Postmodernizm – ədəbiyyatlaşan dünya

Postmodernist mətnin şərhi mətnin işarə olması təsəvvürləri ilə bağlı problemlərin həllini tələb edir. İşarəli təcəssüm – gerçək dünyanın yalnız insana xas olan belə özünəməxsus obyektivləşmə formasının, onun modelləşdirilməsinin, dil işarəsinin müəyyənləşdirilməsi və onun mənasının başa düşülməsi dilin işarəli sisteminin necə şərh olunmasından və dilə hansı aspekt əsasında yanaşılmasından asılıdır. Dili dinamik və ya statik, funksional və ya struktur aspektlər əsasında şərh etmək mümkündür.

“Dövrün mədəni aurası” olan postmodernizm hadisəsinin mahiyyətinin tam anlaşılması həm də məhz elə onun təfəkkür prosesinin mərkəzində yerləşdirdiyi dilin – yazılı dilin, yazılı mətnin, dil işarələrinin linqvistik təbiətinin öyrənilməsindən keçir. Bu istiqaməti tədqiq edən nəzəri refleksiya bütün dil gerçəkləşməsi təzahürlərinə mətn, diskurs, təhkiyə kimi baxır. Bütün insan mədəniyyəti kompleksi məntlərin, intermətnlərin məcmusu kimi baxılır. “Gerçəkliyin hər bir sxematikləşdirilməsi işarəli” olduğundan, “hər bir fikir işarə” olduğundan, hər bir fikir başqa bir fikir tərəfindən açıldığına və o başqa fikir də işarə olduğundan, onlar başqa fikir-işarələrin köməyi ilə şərh olunurlar. Düşüncə fasiləsiz proses olduğuna və hər bir fikir də özündən əvvəl və sonra fikirləri nəzərdə tutduğuna görə şərh zəncirində bir həlqəni təşkil edir və yalnız bu zəncirdə məna kəsb edir. İşarənin mahiyyəti isə məhz fikrin şərhçisi rolunu oynamasındadır. Eyni zamanda müasir postmodernist mətnlər yalnız bir şərhə deyil, müxtəlif şərhlərə, həmçinin, əks şərhə müsaiddirlər. Bu mətnlərdə işarə anlayışı sözün işarəsi olmaqdan daha geniş mənaya malikdir. Postmodernist diskursun semiotik təhlili hər cür mümkün olan işarələrin açılmasına kömək edir. Ədəbiyyatda gerçək obyektin və onun inikasını təqdim edən yaxud qarşı-qarşıya qoyan təcəssüm prinsipi postmodernizmdə özünün dominant əhəmiyyətini itirir. Postmodernizm estetikasını J.Liotar “təsəvvürolunmazın təsəvvürü” kimi müəyyənləşdirir və hesab edir ki, postmodernizm təkrarlama hərəkətini deyil, hansısa unudulmuşu yenidən işləyən təhlil, anamneza, analogiya və anamorfozadır”... Postmodernizm köhnənin və yeninin, keçmişin və bugünün sintezini ifadə edən, açılmasını tələb edən işarə konstruksiyası və ya diskursdur. “Postmodernist diskursu işarələrin fasiləsiz konstruksiyalaşması kimi təsəvvür etmək olar. Bu uzaq düşmüş fikrin özünəməxsus şəkildə dəqiqliklə işlənməsidir. Diskursda hər bir işarə müəllif və oxucunun birgə işarə işinə görə yeni tamamlama əldə edir”. J.Bodriyarın dili ilə desək, postmodernist diskurs dil şəxsiyyətləri arasında rəmzi (və ya işarəli) mübadilə üçün materiala dönür.

Adətən müasir ədəbiyyatda diskurs nitq sisteminin ictimai şərtləndirilmiş təşkili kimi tanımlanır. Postmodernist diskurs sosial-mədəni, sosial-psixoloji və digər kontekstlərdə mətnlərdə ifadə olunmuş xüsusi mentallığın və ideologiyanın səciyyələndirilməsidir. Bu anlayış da digərləri kimi postmodernizmin nəzəri-metodoloji əsası olan poststrukturalizmin elmi bazasında işlənmişdir.

Poststrukturalizm məhz strukturalzmin dil və diskurs nəzəriyyələrinə reaksiya kimi də müəyyənləşdirilmişdir. Strukturalizmdə dil və diskrus kommunikasiya vasitəsi kimi nəzərdən keçirilir. Diskursun strukturunun təhlili vasitəsilə ünisiyyətçi nitqin və dilin istifadəsi ilə bağlı olan məqsədlərin anlamına çatır.

Poststrukturalizmdə isə diskurs nitqlə, danışıqla məhdudlaşdırılmır. Dilin gündəlik həyatdan istifadəsi də təhlil üçün əhəmiyyətsiz hesab edilir. Poststrukturalizm öz nəticələrini yazılı mətlərin təhlilindən çıxarır. Poststrukturalizmə görə diskurs kommunikasiyanın birinci dərəcəli vasitəsidir. Bu baxış kommunikativ fəaliyyətin ənənəvi anlamının hüdudlarından çox uzaqdır. Derrida struktralizmin əsas prinsipi olan “strukturun strukturluğu” prinsipinin özünün və ənənəvi semiotik təsəvvürləri tənqidə məruz qoymuşdur. O, hər bir dil işarələnməsi üsulunun qacılmaz şəkildə etibarsiz olduğunu bildirir və dilin nəyisə müəyyən şəkildə ifadə edə biləcəyi ideyasina qarşı cıxır. 1969-cu ildə yazdığı “Humanitar elmlərdə struktur, işarə və diskursda oyun”məqaləsində özünün əsas baxışlarını: strukturun mərkəzsizləşdirilməsi, işarə və “iz” ideyalarını, “düşüncənin azad oyunu” prinsipini formalaşdırmışdır.

Derridanın baxışlarına görə, siruktur haqqında təsəvvürlərin əsasında strukturu idarə edən hansısa bir təşkiledici başlanğıc kimi “strukturun mərkəzi” durur. Bu “struktur mərkəzi” strukturun obyektiv özəlliyi deyil, sadəcə müşahidəçi tərəfindən yaradılan bir fiksiya, onun istək gücüdür. