Adiliyin və qeyri-adiliyin modernizmi

Tanınmış publisist Məzahir Əhmədoğlunu 35 ildən çoxdur tanıyıram. 90-cı illərdən sonra nadir hallarda olsa da rastlaşır və bəzi uzun-qısa söhbətlərimiz də baş tutur. Bu söhbətlərin nüvəsində bəzən “mübhəm ziddiyyət”, bəzən normal ədəbi diskussiya, bəzən də dostlar və özümüzlə bağlı ironik məqamlar olur. O, bütün bunları elə qurur ki, “təhlükəli” heç nə baş vermir.

Bəli, gözlənilməz saçmalar, duyulan, eyni zamanda baş çatladan ironik müəmmalar müxtəlif mövzulu sahələrdə çoxbilmişliyin gözlənilməz nümunələri, ədəbiyyat kino və idman sahəsində unikal fikir və məlumat imperatorluğu, məzmunlu və bəzən də qeyd olunması mümkün olmayan sarkazm zarafatlar və söylədiyi “real” macəralar, bunlar bir yana, jurnalist yazılarında seçilmək ehtirasının vüsətli oyanışları və Əli Kərim adına poeziya klubuna rəhbərlik edərkən orijinal və yenilikçi kimi görünmək istəyini gizlətməyəcək romantik deyimləri olan seirlər yazması. Zənnimcə, bütün bunlar onun üzdə görünən tərəfləri idi. Bakıda – filarmoniyanın arxasındakı Zülfünün çayxanasında məhşur adamlardan eşitdiyi siyasi söhbətlər, səhv etmirəmsə, 70-ci illərin əvvəllərinə aiddir, bizə qəribə və yekəxana görünərdi. Hər halda onu dinləyər və “bizdən irəlidədir” – deyə düşünərdik.

Nəhayət 90-cı illərin olayları. Doktorluq mövzusu götürməkdən vaz keçdim, dönüb oldum həmin olayların öncüllərindən biri. Göyçaylı şəhidlər haqqındakı kitabımdan sonra, “ikinci doğuluş”umun, “Aşıq şeirinin poetikası”nın nəşrləri və Göyçayın tarixi haqqında yazdığım “Göyçay-nə bilirik” təqdimatımın əlyazmasına istinadən ictmai kanalda çıxışım. Elə həmin olaylarda özü mənə dedi ki, “Ədalət” qəzetində çıxışını tənqid etmişəm. Mənim yaradıcılıq fəaliyyətimə onun tənqidi münasibətinin koordinatı hələ 1976-cı ildən cızılmışdı; ilk mətbu şeirimə irad tutmuşdu – “Yeni həyat”da. Əslində birinci tənqidə cavab üçün arqumentim vardı, çünki şeirin deyim məzmununun 1-2 elementini H.Heynidən “çırpışdırmışdım”. İkinciyə isə müəyyən səbəbə görə susmadım, “Ziyalı” qəzetində iradlara etirazımı bildirdim. Hər iki münasibət aramızda sərinlik yaratmadı. Son illər çox seyrək görüşümüz və atüstü saçmalarımız olub, vəssalam. Ona görə ki, mən onu daima rəhbər işçilərin, çinli məmurların yanında ağayana dayanmış görərdim. Bu cür görüntülərlə salamlaşmaq mənlik deyildi. Elə indi də beləyəm.

Hə, indi də keçək Məzahir bəyin (o, mənə professor deyə bilər, mən ona bəy deyə bilmərəm?) tamam özünə.

Məzahir Əhmədoğlu ötənlərin ən gənc rəhbər komsomol işçisi olub, sonralarsa mətbuat, kino, ədəbiyyat adamı kimi çoxlarının yaddaşında həm də öz qəribəlikləri ilə dərin izlər buraxıb. O, qəfil görünüb, qəfil yoxa çıxmağı, sevgisini və nifrətini birbaşa “təqdim etməyi” ilə də fərqlənib. Heç bilsəniz Məzahiri göründüyü kimi, olduğu kimi tanıyıb başa çıxmaq necə çətin və mücərrəd bir məsələdir?

