Uçmuş məbədin sağ qalmış sütunları

Avqust ayında Afinada Ümumdünya fəlsəfə konqresi keçirildi. 5 ildə bir dəfə keçirilən belə mötəbər bir tədbirin Platonun vətənində keçirilməsi ona xüsusi bir dəyər verirdi. Özünü fəlsəfəyə yaxından-uzaqdan aidiyyətini hiss edən hər kəs orada iştirak etməyi özü üçün bir fəxr bilirdi. Bəlkə də bu səbəbdən konfrans təşkilatçılığı aşağı səviyyədə olsa da, 2 min əvəzinə 5 min adam dəvətli idi. Emosiyalar, münasibətlər müxtəlif idi. Hər cür insan görmək mümkün idi burada. Əsa ilə zorla ayağını sürüyən qocaman fikir adamları, yenicə PhD titulunu qazanıb qürurla ətrafa boylanan və dünyanı qurtaracağını zənn edən gənc alimlər, hər yerdə qaynaşan tələbələr, bura sadəcə gəzməyə gələn “biznes-alimlər” və daha kimlər. Paralel keçirilən onlarla seksiyalar, yüzlərlə mövzular, səhnələşdirilmiş simpoziumlar, sərgilər və daha nələr. Qısacası, tam bir xaos. Bu qarışıqlıqda məndə heç cür ümumi bir mənzərə yaranmırdı, yekun təəssürat formalaşmırdı. Axı, mən də bu xaosun içindəydim, axına qoşulub itib-batmışdım.

Nəhayət, Afina şəhərinin qısa bir gəzintisinə çıxanda mənzərə aydınlaşdı, xaosdakı düzən göründü. Duman dağıldıqca açılan mənzərə məni daha çox düşündürdü. Düşündürən isə həm mənim üçün bir əks qütb olan Qərb təfəkkürünün fərqli bir tərəfi, həm də fəlsəfənin bu günü oldu.

Afina eramızdan əvvəl XV əsrə aid olan və dünyanın ən qədim şəhərlərindən biri, demokratiyanın, fəlsəfənin beşiyi, teatrın, Olimpiya oyunlarının, qədim sivilizasiyanın məskəni, hazırda Avropanın ən böyük meqapolislərindən biri, Şengen zonası, bir sözlə, elit Avropa şəhərlərindən biridir. Düzdür, Yunanıstan həm də iqtisadi böhran, narazı əhalinin nümayişləri deməkdir. Ancaq bilirsən və şahidi olursan ki, Avropa öz canının-qanının qayğısına qalır və Yunanıstan nə Sudan olası deyil, nə də Suriya. Və bütün bunlar o deməkdir ki, Afina sözün hər mənasında həm Avropanın siması, həm də fəlsəfənin səviyyəsinin göstəricisi sayıla bilər.

Afina və Qərb

Afina deyəndə ilk yada düşən tanrılar, Afina ilahəsi ilə Poseydonun döyüşü, möhtəşəm Akropolis, Zevsin məbədi, Panteon, Parfenon, qədim Agora olur. Kiçik bir düzəliş: məbədlərin, sarayların özü yox, xarabalığı. Turistlərin xəyallarının məskəni və bu gün görə biləcəkləri yerlər, Afinanın fəxri nə vaxtsa möhtəşəm olmuş məbədlərin, meydanların, binaların özü yox, uçuntularıdır. Bələdçidən hər addımda belə sözlər eşitmək olur: “Bu möhtəşəm bina eramızdan əvvəl filan əsrdə tikilib, filan əsrdə filan müharibədə dağılıb, bu gün siz yalnız onun sütunlarını görə bilərsiniz”. Sütunların üzərində hikmətli sözlərin qorunub saxlanması bu tarixi yerlərin sirrini, möhtəşəmliyini daha da artırır. Kimlərsə bu qədim yerlərdə gəzəndə, qədim divarlara əlini vuranda düşünür ki, nə vaxtsa Aristotelin əli dəyən yerə indi mən toxunuram, Zevsin qüdrətini hiss edirəm və s. Bu hissləri hələ XVII əsrin sonu XVIII əsrin əvvəllərində ingilis şairi Bayron da keçirtmişdi:

Mənim Elladam! Gözəlliyin sərdabəsi!

