Ana dilimizi qoruyaq!

"525-ci qəzet"in Baş redaktoru, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi Rəşad Məcidə

Hörmətli Rəşad müəllim, Sizə salam və ehtiramımı bildirir, xoş arzularımı yetirirəm.

Qəzetinizin 11 sentyabr 2013-cü il tarixli sayında Akademik Kamal Abdullanın “Dili korlayan müğənni və aktyorlar” qeydlərini oxuduqda dilçi olmayan, lakin dili millətin, vətənin, milli varlığımızın bel sütunu hesab edən bir vətəndaş kimi bəzi qeydlərimi bildirməyi zəruri hesab etdim.

Ölkəmizin Prezidenti cənab İlham Əliyevin iradəsi ilə Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun şəkildə istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramının qəbul edilməsi və onun icrası üçün görkəmli alim, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İctimai və Humanitar Elmlər Bölməsinin akademik katibi Kamal Abdulla başda olmaqla işçi qrupun yaradılması ümid yaradır ki, dilimizə əsassız, lüzumsuz yerə doldurulmuş yabançı sözlər müvafiq qarşılıqları ilə əvəzlənəcək, üslub xətalarına, yanlış tərcümələrə və ifadə tərzlərinə son qoyulacaq, eyni zamanda ana dilimiz zamanın tələbinə uyğun şəkildə öz kökünün üstündə daha da inkişaf etdiriləcək.

Hörmətli Kamal müəllimin sözünə qüvvət olaraq demək istəyirəm ki, bu gün dilimizi korlayan təkcə aktyorlar və müğənnilər deyildir. Ölkəmizdə hər kəsin bu xoşagəlməz və olduqca zərərli halda payı vardır. Dilçi alimlərdən tutmuş sıravi vətəndaşlaradək. Məsələn elə həmin, yazıdakı “monitorinq” və “treninq” sözlərinin məgər dilimizdə qarşılığı yoxdur. Yoxlama, nəzarət, təlim sözlərindən niyə istifadə etmirik. KİV-də “başlandı”, “başladıldı” əvəzinə “start verildi”, bənzəri, oxşarı, misli, tayı-bərabəri olmayan əvəzinə “analoqu” olmayan və bunun kimi yüzlərlə yabançı kəlmələrin işlədilməsi dayandırılmalıdır.

Təəssüf ki, müstəqillik illərində dilimizin vaxtı ilə yerləşdirilmiş lüzumsuz ifadələrdən təmizlənməsi prosesi getməmişdir. Yüzlərlə rus sözü ya olduğu kimi ya da təhrif edilmiş şəkildə gündəlik danışığımızda kök salıb (zaftrak, obed eliyək, srazi, uje, kakraz və s.).

Dilçilərimiz xarici ifadələrin qarşılığını təklif etmək əvəzinə özləri mentalitet, aura, texnologiya, prizma, dialekt və yüzlərlə belə sözləri televiziya kanallarında işlədirlər, yazırlar. Rus sözləri işlətmək pis bir vərdiş halını almışdır. Fikrimcə qloballaşma (kürəsələşmə) ilə əlaqədar sponsor, tender, diler, makler, prodyusser, aranjeman, rejisor, operator, redaktor, korrektor, montaj kimi dünya dillərindən dilimizə gətirilmiş xarici ifadələrin hamısına uyğun qarşılıq tapıla bilər.

Məsələn: qonşu İranda fars dili çox ciddi şəkildə qorunur ki, xarici sözlər orada yer almasın. Hətta raket, kosmos, kosmonavt, kompüter, faks, seminar, konfrans, texnologiya kimi sözlərin belə ümumi rəy sorğusu ilə qarşılıqları tapılıb müvəffəqiyyətlə işlədirlər. Biz bu şəkildə etməsək, dilimiz İranın Azərbaycan əyalətlərində xalqın danışdığı türkcənin bir başqa bənzərinə çevriləcəkdir. Məsələn: Təbriz radiosunda dinlədiyim kimi “əlan da şenevəndaqane geramilərimizə vərzeşin ərzeşindən söhbət edəcəyik”(indi də əziz dinləyicilərimizə idmanın əhəmiyyətindən danışacağıq). Buna görə dilimizdə artıq oturmuş, necə deyərlər, vətəndaşlıq qazanmış sözlər istisna olmaqla müvafiq düzəlişlər edilməli, vacib olan yeni beynəlmiləl sözlərə qarşılıq tapmaq üçün KİV və sosial şəbəkələr vasitəsilə xalqa müraciət edilməli, həmin sözlərin uğurlu qarşılıqları işlədilməlidir. Televiziya aparıcıları və dəvət edilənlər örnək olmalıdırlar.

