Torpaq hər bir ölkənin böyük sərvətidir

Bibliyada göstərildiyi kimi, Allah Moiseyə demişdi ki, sizi münbit torpağa gətirmişəm, bu torpaqda çaylar və bulaqlar vardır, burada buğda və arpa, üzüm, əncir, nar, zeytun və bal istehsal edə bilərsiniz. Moiseyin Xanaana göndərdiyi casuslar bunun həqiqət olduğunu söylədilər. Onlar bu torpağa üzüm yetişən vaxt qədəm basmışdılar, qayıdarkən bir üzüm salxımı çox ağır olduğundan, dirəkdən asıb, iki adam onu çiyinlərində gətirmişdi. Onlar buranı yəhudi dilində “Üzüm salxımı” mənasını verən Eşkol vadisi adlandırmışdılar. İndi mübaliğəsiz demək lazımdır ki, İsrail ərazisi bütövlükdə bol məhsulun rəmzi hesab edilən Eşkol vadisi adlana bilər.

Bəşəriyyətin əkinçilik təcrübəsi barədə fraqmentar qaydada da olsa söhbət aparıldı. Lakin torpağın mahiyyəti, onun xüsusiyyətləri, əkinçilik metodları barədə bir qədər geniş məlumata ehtiyac vardır.

Torpaq Yerin litosferasının (torpaq qabığı və mantiyanın yuxarı hissəsi daxil olmaqla Yerin zahiri “bərk” sferası) səth təbəqəsi olmaqla münbitliyə, çox funksiyalı heterogen açıq struktur sistemə malikdir, dağ süxurlarının aşınması və orqanizmlərin fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlir. Torpaq biosfera, hidrosfera və Yerin atmosferi arxasındakı qarşılıqlı fəaliyyəti xüsusi təbii membran kimi nizamlayır.

Torpaq Yer atmosferi tərkibinin mühüm nizamlayıcısı rolunda çıxış edir. Bu torpaq mikroorqanizmlərinin fəaliyyətindən irəli gəlir, onlar nəhəng miqyaslarda müxtəlif qazlar – azot və onun oksidini, metanı və digər uçan birləşmələri istehsal edirlər. Bu qazların əksəriyyəti “istixana effekti” əmələ gətirir və ozon təbəqəsini dağıdır, bu isə Yer kürəsində iqlimin dəyişməsinə gətirib çıxarır.

Torpaq Yerin səthindəki, Yerin altındakı suların və Yerin hidrosferasının tərkibinə və xassələrinə mühüm təsir göstərir. Torpaq təbəqələrindən keçən su ondan kimyəvi elementlərin xüsusi dəstini götürür, su toplama əraziləri üçün bu, xarakterik hal sayılır. Torpaq səthinin pozulması suyun keyfiyyətinin dəyişilməsində də özünü büruzə verir.

Torpaq Yer kürəsinin quru hissəsinin səth təbəqəsi olmaqla canlı və ölü orqanizmlərin (bitkiçiliyin, heyvandarlığın və mikroorqanizmlərin) təsiri altında dağ süxurlarının dəyişilməsi, Günəş istisi və atmosfer yağıntılarının bilavasitə təsir göstərməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir. Torpaq tam şəkildə xüsusi təbii varlıq hesab olunur, yalnız özünə məxsus olan quruluşa, tərkibə və xassələrə malikdir. Torpağın ən mühüm xüsusiyyəti onun münbitliyidir, başqa sözlə, bitkilərin böyüməsini və inkişafını təmin etmə qabiliyyətidir. Bitki isə yeganə canlıdır ki, torpaqdan mənimsədiyi qeyri-üzvi maddələri Günəş enerjisinin və suyun köməkliyi ilə üzvi maddəyə çevirir və canlı aləmin yaşamasında mühüm amil rolunu oynayır. Elm bu sahədə çox çalışsa da, süni qaydada qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddə yaratmaq sahəsində hələ də olduqca utancaq addımlarını atır.

Torpağın münbitliyi onun keyfiyyətini xarakterizə edən əsas göstəricidir. Torpağın bu qabiliyyəti mədəni bitkilərə məskunluq mühiti, həyatın Yer faktorlarının (su, qida maddələri, torpaq havasının təmin edilməsinin mənbəyi və vasitəçisi) iqtisadi funksiyasını yerinə yetirən kimi xidmət edir. Münbitlik torpağın bitkiləri qidalandırmaq üçün zəruri olan kifayət miqdardakı qida maddələrinə və su ehtiyatına malik olmasıdır. Torpağın təbii münbitliyi uzun müddət davam edən torpaq əmələ gəlməsi prosesinin nəticəsidir. Onun fiziki, kimyəvi, bioloji xassələri ilə xarakterizə olunmaqla, Yerin iqlim xüsusiyyətləri ilə də sıx bağlıdır.