Bəli, ilk gənclik illərindən həmişə dəbə uyğun yüksək zövqlə geyinən, ətrafında daima çoxlu dostları olan, bəzilərinə təkəbbürlü və bəlkə də yekəxana görünən indiki modernist publisistikanın mogikanı əslində qeyri-adi səmimiliyi ilə çox şey qazanıb və eyni zamanda çox şey də itirib.

Mətləbdən əvvəl çox uzunçuluq etdik. Belə davam etsək qorxuram “...çox əzizi xar olar”. İndi isə vəziyyət belədir. Qarşımda xeyli vaxtdır onun “Uembli arayışı” dayanıb, 260 səhifədən bir qədər artıq. Nəhayət oxudum, gördüm ki, bu bəy əfəndinin yarısından çoxu yerin altındaymış. “Ədalət”də gedən bir neçə məqalə və köşəsi ilə tanışlığım olmuş və xoşuma gəlmişdi, vəssalam. “Uembli arayışı” isə... Burada tanıdığım Məzahir müəllimi yox, bədii publisistikanın diqqətçəkən bir modern nümunəsini gördüm. Bütün hallarda səmimi və ya ironik bir gülüş və ictimai tənqidlə müşayiət olunan “Uembli arayışı”ndakı yazıların görünməyən tərəfində cəmiyyətə və kimlərəsə mehriban bir dəvə kini var. İntuizmim bunu mənə diqtə edir. Mənim üçün maraqlıdır ki, bu kin mayasını haradan götürüb? Bizim bilmədiyimiz çox şeylər var, ən yaxşısını onun özü bilir.

– Əzizim sənin belə işlərin də varmış, düzü bu səviyyədə gözləmirdim.

– Bəs necə, mən beləyəm də. Hələ 250 il yaşasan da “bu beləyəm oğlanı” kəşf edə bilməzsən.

– Yenə qəribəliyin, eqoizmin buynuz göstərir...

– Professor, sənə səhv etməyi yaraşdırmıram. Sən mətnlərə bax, mənimlə işin olmasın. Dara düşsən Aqil müəllim demişkən kitabı təkrar oxuyarsan.

Aqil müəllim Məzahirin fərdi yaradıcılıq simasını, üslubunu təyin edə bilmək üçün öz yazısında doğrudan belə bir məsləhət edib. Ancaq həm də etiraf edir ki, bəzi məqamlarda onun nə demək istədiyini tapa bilmirsən.

Mən elə indidən, yəni əvvəlcədən demək istəyirəm: qənaətim belədir ki, “Uembli arayışı” kitabındakı yazı ədası publisistikamızda yeni hadisədir, bəlkə də mərhələdir. Buradakı modernizm özünün bədii tektonikasının dəyişkən variasiyalarında, dil qatlarının çoxçeşidli metafozik təbiətində, şeyriyyəti və şirinliyindədir. Məzahirlə tanışlıq kitabdakı yazıların ruhundan, qanından, canından, qolundan, budağından, yarpağından, bir əsim titrəyişli ləçəyindən, yazağzı yağmurların yeknəsəkliyindən, nəhayət bunların dərinliklərə işləyən kök saçaqlarından başlayır.

Məzahir Əhmədoğlu deyir ki, köşə publisistikanın ən son yaranan qoludur. Onun xisləti, cövhəri fərdi üslubla bağlıdır. Məni publisistikada təəcübləndirmək mümkün deyil. Bununla belə etiraf etməliyəm ki, müasir publisistikamızın zirvəsi İradə Tuncaydır. Məni təəccübləndirə bilən təkcə odur.

Təbii ki, Məzahir müəllimin oxunaqlığını və bu yolla da məhşurlaşmasını medianın fövqünə ucalmasını şərtləndirən onun yazı ədasına, cari nostaljisinə xas digər nüanslar da var. Haqqında yazanlar da bunu qeyd edirlər. Kitabın müzakirəsini təqdim edən icmalların bir neçə yerində, xüsusən də Aqil Abbasın ön sözündə, Əli Kərim yurdunun poetik nəfəsini Əli Kərimə yaraşan səviyyədə saxlayan Mahir Qarayevin yazısında, eyni zamanda Əflatun Amaşovun “525”dəki çıxışında həmin nüanslar diqqətə çəkilib.