Süqutunda da ölməz, möhtəşəm.

De, sənin varislərin: oğulların, qızların,

Kimin hünəri ilə səfərbər olacaqdır?!

Düz dibində dayananda adama elə gəlir ki, bu nəhəng sütunlar səmanı öz üzərlərində saxlayırlar. Və şairin dediyi sözlər yəqin ki, çoxlarının ürəyindən keçir. Lakin mən məsələnin fərqli bir tərəfini düşündüm və yadıma maraqlı bir paradoks düşdü. Bəzən Şərqin dünya sivilizasiyasına verdiyi bəhrədən, elmin, fəlsəfənin inkişafındakı rolundan danışanda, irad tuturlar ki, bunlar orta əsrlərdə – keçmişdə (!) olub. Əcəba, eramızdan əvvəlki möhtəşəmliyin bu xaraba halına baxanlara qürur haqqını kim və nə verir? Qərbin hakim mövqeyi, yoxsa Şərqin mütiliyi? Qərbdə elmin, Şərqdə isə dini biliklərin inkişafı? Yəqin ki, bunların hər birinin yekun rəydə öz payı var. Lakin məsələnin daha dərin təhlili başqa bir həqiqəti ortaya çıxarır.

Qədim yunan fəlsəfəsinin “məbədi” Şərq “daşlarından” tikilmişdi. Onu tikən Pifaqor, Demokrit, Platon və başqaları ustalığı Qədim Misirdən, Babilistandan, Azərbaycandan, Ərəbistandan, Hindistandan, Həbəşistandan öyrənmişdilər. Çoxsaylı işğallar, barbarlıq baş alıb gedəndə, eyni zamanda, dinin fəlsəfəyə radikal mövqeyi bəşəriyyətin diqqətini həqiqətdən yayındıranda və bu sarayı diqqətsiz qoyanda, o, uçulmağa məhkum olmuşdu. Ona sahib çıxan və qoruyan İslam filosofları – Fərabi, İbn Sina, İbn Rüşd, İbn Xəldun oldu. Daha sonra, yəni təqribən XVII əsrdə bu məbədə Qərb sahib çıxdı və qapıları Şərqin üzünə bağladı. Beləcə, Qərb oldu möhtəşəm saray sahibi, Şərq isə qaldı evsiz-eşiksiz.

“Məbədin” taleyi bundan sonra daha da ağırlaşdı. Fəlsəfədən müxtəlif və çoxsaylı istiqamətlər ayrılmağa başladı və hər yeni qol fəlsəfəyə meydan oxumağa başladı. Sanki məbədin daşlarını söküb o daşlardan yeni binalar tikməyə başladılar. Maddiyyat mənəviyyatı üstələdi. Məbədin mərmər sütunları, qranit divarları onun içindəki mahiyyətdən daha önəmli oldu! Beləcə məbədin içindəkilər – İslamın qoruyub saxladığı, nəfəs verdiyi həqiqətlər talan olundu, yerdə qalan isə qədim yunan dövründən qalan sütunlar oldu. Amma qəribə bir paradoks yaşandı: içində oturduqları sağlam binanın hansı talanın nəticəsində olduğunu düşünmək istəməyən Qərb yerdə qalan xarabalıqla qürur duyub dünyaya meydan oxumağa başladı!

Bəli, Afina həqiqətən muzey-şəhərdir. Amma o yalnız Qərb təfəkkürünün tarixini yox, həm də bugününü gözəl əks etdirir. Belə ki, Afinanın küçələrində son dövrlərə aid qəribə heykəllər, fiqurlar görmək mümkündür. Bunlardan iki detal məni dəhşətə gətirdi: biri yunan heykəltəraşı Kostas Varotsosun Olimpiya oyunlarında marafon qaçışlarında iştirak edən idmançıların şərəfinə şüşədən düzəltdiyi “Qaçan insan” idi. Küləyin sovurduğu, didik-didik etdiyi insan. Maraqlıdır, adətən heykəllər hərəkətsiz olsalar da, onlarda bir həyat sezmək mümkündür. Amma bu heykəl əslində qaçan insanı təsvir etsə də, özü fərqli təsəvvür yaradırdı: nəhəng, amma küləyin bitirdiyi bir insan! Heykəl qeyri-standart ölçülü şüşələrdən olduğundan, bu 10 metrlik insan donmuş bir bədheybəti xatırladırdı.