Torpağın iqtisadi münbitliyi isə cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin inkişafı prosesində insanın fəaliyyəti nəticəsində yaranır. Əkinçiliyin başlıca vəzifəsi kompleks aqrotexniki, meliorasiya, təşkilati və iqtisadi tədbirlərin həyata keçirilməsi yolu ilə torpağın təbii münbitliyinin iqtisadi münbitliyə çevrilməsidir, bu isə əkinçiliyin ratsional sisteminin tətbiq edilməsi deməkdir.

Yaşıl bitkilər torpağın münbitliyindən

istifadə etmək, başqa sözlə, torpaqdan suyu, qidanın kül elementlərini və azotu mənimsəmək, atmosferdən karbon qazını assimlyasiya etmək, Günəşin kinetik enerjisini tutmaqla dəyişdirmək və nəticədə qeyri-üzvi maddələri üzvi maddələrə çevirmək, başqa sözlə, zülallar, nişasta, şəkərlər, piylər və digər maddələr yaratmaq qabiliyyətinə malikdir. Bu maddələr müxtəlif bitkiçilik məhsullarının tərkibinə daxildir. Bitkilər torpaqdan qida maddələrini mənimsəməklə onun münbitliyini azaltdığından, onu bərpa etmək zərurəti meydana gəlir. Ümumiyyətlə, torpağın münbitliyi sabit şəkildə qalmır, müxtəlif təsirlər altında dəyişilməyə məruz qalır. Bir qayda olaraq, iqlimin, relyefin, ilkin torpaq əmələ gətirən süxurun, mikroorqanizmlərin, bitkilərin və heyvanların fəaliyyətlərindən torpağın xüsusiyyətləri asılı olur.

Torpaq təbii cisim olub, Yer səthində biotik, abiotik və antropogen faktorların uzun müddətli təsiri ilə meydana gəlir, bərk mineral və üzvi hissələrdən, spesifik genetik-morfoloji əlamətlərə, xassələrə malik olur və onlar da bitkilərin böyüməsi və inkişafı üçün müvafiq şəraitlər yaradır. İstənilən substrat sistemi bitkinin “toxumdan toxum qədər” böyüməsini və inkişafını təmin etməklə torpaq adlanır. Torpaq horizontu onun profilaktik spesifik təbəqəsi olmaqla, torpaq əmələ gətirən proseslərin təsiri altında meydana gəlir. Torpaq səthi Yer səthini örtən torpağın məcmuudur. Torpaq həm də yüksək dispersiya xüsusiyyəti ilə seçilir, bu xassəsinə görə xeyli dərəcədə məsaməliliyə malikdir. Torpağın həcminin 50-60 faizini və kütləsinin 90-97 faizini mineral komponentlər təşkil edir. Torpaq nə qədər yaşlıdırsa, onun mineral tərkibi yarandığı süxurun tərkibindən daha ciddi surətdə fərqlənir. Minerallar süxurun aşınması və torpaq əmələ gəlməsi gedişində qalıq material olmaqla, ilkin adını daşıyır. Torpaq həmçinin ikinci dərəcəli mineralları da öz tərkibinə daxil edir, onlar isə ilkin mineralların kimyəvi dəyişilməsi nəticəsində meydana gəlir.

Karbonatlar torpaqda böyük rol oynayır. Quraqlıq regionlarda bəzən torpaqda tez həll olunan duzlar yığışır. Dənəvərli tərkibinə görə torpaq suyu saxlamaq, bir neçə mineralı bir yerə yığışmasına şərait yaratmaq qabiliyyətinə malik olur. Ağır (gilli) torpaqlarda isə havanı saxlamaq qabiliyyətində problemlər ola bilər. Yüngül (qumlu) torpaqlarda başqa, su rejimi ilə əlaqədar çətinliklər yaranır.