Ulu Öndərimiz Heydər Əliyev zəngin, məzmunlu, rahat anlaşılan, təsirli, diqqəti səfərbər saxlayan, əhalinin hər təbəqəsinin başa düşdüyü canlı xalq dilində danışırdı. Prezident İlham Əliyevin azərbaycan dilində nitqləri, rəsmi bəyanat və müraciətləri, yaxud elə adi zamanlardakı işçi danışığı dilimizin tükənməz ifadə imkanlarından və lüğət ehtiyatından bacarıqla istifadə etməyin və bunu təqdim etməyin ən yaxşı örnəyidir. Lakin, belə yüksək nümunələrə baxmayaraq, bəzən elə rəsmi şəxslərə rast gəlinir ki, doğma dilimizdə yalnız görüntü üçün, necə deyərlər, “xala xatirin qalmasın” deyə danışırlar.

Fikrimcə, ehtiyac olmadığı halda vətəndaşlarımızın bir-biri ilə rus dilində danışmağı, uşaqlarını rus məktəblərinə qoymaqları və ailələrində rus dilini işlətmələri dilimizə hörmətsizliklə yanaşı, hələ müstəmləkəçilikdən qalmış özünü, millətini aşağı tutmaq kimi zərərli təfəkkürün davam etməsi ilə bağlıdır. Belələri rusca danışmayanlara yuxarıdan aşağı baxmaqda davam edirlər. Halbuki, öz dilində danışmağı ar bilən xəcalət çəkməlidir. Nahaq yerə Ulu Öndərimiz deməmişdir ki, “öz dilində danışa bilməyən adam şikəstdir”.

Hörmətli Rəşad müəllim, bir ədib və qəzetçi kimi yəqin siz də razılaşarsınız ki, bir sıra hallarda KİV-də ciddi üslub xətalarına da yol verilir. Məsələn: “nazirlərin, yaxud futbol komandalarının görüşü baş tutmuşdur” deyirlər. Bunlar öncədən müəyyənləşib, cədvələ salınıbsa, burada “olmuşdur”, “keçirilmişdir” deyilməlidir. Əgər uzun cəhdlərdən sonra bu nəticə əldə edilibsə, o zaman "baş tutmuşdur" deyilə bilər. Bu gün bütün televiziya kanallarımızın xəbər verilişləri "start verildi" və "baş tutmuşdur" ifadələri üzərində köklənmişdir. KİV-də “ölkəmiz” və “dövlətimiz” əvəzinə çox zamanlar “respublikamız” ifadəsi işlədilir. Halbuki SSRİ tərkibində olduğumuz zamanlar uyğun sayılan bu ifadənin indi “ölkəmiz” şəklində işlədilməsi gərəkdir. Çünki məlum olduğu kimi Respublika dövlət formasıdır. Ona görə “Respublikamızın dağlıq bölgələrində yağış yağacaq” ifadəsi əslində gülməlidir. Bu kimi hallar da aradan qaldırılmalıdır.

Yekun olaraq ümidvar olduğumu bildirmək istəyirəm ki, "525-ci qəzet" müvafiq müzakirə guşəsi açaraq dilimizi bugünkü, ilk baxışda kiçik görünən, lakin gələcəkdə islah edilməsi mümkün olmayan fəsadlardan qorumaq üçün öz səyini əsirgəməyəcəkdir.

Eynulla MƏDƏTLİ

fəlsəfə elmləri namizədi

525-ci qəzet.- 2013.- 14 sentyabr.- S.9.