“Tarixin hər bir mərhələsində Azərbaycanda bütün xalqların hüquqları bərabər
olub” (davamı)
“AZƏRBAYCAN
ƏRAZİSİ ƏSRLƏRDƏN BƏRİ
MÜXTƏLİF DİNLƏRİN VƏ İNANCLARIN
YANAŞI MÖVCUD OLDUĞU NADİR YERLƏRDƏNDİR”
Müsahibimiz fəlsəfə elmləri
namizədi, ilahiyyatçı-filosof
Elsevər Səmədovdur. Bu yaxınlarda
ABŞ-dan bir aylıq səfərdən
qayıdan gənc alimlə söhbətimizin
məğzini qonaq olduğu ölkənin milli və dini
münasibətlər baxımından
Azərbaycanla müqayisəli
təhlili, bu aspektdən oxşar və fərqli cəhətlərin, eləcə
də ümumilikdə
tolerantlıq anlayışının
fəlsəfi dəyərləndirilməsi,
həmçinin Azərbaycanda
qədim dövrlərdən
başlayaraq bugünümüzədək
təşəkkül tapıb
yayılan müxtəlif
dinlər, məzhəblər
haqqında mülahizələr
təşkil edir. Həmçinin dövlət-din münasibətlərinin
tənzimlənməsi istiqamətində
görülən işlərə,
milli təhsil sistemində dini biliklərin tədrisinin vacibliyinə, bununla bağlı təkliflərə
və başqa məsələlərə də
toxunmuşuq.
Elsevər Səmədov Azərbaycanda
həm tarix boyunca, həm də müstəqillik əldə etdiyimiz 20 il ərzində
dərin tolerantlıq
ənənələrinin mövcud
olduğunu bildirib: “Hətta qonşu ölkələrlə müqayisədə
bu sahədə bizim üstün mövqeyimiz təşəkkül
tapıb. Bizim örnək olacaq
dərəcədə yüksək
tolerantlıq modelimiz
var. Azərbaycan üçün
öyünüləcək bir məqam da bu qədər
millətin, xalqın,
etnik qrupun bir arada yaşamasına
baxmayaraq, burada heç bir zaman dini və
milli zəmində separatçılığın baş verməməsidir.
Azərbaycan dövlətçiliyi, azərbaycanlı təfəkkürü
heç bir zaman azlıqları aşağılamayıb, tarixin
hər bir mərhələsində Azərbaycanda
bütün xalqların
hüquqları bərabər
olub. Bu yöndə
həmişə böyük
işlər həyata
keçirilib. Həmişə digər xalqların nümayəndələri hətta
dövlət qulluqlarında,
məsul vəzifələrdə
də bu ölkənin bərabərhüquqlu
vətəndaşları olaraq
təmsil olunublar.
Düzdür, ola bilər tariximizin müəyyən mərhələsində,
məsələn, müstəqilliyimizin
ilk illərində etnik
separatçılıq meylləri
təzahür etmişdi.
Amma bu tamamilə siyasi bir məsələ
idi, bunun ümumilikdə Azərbaycanda
yaşayan hər hansı bir xalqla əlaqəsi yox idi. Bu hər hansı
bir talışın,
yaxud ləzginin fərdi istəyi deyildi, bu Azərbaycanı
bölmək arzusunda olan siyasi güclərin
istəyi idi. Əlbəttə ki, insanlar da buna
uymadı, bunun total güclərin məqsədi
olduğunu anladılar.
Bu qətiyyən etnik məsələ deyildi. Çünki heç bir
talış, yaxud ləzgi, yaxud avar, yaxud ingiloy,
yaxud da başqa millətin nümayəndəsi özünü
Azərbaycandan ayrı
düşünə bilməz.
Dövlət qurmaq asan məsələ deyil.
Hər yerindən qalxan da dövlət qura bilməz ki. Bunun üçün bir ənənə mövcud olmalıdır”.
E.Səmədov Azərbaycanda məhz
erməni separatizminin baş qaldırmasını
da total güclərin
siyasətinin nəticəsi
kimi dəyərləndirib:
“Erməni separatizmi də məqsədli siyasətin nəticəsidir.
Azərbaycan elə bir geosiyasi mövqedə yerləşir ki, hər zaman qonşu ölkələrin
maraq dairəsində olub. Mənim fikrimcə, bir
çox ölkələr
də zamanla Türkiyə ilə Azərbaycanı hər baxımdan, o cümlədən
də ərazicə bir-birindən ayırmağa
çalışıb. O siyasətin bir parçası olaraq Rusiya tərəfindən Ermənistan dövləti
yaradıldı, erməni
ailələri Qarabağa
yerləşdirildi. Yəni erməni
separatizmi də, bu separtizmin nəticələri də
onların özünün
xidməti deyil, arxalarında dayanan böyük güclərin
verdiyi dəstəyin nəticəsidir”.
