Alimlərimiz dünyanın elm
arenasında
Son illərdə
dünya miqyasında tanınan azərbaycanlı alimlərin sayı xeyli çoxalıb. Onlar tez-tez xarici ölkələrdə
keçirilən elmi konfranslarda apardıqları fundamental tədqiqatlar
barədə vaxtaşırı məruzələr edirlər.
Kibernetika
İnstitutunun əməkdaşlarından AMEA-nın müxbir
üzvü Ağasi Məlikov və iqtisad elmləri doktoru,
professor Qorxmaz İmanov dünyanın aparıcı elmi mərkəzləri
ilə sıx əlaqə saxlayırlar. A.Məlikov ABŞ-da
nəşr olunan mötəbər jurnallardan birinin – “American
Journal of Operational Research” baş redaktoru, Q.İmanov isə
İspaniyanın Kral İqtisadiyyat və Maliyyə
Akademiyasının fəxri xarici üzvü
seçilmişdir.
Akademik Telman Əliyev aşağıdakı məqaləsində
hər iki alimin elmi fəaliyyəti ilə bağlı
geniş məlumat verir.
Keçən əsrin sonlarından başlayaraq telekommunikasiya,
kompyuter və informasiya texnologiyalarının konvergensiyası
böyük sürətlə davam edir və bunun nəticəsi
olaraq sənayenin göstərilən sahələrinin bir-birinə
qarşılıqlı nüfuz etməsi və onların birləşməsi
prosesi baş verir. Teletrafik nəzəriyyəsi yeni layihələndirilən
və eləcə də istismar edilən telekommunikasiya
sistemləri problemlərinin həlli üsullarının
yaradılması ilə məşğul olan bir elm sahəsi
kimi son dövrlərdə təşəkkül
tapmışdır. Hazırda “teletrafik” dedikdə
təkcə klassik telefon və teleqraf sorğuları deyil, həm
də yeni informasiya-hesablama və telekommunikasiya şəbəkələrindəki
sorğular da nəzərdə tutulur. Göstərilən
sahələrdə yaranan problemlərin həllində
teletrafik nəzəriyyəsində riyazi üsullardan geniş
istifadə edilir. Teletrafik nəzəriyyəsinin
bu sahəsi riyazi teletrafik nəzəriyyəsi adlanır.
İnstitutumuzda fəaliyyət göstərən
Teletrafik nəzəriyyəsi laboratoriyasının rəhbəri,
AMEA-nın müxbir üzvü Ağasi Məlikovun tədqiqatları
riyazi teletrafik nəzəriyyəsinə həsr olunub. Alim bu nəzəriyyəni
təklif etdiyi yeni üsulla zənginləşdirib.
A.Məlikov teletrafik nəzəriyyəsi sahəsində
dünyada tanınmış alimdir. O, ilk dəfə olaraq bu nəzəriyyəyə
idarə olunan prioritetlər anlayışını daxil
etmiş və onların yüksək səmərəliliyini
göstərmişdir. A.Məlikov böyük
ölçülü teletrafik modellərin analizi və
optimallaşdırılması sahəsində bir sıra
üsulların müəllifidir. Onun
yaratdığı bu üsul dünya ədəbiyyatında
“Məlikov üsulu” adlanır.
“Məlikov üsulu”nun mahiyyəti nədən ibarətdir? Qeyd etmək
lazımdır ki, müasir hücrəli kommunikasiya şəbəkələrində
müxtəlif tipli sorğular (danışıq
sorğuları, kompyuter verilənləri, video informasiya və
s.) eyni şəbəkə resurslarından istifadə edilərək
emal olunur. Şəbəkə
resursları, bir qayda olaraq, həmişə məhdud həcmdə
olur və istifadəçilərin sayının durmadan
artması onlar arasında konflikt situasiyalarının
yaranmasına gətirib çıxarır. Digər tərəfdən müxtəlif tipli
sorğuların emal prosesinin keyfiyyət göstəricilərinə
qoyduğu tələblər bir-birindən kəskin şəkildə
fərqlənir. Bu səbəblərdən
qeyd olunan şəbəkələrdə müxtəlif tipli
sorğuların emalı prosesinin keyfiyyət göstəricilərinin
hesablanması və onların
yaxşılaşdırılması böyük elmi və
praktik əhəmiyyət kəsb edir. Riyazi teletrafik nəzəriyyəsində
bu tip problemlərin həlli üçün müəyyən
yanaşma və üsullar məlumdur. Lakin bu yanaşma və
üsullar həm elmi, həm də tətbiq olunmaq nöqteyi-nəzərindən
müəyyən şərtlərin olmasını tələb
edir. Belə ki, məlum üsullar müxtəlif
tipli sorğuların bəzi yüklənmə parametrlərinin
eyni olduğu halda, yalnız kiçik ölçüləri
olan şəbəkələrdə tətbiq oluna bilir. Lakin real şəbəkələrdə göstərilən
şərtlər ödənilmir. A.Məlikovun
yaratdığı üsul qeyd olunan məhdudiyyət şərtlərini
aradan qaldırır və baxılan məsələni əsaslı
olaraq həll etməyə imkan verir.