İkinci detal isə şəhər boyu qoyulan insan bədəninin ayrı-ayrı hissələrinin – ayaqların, barmaqların, əllərin və s. fiqurları idi. İnsanı hissə-hissə daşda təsvir etmək və bununla diqqəti hərəkətə, plastikaya yönəltmək ənənəsi hələ fransız Oqüst Roden tərəfindən qoyulub. Qəribədir ki, “Düşünən insan”ı ilə məşhur olan heykəltəraş həm də başsız və əlsiz “Addımlayan”ın da müəllifidir. İndi bu ənənənin nəticələri Afinanın küçələrinə səpələnmişdi. Qəribədir, bu, ayrı-ayrı insan tikələri sanki daha canlı idi və bu, insanı dəhşətə gətirirdi.

Afinadakı bu iki detalı – iki yaradıcılıq əsərini tutuşduranda, ürəkdən yunan heykəltəraşlarına əhsən dedim. Qərb insanını bu qədər dəqiqliklə yalnız qərbli özü təsvir edə bilərdi: bütöv insan çoxdan donub, durğunlaşıb, didilib; yaşayan, daha doğrusu, fəaliyyətdə, hərəkətdə olan isə ayrı-ayrı orqanlardır.

Əcəba, Bayronun çağırışına gedə biləcək insan bunlardan hansıdır?

Afina və fəlsəfə

Fəlsəfə konqresinin məhz Yunanıstanda keçirilməsinin xüsusi bir təsiri var idi. Bəlkə də iştirakçıların ikiqat artıq olmasının səbəblərindən birincisi bu idi: hər kəs fəlsəfənin beşiyini görməyə can atırdı, hətta bunu həyata keçmiş ən böyük arzusu hesab edirdi. Bəlkə də buna görə, mənim də bu konqresdən gözlədiklərim daha çox idi. Gördüklərim isə bunlar oldu...

Qədim Yunan fəlsəfəsini bilməyən belə, elə küçələrin adlarına baxsa, anlayar ki, Afina hər mənada fəlsəfənin vətənidir: Platon bağı, Aristipp küçəsi, Diogen döngəsi, Sokrat prospekti. Bir sözlə, memorial lövhələr vurulmasa da, bütün fəlsəfənin nəhənglərinin adları əbədiləşdirilib. Hərdən adama elə gəlir ki, Afinanın küçələrində dolaşmaq elə bu filosofların arasında dolaşmağa bərabərdir. Bu sadəcə bir anlıq olur – öz dünyanda qurduğun xəyallara dalanda. Platon Akademiyası deyilən bağda uşaq oyun meydançasını, Sokrat məktəbini xarabalıqlar arasında görəndə isə bu xəyallar tüstü kimi dağılır. Və sən ideyalar dünyasından düşürsən bu al-ver dünyasına.

Bunlara tamaşa etdikcə, düşünürsən ki, nə vaxtsa yalnız seçilmişlərin daxil olmağa icazəsi olan bu məbədlər, bu müqəddəs məkanlar indi necə kütləviləşibsə, macəra və ekzotika axtaran turistlərin tapdaq altına necə çevrilibsə, fəlsəfə də eləcə kütləviləşib.

Platon deyirdi ki, fəlsəfə hər kəs üçün deyil, ancaq seçilmişlər üçündür. Sonralar sufilər də təkid edirdilər ki, seçilmiş şəxslər üçün açılan hikmətlər hamı üçün gizli qalmalıdır. Onu səviyyəsi çatmayan insanlara açmaqla onları fəlakətə sala bilərik. Maraqlıdır ki, sufi şeyxləri Mənsur Həllacı məhz bu sirləri ictimailəşdirməkdə və insanları çaşqınlığa salmaqda günahlandırırdılar. İnsanların fəlakəti – cəmiyyətin fəlakətinə gətirir: cəmiyyət ya öz problemlərini, məsuliyyət daşıdığı vəzifələri unudub “filosof” olmağa iddialanır və bunu diplom almaqla həll edir, ya da fəlsəfəni öz məişət səviyyəsinə endirir. Nəticədə, əsl filosofun özü də, sözü də dəyərdən düşür.

