş redaktoru SSRİ EA müxbir üzvü Əthəm Tenişev Bakıda nəşr edilən bu yeganə ümumittifaq jurnalın koordinasiya işlərini də mənə tapşırmışdılar. Məsələ burasındadır ki, Bakıda yaşayan baş redaktorun birinci müavini o illərdə jurnalın fəaliyyətini faktiki olaraq təkbaşına yönləndirirdi. Bu səbəbdən jurnal istənilən səviyyədə çıxmırdı, hətta Sovet Türkoloqlar Komitəsinin bəzi üzvləri onun Moskvaya köçürülməsini təkidlə təklif edirdilər. Mən Bakıya ezam olundum, “Sovetskaya Türkologiya” jurnalındakı durumu incələdikdən sonra bir neçə maddədən ibarət təklflər hazırladım və Komitəyə təqdim etdim. Bu təkliflərdən biri də beləydi: jurnalda daha çox dilçilik problemlərinə yer verildiyi nəzərə alınaraq baş redaktorun birinci müavini dilçi-alim olsun və bu vəzifəyə də Aydın Məmmədov təyin edilsin. Bəzi Komitə üzvləri, Aydının aspiranturada oxuduğu zaman baş vermiş xoşagəlməz hadisələri, 70-ci illərdəki vəziyyətini yada salaraq onun namizədliyinə ciddi etiraz edirdilər. Uzun dartışmalardan sonra A.N.Kononov və Əthəm Tenişevin dəstəkləriylə Aydın jurnalın birinci müavini təyin olundu.

Aydının gözəl təşkilatçılığı və redaksiya heyətinin aktiv fəalliyyəti nəticəsində “Sovetskaya Türkologiya” jurnalının işində çox önəmli dəyişikliklər baş verdi və qısa zamanda nəinki Sovetlər İttifaqında, hətta dünyada türkologiya sahəsində olduqca mötəbər bir elmi jurnala çevrildi. Lui Bazen, İren Melikoff, Həsən Eren kimi dünyaca ünlü şərqşünaslar elmi məqalələrini çap olunmaq üçün jurnala göndərirdilər.

1988-ci ildə “Kitabi Dədə Qorqud”a həsr olunmuş ilk sovet-türk kollokviyumunun uğurlu keçməsində də Aydının rolu böyük olmuşdu. Bu haqda dəfələrcə yazmağıma baxmayaraq, bir daha bunu qeyd etmək istəyirəm.

80-ci illərin axırlarında Aydın həyatının ən aktiv dövrünü yaşamışdı. Faciəyə qədərki son 3 ildə o, jurnala rəhbərlik etməklə bərabər Tərcümə Mərkəzinin müdiri, Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı, Milli hərəkatın liderlərindən biri, alovlu televiziya tribunu kimi fəaliyyət göstərmiş və gördükləri işlərlə də Azərbaycanın ədəbi və siyasi həyatında, yeni ictimai şüurun formalaşmasında önəmli rol oynamışdır.Aydın Məmmədovun adı, heç şübhəsiz, unudulmaz insanlar siyahısında daima yaşayacaqdır.

Tofiq Məlikli

525-ci qəzet.- 2013.- 23 noyabr.- S.22.