Hamıya məlumdur ki, alimin uğurları onun elmi nəticələrinə
istinadla müəyyənləşir. Sevindirici haldır ki,
yüksək reytinqli jurnallarda A.Məlikovun bu üsuluna
istinadlar çoxdur.
Üsula bu adı dünyanın tanınmış alimləri
R.Toledo-Marin, G.Hernandez-Valdez, F.A.Cruz-Perez 2011-ci ildə çap
etdirdikləri icmal məqaləsində vermişlər. Ümumiyyətlə,
onun aldığı nəticələr dünyanın
aparıcı alimləri L.Kleynrok, K.Ross, İ.Kovalenko,
Q.P.Başarin və digərləri tərəfindən
yüksək qiymətləndirilmişdir. Kaliforniya
Universitetinin (ABŞ) professoru L.Kleynrok müasir İnternetin sələfi
olan ARPANET-in yaradıcılarından biridir və o, A.Məlikova
yazdığı şəxsi məktubunda bu üsula yüksək
qiymət verdiyini qısa olaraq belə ifadə etmişdir: “Bu
yaxşı ideyadır”. Pensilvaniya Universitetinin
(ABŞ) professoru K.Ross isə yazdığı məktubda qeyd
etmişdir ki, A.Məlikovun aldığı nəticələr
onun nəticələrini xeyli dərəcədə ümumiləşdirmişdir.
Ukrayna MEA-nın akademiki İ.Kovalenko
dünyanın məşhur jurnallarından olan “Cybernetics and
System Analysis” jurnalında A.Məlikovun son illərdə rus
dilində çap olunan iki monoqrafiyasına yüksək rəy
vermişdir. Digər tanınmış alim, Rusiya Xalqlar
Dostluğu Universitetinin professoru Q.P.Başarin 2010-cu ildə “Automation and Remote Control”
jurnalında yazdığı icmal məqaləsində son illərdə
riyazi teletrafik sahəsində alınan ən mühüm nəticələr
içərisində A.Məlikovun işlərini xüsusi
olaraq qeyd etmişdir. Onun nəticələri
2002-ci ildən başlayaraq dəfələrlə AMEA-nın
mühüm nəticələri siyahısına daxil
edilmişdir.
A.Məlikov 1977-ci ildə Azərbaycan Dövlət
Universitetinin mexanika-riyaziyyat fakültəsini bitirmişdir. 1977-1980-ci illərdə
Siyəzən rayonunun Kiçik Həmyə kənd 8 illik məktəbində
pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuşdur.
A.Məlikov
1980-1989-cu illərdə Neftkimyaavtomat ETLİ-də əvvəlcə
mühəndis, sonra aspirant olmuş, kiçik elmi
işçi və böyük elmi işçi vəzifələrində,
Azərbaycan Sənaye İnstitutunda (indiki Sumqayıt Dövlət
Universitetində) professor və kafedra müdiri, 1998-2000-ci illərdə
Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətindəki universitetlərdə
kafedra müdiri, dekan və dəvət olunmuş professor vəzifələrində
işləmişdir. 2002-ci ildən AMEA-nın
Kibernetika İnstitutunda Teletrafik nəzəriyyəsi
laboratoriyasının rəhbəri işləyən A.Məlikov
eyni zamanda Milli Aviasiya Akademiyasında Aerokosmik informasiya
texnologiyaları və idarəetmə sistemləri
kafedrasının müdiridir.
A.Məlikov Ukrayna MEA-nın akademiki, məşhur
riyaziyyatçı və kibernetik V.S.Korolyukun tələbəsidir. O, 1984-cü ildə Kiyev
Avtomatika İnstitutunda texnika elmləri namizədi, 1992-ci ildə
Kiyev Politexnik İnstitutunda texnika elmləri doktoru alimlik dərəcələrini
almışdır.