Bilmirəm, hansı birinci olub: fəlsəfə kütləviləşib deyə, indi məbədinin quru sütunları qalıb, uşaqların oyuncaq meydançasına çevrilib, yoxsa əksinə?

Bəli, günü gündən problemləri artan bu dünyanın 5 mindən artıq iddialı “filosofu” fəlsəfənin bu “xaraba beşiyində” yığışıb bəşəriyyətin dərdinə əlac axtarırdılar. Mövzuların rəngarəngliyindən adam çaş-baş qalırdı. Burada Konfutsi, Buddizm, Xristianlıq fəlsəfəsindən, Afrika, Asiya, ayrıca Koreya, Çin, Hind, Rusiya fəlsəfələrindən tutmuş, təhsilin, biznesin, idmanın fəlsəfəsinə qədər hər şeyin hikmətini axtarırdılar. Yeri gəlmişkən, türk fəlsəfəsi ümumiyyətlə yox idi! İnsan hüquqlarını, demokratiyanı müdafiə eləmək üçün günlərlə müzakirələr apardılar. Hər mövzuya ən az 3-4 seksiya həsr olunmuşdu. Yaxından-uzaqdan, ucundan-qulağından fəlsəfəyə aidiyyəti olan bütün sahələr təmsil olunmuşdu. Amma qəribədir, bu böyük konqres ruhu ilə, təşkilatçılığı ilə, problemlərin həllinə verdiyi bəhrəsi ilə Kostas Varotsosun didik-didik olmuş “Qaçan insan”ını xatırladırdı: nəhəng, tükənmiş, bir-birini tamamlamayan şüşə qırıntıları.

Bu böyüklükdə “beşikdə” keçirilən nəhəng konqresdə zəif seksiyalardan biri də islam fəlsəfəsi idi və təqdim olunan mövzuların yarıdan çoxu orta əsrlərə aid idi. Burada bir yox, kompleks səbəblərdən danışmaq olar: dünyada islama qarşı süni şəkildə artırılan fobiya və antipatiya, islam aləmində fəlsəfənin ikinci dərəcəli yer tutması, müsəlman filosofların və tədqiqatçıların özlərinin laqeydliyi, müsəlman cəmiyyətinin məhz bu istiqamətdə zəif təşkilatlanması və s.

Bəli, İslam hələ də dünəni ilə mövcuddur. Amma mənim diqqətimi daha bir maraqlı fakt cəlb elədi. Konqres keçirilən Universitetdə – Fəlsəfə Məktəbində hər sinif ortağında lövhənin başında ikona var idi. Fəlsəfənin prinsiplərini öyrədən və öyrənənlərin başı üzərində İsa peyğəmbərin Pantokrator (İudaizmdə Allahın adlarından biri) adlanan əsas ikonası yerləşdirilmişdi. Qəribə paradoksdur: bir-birinə düşmən kəsilən kilsə və elm bu gün Universitetdə birləşiblər. Bundakı hikməti bir Vatikan keşişi ilə İslam haqqında söhbətdə anladım. Pantifik Lateran Universitetinin professoru Giafranko Basti geniş bir təbəssümlə dedi: “İslam əslində Qərbin dinidir”. Bu tezisi mən professor Səlahəddin Xəlilovun əsərində oxumuşdum. Amma bir Vatikan keşişinin dilindən bunu eşitmək məni çaşdırdı. Bir vaxtlar Nitsşe də “Dəccal” əsərində xristianlığı günahlandırırdı ki, İslamın gözəlliklərini tanımağa mane olub, antik mədəniyyətdən sonra islam mədəniyyətini də tapdalayıb. Keşiş Bastinin Xəlilovun kitabını oxuduğunu bildiyimə görə, ona ilk sualım: “Siz bunu Xəlilova istinadən deyirsiniz?” oldu. O da təəccübləndi: “Xəlilov da bu fikirdədir?” Məncə, onu daha çox təəccübləndirən bir şərqlinin belə düşünməsi idi. Bəli, məsələnin mahiyyəti açıldı: həqiqətən, İslam qərblilərə imanlarını qaytarmışdı və dinlərinə hörmət eləməyi öyrətmişdi. Bunu dərk edən və həqiqətin hansı isə səviyyəsinə yüksələ bilən bu faktı etiraf edib və edir. Həyatın dibində eşələnənlər isə hələ də yanlışlıqları ilə fəxr edirlər.