Torpağın üzvi hissəsi onun saxladığı üzvi maddələrin miqdarından asılıdır. Torflu torpaqlarda bu göstərici yüksək olur. Üzvi maddələrin tərkibinə bitki və heyvan qalıqları kimi humus adlanan bəzi kimyəvi birləşmələr də daxil olur. Humin və fulvo turşularındakı karbonun nisbəti torpağın humus vəziyyətinin mühüm göstəricisi hesab olunur. Humus latınca torpaq deməkdir, bitki və heyvan qalıqlarının biokimyəvi çevrilməsi nəticəsində əmələ gələn çürüntü olmaqla, torpağın üzvi hissəsini əmələ gətirir. Humusun miqdarı torpağın münbitlik göstəricisidir. Humus turşularının əmələ gəlməsi prosesində əsasən torpaqdakı mikroorqanizmlərdən yaranan fermentlər iştirak edirlər. Torpaqda humusun miqdarı 2.5-3.5 faizdən az olmur, 2 faizdən az olduqda isə torpaq “ölü” sayılır. Humus çox olduqca torpağın münbitliyi artır.

Torpağın strukturu onun bərk hissəsindən və məsaməli məkanından ibarət olan fiziki quruluşdur. Torpaqda əlaqəli və sərbəst suyu fərqləndirirlər. Əlaqəli su Yerin cazibə qüvvəsi qanununa tabedir. Əlaqəli su kimyəvi cəhətdən bir sıra mineralların tərkibinə daxil olur. Əlaqəli suyu fiziki cəhətdən torpaq səthi enerjisinin qüvvəsi saxlayır.

Torpağın səthinə rütubət düşdükdə əvvəlcə çölün rütubət tutumu vəziyyətinə qədər torpağın su ilə doyması baş verir. Sonra isə doymuş təbəqələr vasitəsilə kapilyar olmayan buruqlarla filtrasiya baş verir. Torpağa daxil olan rütubət öz yolunda aşağıdakı su keçirən təbəqə ilə qarşılaşdıqda, torpağın daxilində həmin səthin üstü ilə onun enişi istiqamətinə müvafiq olaraq irəliləyir. Torpağın su udma kompleksi mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Torpaqdakı hava müxtəlif qazların qarışığından ibarət olur, bura oksigen, karbonat turşusu,metan və onun homoloqları, hidrogen, hidrogen-kükürd və azot daxildir.

Torpaqda həmçinin orqanizmlər yaşayır, o çox sayda mikroorqanizmlər üçün yaşayış mühiti rolunu oynayır. Bakteriyalara yosunlar, göbələklər, torpağın sularında məskunlaşan birhüceyrəli orqanizmlər daxildir. Axı torpaq həm də mikrosu hövzələri sistemidir.

Torpaq örtüyünün strukturu – nisbətən kiçik ərazidəki torpaqların məkanda qanunauyğun şəkildə yerləşməsidir.

Torpağı əmələ gətirən faktorlara təbii mühitin sistemləri: torpaq əmələ gətirən süxurlar, iqlim, canlı və ölmüş orqanizmlər, yerin yaşı və relyefi, həmçinin torpağın yaranmasına mühüm təsir göstərən antropogen fəaliyyət daxildir.

Torpağın tipi, torpaq əmələ gətirmə rejimləri prosesləri ilə şərtlənən xassələrin ümumiliyi ilə xarakterizə olunur. Torpaqların müxtəlif növləri isə bütün torpaq profilinin dənəvər tərkibi ilə müəyyən olunur.

Torpaqların coğrafi cəhətdən yayılmasında iqlim ciddi faktor hesab olunur. İqlim torpağın əmələ gəlməsində də mühüm rol oynayır, xeyli dərəcədə Günəşdən Yer səthinin qəbul etdiyi enerjinin miqdarı ilə müəyyən edilir. Vyetnam sahilinə yaxın ada-qayalar əlverişli istilik və rütubət rejiminə malik olduğuna görə meşə örtüyünə bürünmüşdür, bu da həmin qaydalarda torpağın əmələ gəlməsinin intensiv qaydada getdiyinə dəlalət edir. Torpağın istilik və su rejimləri torpaqda gedən bütün fiziki, kimyəvi, bioloji proseslərin xarakterinə və intensivliyinə təsir göstərir. Dağ süxurlarının aşınması, kimyəvi reaksiyaların intensivliyi, torpaq məhlulunun qıtlığı, bərk və maye fazaların nisbəti, qazların mənimsənilməsi baş verir. Hidrotermik şəraitlər bakteriyaların biokimyəvi fəaliyyətlərinin intensivliyinə, üzvi qalıqların parçalamasının sürətinə və orqanizmlərin həyat fəaliyyətinə təsir göstərir.

Öz biokütləsinə görə torpaq (Yerin quru hissəsi) okeanı, demək olar ki, 700 dəfə ötüb keçir, baxmayaraq ki, quru hissəyə Yer səthinin 1/3-dən azı düşür.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.-2013.- 26 oktyabr.- S.8.