Dəyərli tədqiqat əsəri

Vəfa Xanoğlanın uzun illik gərgin zəhmət və axtarışlarının bəhrəsi olan “İlyas Əfəndiyev və Azərbaycan mədəniyyəti” kitabı bu yaxınlarda Bakı “Elm” nəşriyyatı tərəfindən çap olunaraq oxucu və ədəbiyyatsevərlərin ixtiyarına verilib. Kitab öz əhatə dairəsi, mükəmməlliyi və analitik təhlil baxımından samballı tədqiqat əsəri kimi diqqəti cəlb edir.

Bu vaxta qədər İ.Əfəndiyevin yaradıcılığı haqqında xeyli əsərlər yazılıb. İ.Əfəndiyev yaradıcılığı haqqında Y.İsmayılov, Y.Seyidov, Ə.Əfəndiyev, M.Əlizadə və digər onlarla müəllif tərəfindən tədqiqat əsərlərinin yazılmasına baxmayaraq, İ.Əfəndiyev şəxsiyyəti və sənətkar ustalığını, habelə onun yaratdığı obrazlar qalereyasının speksifikliyini yeni rakursdan oxucuya çatdırmaq, həm də bənzərsiz və heç kimi təkrarlamadan mükəmməl tədqiqat aparmaq böyük məsuliyyət tələb edir.

Məncə, haqqında danışdığım monoqrafiyanın uğurlu alınmasının səbəblərdən ən başlıcası Vəfa müəllimin İ.Əfəndiyev ocağına yaxınlığıdır.

Mən bu kitabı sanki bədii əsər kimi birnəfəsə oxudum. Monoqrafiya ön söz, 3 fəsil, nəticə və istifadə olunan ədəbiyyatın biblioqrafiyasından ibarətdir.

Müəllif “İ.Əfəndiyev nəsrində milli mədəniyyət problemlərinin təzahürü” bölməsində haqlı olaraq yazıçının yaşadığı mühiti və ədəbi dövrü kontekstdən kənara çıxarmır, qeyd edir ki, Qarabağ təbiətinin ecazkar təsiri, nağıl və dastanlarımızın yazıçı təxəyyülündə buraxdığı izlərin romantikası, milli adət- ənənələrin formalaşması yazıçının yaradıcılıq kredosunu müəyyənləşdirib. Deyildiyi kimi, “İ.Əfəndiyev müasir əsərləri ilə yeni aktyor və rejissor nəslinin formalaşmasını təmin edərək sözün əsl mənasında öz teatrını, – yəni “İ.Əfəndiyev teatrı”nı yaratdı. Sovet normalarını dağıtmağa nail olan yazıçı “Söyüdlü arx” romanı ilə yeni nəsrin poetikasını yaratdı”. Tədqiqatçı bu bölümdə müqtədir sənətkarı rus dramaturgiyasının aparıcı və novator sənətkarı kimi tanınan Çexovla müqayisə edir. “Rus teatrı üçün Çexov kim idisə, Azərbaycan teatrı üçün də İ.Əfəndiyevin xidmətləri elədir”.

Kitab müəllifi “İ.Əfəndiyevin nəsr əsərlərində qəhrəmanların mədəni tipologiyası” bölməsində nəsrdə İ.Əfəndiyevin gəldiyi əsas qənaəti aşkarlayır. Bəli, obraz başqalarının diqtəsi, hazır resepti ilə yox, “yazıçı ürəyinin hökmü ilə” yazılmalıdır. Yazıçının nəsr əsərlərindən nümunələr gətirən tədqiqatçı-alim məhz bu devizi nəzərə alaraq insanın əxlaq və davranışlarında olan təbəddülat və yeniliyi, əxlaqi keyfiyyət barədə olan qeyri-adiliyi ön plana çəkərək, insanın bir fərd olaraq spesifik cəhətlərini tərənnüm edən yazıçının mövqeyini müdafiə edir.

Yazıçının folklordan gələn xalq deyim və ifadələrdə, dialekt və şivələrdəki təkrarsız ifadələrindən misal gətirərək yazıçının söz leksikonunun genişliyinə diqqəti çəkir. Yazıçının məqalələrindən sitat gətirən kitab müəllifi onun nəsr və digər əsərlərinin uğurunu “istedadla zəhmətin birləşməsi”ndə görür.

“Sarıköynəklə Valehin nağılı” romanında yazıçının əsas devizi budur: “İnsan öz halal zəhməti ilə xoşbəxt ola bilər”..

“İ.Əfəndiyevin teatrı milli özünüdərkin və milli-mənəvi dəyərlərin güzgüsüdür” bölməsində dramaturqun yazmış olduğu 22 pyesin 19-nun Milli Dram Teatrında müxtəlif illərdə hansı rejissorlar tərəfindən səhnəyə qoyulması göstərilir.

Görkəmli rejissor Tofiq Kazımovun istedadı İ.Əfəndiyevin pyeslərinin səhnə həllində özünü qabarıq şəkildə göstərə bilib.60-cı illərdə gənc aktrisa A.Pənahovanın dramaturqun 9 pyesində baş rolda çıxış etməsi, həmçinin respublikmızda yeni aktyor nəslinin yetişməsində İ.Əfəndiyev pyesləri müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.