A.Məlikovun rəhbərliyi altında 10 doktorant namizədlik
dissertasiyası müdafiə etmişdir. Hazırda onun
rəhbərliyi altında bir neçə doktorant və
dissertantlar namizədlik və doktoluq dissertasiyaları üzərində
çalışır.
A.Məlikov uzun illər müxtəlif dissertasiya
şuralarının üzvü olmuşdur.
2010-cu ildən isə o, Azərbaycan
Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının
İnformatika və Energetika ixtisasları üzrə ekspert
şurasının sədridir.
A.Məlikov xaricdə və respublikada nəşr olunan
200-dən çox elmi əsərin müəllifidir. Əsərlərindən
170-i xaricdə çap edilmişdir. 70-dən artıq məqaləsi
mötəbər jurnallarda, o cümlədən “Automation and
Remote Control”, “Computer Communications”, “Cybernetics”, “Journal of
Automation and Information Sciences”, “Automatic Control and Computer Science”,
“Electronic Modeling” və s. jurnallarında nəşr
olunmuşdur.
A.Məlikovun
xaricdə nəşr olunan 4 monoqrafiyasından 3-ü Ukraynada
(Texnika, Politexnika və Ukrayna Aviasiya Universitetinin nəşriyyatlarında)
və 1 monoqrafiyası isə dünyada ən yüksək
reytinqə malik olan “Springer” nəşriyyatında 2010-cu ildə
çap olunmuşdur. O, həmçinin “İntech” nəşriyyatının
2011-ci ildə çap etdiyi bir məqalələr toplusunun
elmi redaktorudur.
A.Məlikovun tədqiqatları böyük elmi və
praktiki əhəmiyyətə malikdir. Onun
aldığı nəticələr Tayvan, Koreya və digər
ölkələrdə geniş tətbiq olunur və bunlar
haqqında uyğun ədəbiyyatlarda vaxtaşırı
informasiyalar verilir. Həmçinin onun rus
dilində çap olunan kitabları Rusiya, Ukrayna və Belarusun
universitetlərində dərslik kimi istifadə olunur.
A.Məlikov 40-dan çox Beynəlxalq konfransda elmi məruzələrlə
çıxış etmişdir. O, bir qayda olaraq son dövrlərdə
teletrafik nəzəriyyəsi sahəsində dünyada təşkil
olunan yüksək reytinqli konfransların proqram komitəsinin
üzvü seçilir. Hazırda A.Məlikov
dünyada məşhur olan bir çox jurnalların redaksiya
heyətinin üzvüdür. Bu jurnallar içərisində
“Applied and Computational Mathematics”
və ABŞ-da nəşr
olunan “Applied Mathematics”, “Recent Patent on Electrical Engineering” və
“American Journal of Operational Research” jurnallarını xüsusilə
qeyd etmək lazımdır. Bu yaxınlarda A.Məlikov
sonuncu jurnalın baş redaktoru seçilmişdir.
A.Məlikovun
Ukrayna Kibernetika Mərkəzi, Rusiya EA-nın İdarəetmə
Problemləri İnstitutu, Belarus Dövlət Universiteti, Koreya
Universiteti və digər tanınmış elmi mərkəzlərlə
olan əlaqələri indi də davam etməkdədir.
lll
Azərbaycanın görkəmli alimi Qorxmaz İmanov
2012-ci ilin dekabrın 11-də İspaniyanın Kral
İqtisadiyyat və Maliyyə Akademiyasının ümumi
iclasında gizli səsvermə yolu ilə fəxri xarici
üzvü seçilmişdir. Bu ilin aprelin 25-də İspaniya Kral
Akademiyasının növbəti ümumi iclasında xarici
üzv diplomunun təqdimat mərasimində professor Qorxmaz
İmanov “Sosial-iqtisadi sistemlərin keyfiyyətinin müəyyən
edilməsində fuzzy yanaşma” mövzusunda məruzə ilə
çıxış etmişdir.
Qeyd edək ki, İspaniyanın Kral İqtisadiyyat və
Maliyyə Akademiyası böyük tarixə malikdir. Bu Akademiya
1787-ci ildə İspaniya kralı VI Fernando tərəfindən
təsis edilmişdir və İspaniyanın Kataloniya vilayətinin
burjuaziyasının təsərrüfat fəaliyyətinin
mötəbər orqanı kimi fəaliyyət göstərməyə
başlamışdır. Hal-hazırda
İspaniyanın Kral İqtisadiyyat və Maliyyə
Akademiyası dünya səviyyəli alimlərlə sıx əməkdaşlıq
edir. Məsələn, Akademiyanın xarici
üzvləri sırasında iqtisadiyyat üzrə Nobel
mükafatı laureatları F.Kidland, D.Kaneman, J.Stiqlits kimi alimlərin
adlarını çəkmək olar.