Afina və Biz

Belə möhtəşəm bir tədbirdə itib-batmamaq böyük hünərdir! Burada fərqlənən, digərlərinin diqqət mərkəzində olan filosofları üç qismə ayırmaq mümkün idi: antik dövrün müdrikləri: Platon, Konfutsi; klassik Qərb filosofları: Kant, Kyerkeqor, Şopenhauer, Yaspers; müasir filosoflar – dünyada öz imzasını təsdiq etmiş və yaşları səksəni haqlamış şəxslər: Anna-Teresa Timiniçka, İoanna Kuçuradi, Jurgen Habermas, Umberto Eko. Amma bir istisna da oldu bu konqresdə. İclaslardan biri Azərbaycanlı filosof Səlahəddin Xəlilovun kitabının müzakirəsinə həsr olunmuşdu və tədbirə ən fərqli ölkələrdən alimlər qatılmışdı. Müxtəlif fikirlər, təhlillər səsləndi. Ən maraqlı təklif isə Vatikanın Lateran Universitetinin professoru Françesko Alfieridən oldu: “Bu kitab italyan dilində də olmalıdır. Çünki dinlər və sivilizasiyalararası dialoqda əvəzsiz rol oynaya bilər”. Əslində, o, kitabı artıq tərcümə eləmişdi və burada yalnız məlumat verirdi. Professor Alfieri əlindəki kitab haqqında nadir bir xəzinə kimi danışırdı və mənim içimdən bir təşviş keçdi: “Daha bir hikmətimizi düzgün dərk edə bildilər və artıq özününküləşdirməyə başlayıblar”.

Bəli, bu dünyada fəlsəfənin daş sütunları çox köhnəlib, xarabalıqları həvəskarların tapdaq altına, ekzotika obyektinə, nüfuz vasitəsinə çevrilib. Amma hər nə qədər bu sütunlar möhtəşəm olsalar da, hər nə qədər özlərində dərin bir hikmət, tarix ehtiva eləsələr də, ora artıq məbəd deyil, xarabadır! Bu sütunlar nəhəng olsalar da, artıq o qədər köhnəliblər ki, onların üzərində yeni məbəd tikilə bilməz. Düzdür, tikməyə cəhd göstərənlər var, lakin, bu yeni çox böyük olsa, sütunlar davam gətirməz. Kiçik olsa, bu nəhəng sütunların fonunda itib-batar. Bəs çıxış yolu nədədir?

Yeni ideya sütunları və onların üzərində yeni ideya məbədi. Hikmət daşda-divarda deyil, ideyalardadır. Məbəd xaraba qalmayan, köhnəlməyən ideyalardır, onların verdiyi, formalaşdırdığı dəyərlərdir. Əslində Qərb çoxdan yeni məbədlərinin tikintisinə cəhd edir və “tikinti” üçün üzünü Şərq “daşlarına” – ideyalarına tutub. Yeni əsrin fəlsəfəsini tapmaq üçün uçmuş daşların arasında gəzmək lazım deyil, ideya dünyasına yüksəlmək lazımdır. Olmazmı ki, başqasının xarabalarına heyran qalmaq, onlara mədhiyyə demək əvəzinə, öz məbədimizi tikək?

Bəli, Afinanın timsalında gördüm ki, əslində Qərbin möhtəşəm “məbədinin” yalnız sütunları qalıb, özü isə çöküb. Sadəcə biz öz yerimizi bilmirik, özümüzü tanımırıq. Özümüzə dəyər vermirik deyə, antik mədəniyyətin xarabalıqlarına hələ də aşağıdan yuxarı baxırıq.

Könül Bünyadzadə

fəlsəfə elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2013.- 4 sentyabr.- S.4.