“Tarixi dramlarda Azərbaycan mədəniyyət tarixinə yeni baxış” bölməsində “Mahnı dağlarda qaldı”, “Xurşidbanu Natəvan”, “Şeyx Xiyabani”, “Tənha iydə ağacı”, “Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı” və “Hökmdar və qızı” pyeslərinə yeni baxış- müasirliyin tarixiliklə sinxron bədii həlli üstalıqla təhlilə cəlb olunur.

“Mahnı dağlarda qaldı” pyesində yeniliyi qəbul etməyən və Sovet rejiminə qarşı barışmaz mübarizə aparan Böyük bəylə Nicat və qaçaq Bahadırın arasındakı konflikt, tarixi keçmişə uyğun olaraq Böyük bəyin faciəsi ilə, onun ələ keçməsi ilə nəticələnir. Əsərdə heç bir sərhəd tanımayan məhəbbətə sinfi ayrı-seçkilik mane ola bilmir. Nicat Şahnazla evlənə bilir. Lakin bu məhəbbət faciə ilə nəticələnir. Şahnaz özünü öldürür. Uzun müddət səhnədən düşməyən bu pyes Azərbaycan Dövlət Mükafatına layiq görülüb. XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış Azərbaycan şairəsi Xan qızı Xurşidbanu Natəvan haqqında tarixi əsər yazmaq və onu müasirliklə əlaqələndirərək, yazıçı tendensiyasını açıq-aydın büruzə vermək İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında uğurlu addımdır.

Tədqiqatçı çox yaxşı vurğulayır ki, uzaqgörən yazıçı bu əsəri yazıb-qurtaranda hələ Qarabağ hadisələri, Azərbaycanın müstəqilliyi məsələsi gündəmdə yox idi. Ancaq Natəvanın dili ilə deyilən monoloq pyesə nikbin əhval-ruhiyyə gətirməklə yanaşı, yaxın gələcəkdə Azərbaycanın öz müstəqilliyinə qovuşacağı günə az qaldığından soraq verir. Pyesin sonlarında Natəvan deyir: “Bu uçurumlu yolların sonunda bizi öz milli birliyini, azadlığını tapmış azad Azərbaycan gözləyir”.

Vaxtilə ulu öndər H.Əliyev bu pyesə tamaşa etmiş və Natəvan obrazından danışarkən dramaturq İ.Əfəndiyevə müraciətlə demişdi: “Natəvanı gözəl Azərbaycan qadını kimi bizə təqdim etdiniz, bununla yanaşı, gözəl Xan qızının timsalında onun Xan qızına layiq hərəkətləri ilə bizim Şərq qadınlarının obrazını yarada bildiniz. Mən buna görə sizə sağ ol deyirəm”.

“Tənha iydə ağacı” pyesi mühacirət həyatına həsr olunmuş pyes kimi diqqəti cəlb edir. Azərbaycan Cümhuriyyətinin süqutundan sonra siyasi terrordan canlarnı qurtaran yüzlərlə azərbaycanlı qürbətə – Türkiyəyə üz tutmuşdular. Müəllif bu əsəri M.Ə.Rəsulzadəyə həsr edib. Doğma Qarabağımızın təbii gözəlliyini təsvir edən “Tənha iydə ağacı” pyesi bu torpağın gec-tez erməni işğalçılarından azad ediləcəyinə ümid yaradır.

“Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı” 1937-38-ci illərdə repressiyaya məruz qalmış yazıçı, alim və aktyorlarımızın həyatına həsr olunmüş səhnə əsəridir.

Böyük sənətkarın “Hökmdar və qızı” əsərində İbrahim xanın Azərbaycan xanlıqlarını birləşdirmək ideyası əsərin qayəsini təşkil edir.

Azərbaycanı bütöv görmək istəyən İbrahim xanın zəif cəhəti, acizliyi vəziyyətdən çıxış yolu tapa bilməməsi qızı Ağabəyim ağa ilə arasındakı dialoqda çox gözəl verilib.

Nəhayət, İbrahim xan Qarabağı hücumlardan qorumaq, yurdunun toxunulmazlığını təmin etmək üçün sevimli qızı Ağabəyim ağanı İran şahı Fətəli şaha ərə vermək məcburiyyətində qalır. Ancaq İbrahim xanın əsas səhvi ruslara tabe olması, onların nəzarəti altında yaşamağı qəbul etməsidir ki, sonda bu, onun faciəsini şərtləndirir.

Yazıçının ölümündən sonra Xalq yazıçısı Elçinin ssenarisi əsasında çəkilmiş “Hökmdarın taleyi” filmini uğurlu saymaq olar. Bu film haqqında mətbuatda gedən rəylər dediyimizi bir daha təsdiqləyir. Kitabda qeyd edildiyi kimi, bu filmin çəkilməsini vaxtilə ulu öndərimiz H.Əliyev məsləhət bilmişdi.

İnanıram ki, Vəfa Xanoğlanın “İ.Əfəndiyev və Azərbaycan mədəniyyəti” kitabı filoloqlar, kultroloqlar, sənətşünaslar, teatrşünaslar və ən əsası İ.Əfəndiyev yaradıcılığını sevənlər üçün böyük töhfə olacaq.

Ehtiram Səfərov

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2013.- 10 sentyabr.- S.7.