İspaniyanın
Kral İqtisadiyyat və Maliyyə Akademiyasının fəxri
xarici üzvü adına layiq
görülməsini Q.İmanovun 50 ilə yaxın
apardığı tədqiqatların nəticəsi kimi səciyyələndirmək
olar. , 1965-ci ildən etibarən sosial-iqtisadi sistemlərin modelləşdirilməsi
sahəsində çox əhəmiyyətli elmi nəticələr
əldə etmişdir:
* Nəqliyyat
sistemində stoxastik proseslərin modelləşdirilməsi;
*
İqtisadi komplekslərin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi
modelləri;
* Müttəfiq
respublikaların xalq təsərrüfatının
proqnozlaşdırılması və
planlaşdırılması modelləri;
* İqtisadi sistemlərin struktur-funksional modelləri.
Bu tədqiqatlar nəticəsində respublikada
Makroiqtisadi sistemlərin modelləşdirilməsi elmi istiqamətinin
məktəbi yaradılmışdır.
2001-ci ildən
başlayaraq Q. İmanov qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsinin
və qeyri-səlis məntiqin sosial-iqtisadi sistemlərin qiymətləndirilməsində
və fəaliyyətlərinin təhlilində istifadəsi sahəsində elmi
fəaliyyətini davam etdirir. O, professor
Lütfi Zadənin qeyri-səlis nəzəriyyəsini
humanistik sistemlərin, o cümlədən, sosial-iqtisadi sistemlərin
fəaliyyətinin təhlilində və çoxsaylı
ölçülməyən, ya da keyfiyyət xarakteri
daşıyan göstəriciləri hesablama prosesinə tətbiq
etməklə sosial-iqtisadi sistemlərin modelləşdirilməsində
daha adekvat üsulları təklif edib. Qeyri-müəyyənlik
fenomeni və sosial-iqtisadi sistemlərin təsviri zamanı
çoxsaylı qeyri-müəyyənlik faktorların aradan
qaldırılması problemi də onun tədqiqatlarına
daxildir.
2007-ci ildə
L. Zadənin təşəbbüsü ilə Q.İmanov
İspaniyanın Kral İqtisadiyyat və Maliyyə
Akademiyasının prezidenti, professor G.M.
Aluxa ilə birgə əməkdaşlığa
başlamışdır. Onun İspaniya Kral
Akademiyası ilə əməkdaşlığı sayəsində
sosial-iqtisadi sistemlərin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi
üçün bir sıra qeyri-səlis modellər işlənilmişdir.
Məsələn, “Həyat keyfiyyəti” indeksinin
hesablanmasında fuzzy yanaşma (“Fuzzy İqtisadiyyat”
jurnalı, Barselona, İspaniya, 2007-ci il);
Regionların sosial-iqtisadi səviyyəsinin müəyyən
edilməsinin qeyri-səlis modeli (“Müasir Rusiyanın
iqtisadiyyat elmi jurnalı”, Moskva, RF, 2009-cu il);
*
Ətraf mühitinin dayanıqlıq indeksinin Fuzzy modeli
(İspaniyanın Kral İqtisadiyyat və Maliyyə
Akademiyasının jurnalı, Barselona, İspaniya, 2007-ci il);
Şirkətlərin maliyyə dayanıqlığının
müəyyən edilməsində qeyri-səlis üsullar
(Afina, Yunanıstan, 2009-cu il); İqtisadiyyatın aktivləşdirilməsinin
yeni bazarları Azərbaycan.
(Nobel mükafatı laureatı, professor F. Kindlendlə birlikdə,
İspaniyanın Kral İqtisadiyyat və Maliyyə
Akademiyası, Barselona, İspaniya, 2007-ci il),
monoqrafiya; İqtisadi qeyri-müəyyənlik problemləri və
Fuzzy modellər (Bakı, Elm, 2011-ci il), Sosial sistemlərin
keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinin qeyri-səlis modelləri
(Lambert Academic Publishingç Almaniyaç 2013).