Məzahirin röyalar aləmini xatırladan kəsik-kəsik xatirələrin məhrəm, eyni zamanda “anlaşılmaz” düzümünün vüsəti, dünya təcrübəsinə əsaslanan bilgilərinin həm epizmi, əsasən də lirizmi Vaqif Səmədoğlunun bir-birinə calanmış “hokkularını” yada salır. Bununla demək istəyirəm ki, onun köşələrindəki bədiilik qəribə bir şeyriyyət ovqatı ilə müşayiət olunur. Əlamətdardır ki, kitabda Ramiz Rövşəndən, Vaqif Bayatlı Ödərdən, Mahir Qarayevdən, N.Hikmətdən, M.Arazdan, R.Rzadan kitaba köç salmış şeir nümunələri Məzahirin ictimai-fəlsəfi baxışlarını, arzu və ideyalarını məhrəm bir hissiyyatla, dialektik qanunauyğunluqla qapayır, tamamlayır, yaxud da onlarla üst-üstə düşür.

M.Əhmədoğlunun maraqlı, dərində görünən bədii təhlil və duyum qabiliyyəti fərdi publisistik üslubundan sonra öndə dayanan sərvətidir. O, həm də bizim sərvətimiz idi. Əli Kərim adına poeziya klubuna rəhbərlik edəndə bizlər – Səfəralı Sarvan, Sabir Adil, Adil Məmməd, Ətraf Alməmmədoğlu (Sərraf), Südabə Sərvi, ağdamlı həmkarı Mövsüm Hüseynov və mən bəndəniz o zaman bu sərvəti duya bilmirdik. (Bizim kimi şeirlər yazırdı – Ə.Ə) Əksinə əsəbləşərək “ən yaxşı deyimimi qayçılayıb” – deyə qəzəblənərdik. İndi görürəm ki,belə olmalıymış – hamımızın şeir kitabları çap olunur. Rəhmətlik Sabir, Mahir, Ətraf Yazıçılar Birliyinin üzvləridir. Onun ötkəmliyini klubun rəhbəri kimi 2 faktla əsaslandıracam. Birincisi, onun Aydın Məmmədov və Nadir Cabbarovla dostluğu. Bu adamlarla bərabər hüquqda ədəbi proses barədə söhbətdaş olub dostluq etmək... Elə onun ötkəmliyinə bu bəs edirdi. Axı, Məzahir də yerində saymırdı, zəhmətsevərlik və mütaliə, müşahidə qabiliyyətini daim iti saxlamaq, çevik hazırcavablara yüksək hazırlıq nümunəsi. Bunu A.Abbas da ön sözdə vurğulayıb.

M.Əhmədoğlu Folknerdən, Kamyudan, N.Hikmətdən, V.Rasputindən, R.Rzadan, Ə.Kərimdən, Ramiz Rövşəndən, Vaqif Bayatlıdan bu və digər münasibətli məsələlərdə misallar çəkəndə, yaxud onlar anılanda bunlar bizə əsl ədəbiyyat adamının, professional ədəbi mühit nümayəndəsinin diqqət çəkən fikir və mülahizələrini xatırladır. Halbuki mən onun bütöv halda mərkəzdə bir dənə də olsun ədəbiyyatşünaslıqla bağlı yazısına təsadüf etməmişəm. Bəlkə də olub...

Respublikada 10-15 köşə yazarından o, bilmirəm neçəncisidir. Hiss etdiyim odur ki, jurnalistika sənətkarlığı, nəzəriyyəsi haqqındakı biliyi yetərincədir, bu sahənin xüsusilə modern yazarı kimi özünü dördüncü hakimiyyət mühitinə layiqincə diqtə edə bilib. Ədəbi mühitlə təmasını da buraya gəlsək özünün dediyi kimi heç də az oxucu qazanmayıb.