İlahiyyatçı filosof Azərbaycanda tarixən müxtəlif dinlərin yayılıb təşəkkül
tapması barəsində
də ətraflı məlumat verib: “Azərbaycan torpaqları əsrlərdən bəri
bir çox dinlərin və inancların yanaşı mövcud olduğu nadir yerlərdəndir. Heç
bir cəmiyyət dinsiz yaşaya bilməz, insanın var olduğu hər yerdə mütləq bir inanc sistemi, din duyğusu mövcuddur. Çünki din insanla doğulub və insanlığın həyat
rəhbəri olub. Uca Tanrı heç zaman insanlığı rəhbərsiz qoymayıb.
Onların həyatlarını ilahi çərçivə
içərisində müəyyən
edib, dünya və axirət səadətini onlar üçün təmin edib. Məhz bu ilahi duyğu dindir. İslamdan əvvəl Azərbaycan ərazisində yaşayan
toplumlar arasında sosial, mədəni sahədə olduğu kimi dini həyat
da öz müxtəlifliyi ilə seçilib. Tarixi mənbələrdən,
yazılı daş kitabələrdən, şifahi
xalq ədəbiyyatından,
dastanlardan və folklordan da açıqca
görünür ki, İslamdan əvvəl bütün türk xalqlarında olduğu kimi bu bölgələrdə
də yaşayan insanlar çox zəngin və dərin sosial, mədəni həyat səviyyəsinə malik olublar. Tarixi tədqiqatlar nəticəsində
qayalar, daşlar, dəri və digər maddi mədəniyyət nümunələri
üzərində yazılar,
rəsmlər aşkar
olunub. İslamdan əvvəl Azərbaycan
ərazisində yaşayan
toplumların dini yaşayışları və
inancları bir-birindən
olduqca fərqli idi. Bu torpaqlarda
məskunlaşan insanlar
bütpərəstlik, zərdüştilik,
manilik və xristianlıq kimi dini inanclara sahib olublar. Bununla bərabər Xəzərlərin
musəviliyi qəbul etdikləri də bilinir. Xəzərlərin
bu yöndə Cənubi Qafqaza, xüsusilə də Azərbaycana da təsirləri
olub. Bu torpaqlarda
qədim yunan mədəniyyətinin çox
böyük təsiri
olub. Çünki tarixi əsərlərdə,
tədqiqatlarda göründüyü
kimi geyimdə. Yaşayış tərzində çox
oxşarlıqlar görülməkdədir.
Hətta
mənbələrdə ilk olaraq Albaniya adı da yunan
qaynaqlarında yer alıb. Strabon Albaniyanın qərbində
“Müqəddəs vilayətin
varlığı” haqqındakı
əsərində bu yerlərin əhalisinin “Günəş Tanrısı”
Zevs və “Ay tanrısı” Selenaya inandıqlarını qeyd
edir. Ancaq Strabon bu tanrıların yunanca qarşılıqlarını verib.
Bu tanrılarla insanlar arasında vasitəçilik edənlər
isə kahinlər olub. Bu vilayətdə
hökmdarlardan sonra ən böyük nüfuza sahib şəxsin
kahin olduğu da qeyd edilir.
Hun türkləri də Zevsin prototipi olan və eyni mənanı
ifadə edən “Kuar” tanrısına inanırdılar. Xüsusən Azərbaycanın cənub
bölgəsində atəşpərəstlik
daha çox yayılıb. Atəş müqəddəs
dəyər olaraq bilinirdi. Atəşə xidmət edən
xüsusi xidmətçilər
olurdu. Onlara “maq” deyilirdi.
İslamdan əvvəl bu
torpaqlarda xüsusilə
zərdüştiliyin və
xristianlığın daha
geniş yayıldığı
bilinməkdədir. Xristianlıq bütün Qafqazda və Albaniyada (indiki Azərbaycan bölgəsi) böyük
təsirə malik olub. Albaniyada xristianlığı yayan Apostol Faddey
olub. Hətta miladi 313-cü ildə
Albaniya hökmdarı
Urnayr xristianlığı
ölkənin dövlət
dini elan edib. Xristianlıq Albaniya və
Aderbayqanı böyük
təsir altında tutsa da burada
yaşayan türklər
qədim inanclarına
bağlı qalıblar.
Bu vəziyyət İslama qədər belə davam edib. Ancaq Qafqazda və
Azərbaycanda qədim
inanclarına bağlı
olan toplumlar İslamı asanlıqla qəbul etməyiblər.
790-cı ildə tiflisli
Abo Xəzər türklərinin “Tək Yaradıcı Tanrıya” tapındıqlarını söyləyib,
Xəcər Xaqanı
862-ci ildə Bizansdan gələn müqəddəs
Kirill ilə görüşərkən xristianlarda
tanrının “üçlüyünə”
(Trinitiy) inanıldığı
halda özlərinin tək Tanrıya iman etdiklərini bildirib. Həzrət Ömərin zamanında Azərbaycan torpaqları Səmak bin Haris, İsmət bin Fəqad və Bukeyr bin Abdulahın komandanlığı
altında fəth edilərək islam torpaqlarına qatıldı”.
(Ardı var)
Sevinc MÜRVƏTQIZI
525-ci qəzet.-
2013.0 12 sentyabr.- S.6.