Sadalanan tədqiqatlar nəticəsində respublikada Fuzzy
iqtisadiyyat kimi elmi istiqamətin əsası qoyulmuş və
Q.İmanov hazırda eyni adlı laboratoriyaya rəhbərlik
edir.
Qorxmaz Cahangir oğlu İmanov 1941-ci il aprel ayının 17-də Bakı şəhərində anadan olmuşdur. 1958-ci ildə Bakıda orta məktəbi bitirəndən sonra Bakı Dövlət Universitetinin İqtisadiyyat fakültəsində təhsil almışdır. Təhsilini 1964-cü ildə başa vurduqdan sonra elə həmin ili Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Kibernetika İnstitutunda İqtisadi-riyazi üsullar ixtisası üzrə aspiranturaya daxil olmuş və SSRİ Elmlər Akademiyasının Mərkəzi İqtisadi-Riyaziyyat İnstitutuna ezam edilmiş, 1968-ci ildə orada namizədlik dissertasiyasını müdafiə etdikdən sonra iqtisad elmləri namizədi alimlik dərəcəsini almışdır.
1968-ci ildə Q.İmanov Milli Elmlər Akademiyasının Kibernetika İnstitutunda kiçik elmi işçi və eyni zamanda Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetində İqtisad Kibernetika kafedrasının baş müəllimi və dosenti vəzifələrində işləmişdir. Həmin ildən etibarən onun bütün həyatı və elmi fəaliyyəti respublikada iqtisadi-riyazi üsulların inkişafı və tətbiqilə bağlıdır.
1972-ci – 1974-cü illərdə Q.İmanov Kibernetika İnstitutunun direktoru, akademik Əşrəf Hüseynovun tövsiyəsi ilə SSRİ Elmlər Akademiyasının Mərkəzi İqtisadi-Riyaziyyat İnstitutunun doktoranturasını bitirmiş və 1975-ci ildə həmin institutda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdir.
Q.İmanov 1974-cü ildə Kibernetika İnstitutunda Makroiqtisadi sistemlərin optimallaşdırılması laboratoriyasını yaradaraq ona rəhbərlik etmiş, iqtisadiyyatın riyazi üsul və modellərlə tədqiq olunması sahəsində dünya şöhrətli bir məktəb yaratmışdır. Hazırda bu məktəbin yetirmələrindən 28 nəfəri elmlər namizədi, 3-ü isə elmlər doktorudur.
1987-1993-cü illərdə Q.İmanov Azərbaycan Respublikası Dövlət Plan Komitəsinin, sonralar isə İqtisadiyyat Nazirliyinin nəzdində fəaliyyət göstərən Elmi-Tədqiqat İqtisadiyyat İnstitutunun direktoru vəzifəsində çalışmışdır.
Professor Qorxmaz İmanovun “İnteqrallaşdırılmış balans modelləri və müttəfiq respublikaların struktur-funksional modeli” adlı elmi işi 1976 və 1982-ci illərdə keçmiş SSRİ Elmlər Akademiyasının vacib nəticələr siyahısına daxil edilmişdir. İqtisadi-riyazi modellər və hesablama texnikası vasitələrinin yaradılması, onların xalq təsərrüfatında planlaşdırma və idarəetmə məsələlərinin həllində geniş tətbiqi işlərinə görə Qorxmaz İmanov 1984-cü ildə bir qrup alimlərlə birgə Azərbaycan Dövlət Mükafatına layiq görülmüşdür.
Qorxmaz İmanov 10 monoqrafiyanın, 180-a yaxın elmi məqalənin müəllifidir. Hal-hazırda o Rusiya Elmlər Akademiyasının Mərkəzi İqtisadi-Riyaziyyat İnstitutu nəzdində yaradılmış N.P. Fedorenko adına “İqtisadiyyat Elminin İnkişafı” fondunun təsisçilərindəndir və hazırda fondun vitse-prezidentidir.
Professor Q.İmanov Azərbaycanın müstəqilliyini, dövlət və dövlətçiliyini hər şeydən uca tutan elm fədaisidir. O, əsl ziyalı, eyni zamanda ədalətli və müdrik bir insandır. Qorxmaz İmanov Azərbaycanda iqtisadi-riyazi üsullar elminin yaradıcılarındən biri, tələbkar elm təşkilatçısı, zəngin mənəviyyatlı, geniş dünyagörüşü ilə ad-san qazanan şəxsiyyətlərdəndir
Telman ƏLİYEV
akademik
525-ci qəzet.-
2013.- 11 oktybar.- S.5.