Yenə qayıdaq Məzahir Əhmədoğunun publisistika haqqında görüşlərinə: “Publisistika necə də cazibədardır. Həm də çoxçalarlı və oynaq janrdır. Yüksək dünyagörüş, intellekt, ədəbi və siyasi məntiq, sensualizm burada ən vacib şərtlərdir. Bunlarsız publisistikanın bir janr kimi mövcudluğu fantaziyadır, idillik düşüncə toplusudur. Şübhə yoxdur ki, ədəbiyyatda və publisistikada pastarolluq müasir oxucu üçün artıq gülməli əhvalat təsirini bağışlayır”. İntellektual hazırlığına istinadən, zənn edirəm ki, İradə Tuncay haqqında danışmaq, yaxud yazmaq üçün qabaqcadan nəzəri bir gediş müasirdir, yenilikçidir, həm də məsuliyyəti etiraf etməyin gizlin ifadəsidir. Buna görə də təqdimat olduqca ciddi və samballı bir gerçəkliklə üzə durur: “İradə Tuncay yaradıcılığı haqqında danışmaq çox çətin söhbətdir. Hətta ağır söhbətdir... Ağıl, zəka və gerçəkliyin söhbətidir”.

Çox güman ki, əgər bizim publisist əfəndi yazıçı olsaydı, yəqin ki, onu unitar yaradıcı adam kimi başqa rakursda tədqiq edərdik. Elə aşağıdakı mətndə yazıçı yazarla publisist yazarın qoşa qanad kimi bir-birini necə tamamladığını görməmək haqsızlıq olardı.

Çox yorğunam, məni gözləmə, kapitan!

Səfər dəftərini sən özün yazsan.

Qübbəli, çinarlı mavi bir liman,

Məni o limana, çıxaramazsan.

...Ancaq onun dost nəvazişi Allahın lütfü qədər sehirlidir, məni o mavi limanlara çəkəcək yəqin. Hər dəfə fərqli və özünəməxsus tərzdə yazmağa çalışan və əsasən də buna nail olan jurnalistin hər hansı bir səbəbdən qələm götürə bilməməsi faciədir.

Sitat gətirilən həmin mətndən (“Qapalı sınıq məlhəm”i) digər parçaya da nəzər yetirək.

“Əziz dost! ...Sən bilirsən, yaxşı bilirsən ki, mən peşəmizin səltənətini həmişə qızıl kərpiclərlə ucaltmağa çalışan fədakarlardanam. Bir az da fanatikcəsinə. Mən heç kəsin oxumaq istəmədiyi mənasız və primitiv məqalələr yazmağı nə özümə, nə də özünə hörmət qoyan heç bir yazara rəva bilmərəm. Ancaq nə yazıqlar ki, pislər, savadsızlar, satqınlar, pusquda durub yaxşıları sırtından vuranlar, hər iki cinsə aid qədim peşə sahibləri və onlara qucaq açanlar bizim bu jurnalist səltənətimizə dürtülüb hər gün bünövrəsindən 1-2 kərpic çəkirlər. Hətta bəxşiş və müvəqqəti taxt-tac sahibi də olurlar. O taxt-taclarda nə qədər gülməli və zavallı görünsələr də! Taxtda oturub ayaqları yerə çatmayan liliputlar kimi...

...İndi burax məni arkadaş. Bu sonbaharı birtəhər yaşayım, ayaqlarım xəzəlləri xışıldatsın, üz-gözümü çiskinlər iynələsin – qayıdacağam...

İstəyirsən lap gedib həkimlərimə də çatdır: indən belə pulum olanda bahalı şərab da içəcəyəm, siqaret də çəkəcəyəm!” Bu isə əsl publisist yaşantısı, düşüncəsi və məsləkidir. Eyni səpkili publisistik ustalıq “Yağış və külək pəncərəmi döyəcləyəndə...” yazısında da var.

Qəribə paradoksallıq, qəribə başlıq (əksər mətn başlıqları belədir) serialları, süjet xətlərinin qəribə aşnalığı, qohumluğu və məntiqi bağlılığı, bunların fonunda dövr və zaman haqqında ictimai rəy işartıları ...

Nəhayət Məzahir Əhmədoğlunun P.S-ləri – yerinə düşərlidirlər və Məzahirin üslubunun özünəməxsusluq əlaməti kimi maraqlıdırlar. Vəssalam.

Kitabda dost yazarların qəzetlərdə onun haqqında söylədiklərinin səmimiyyətinə inanıram. Bunlar kitab müəllifinin eyni zamanda populyarlığını təsdiq edən danılmaz fakt kimi maraqlıdır.

Əkbər Əlioğlu

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2013.- 7 sentyabr.- S.22.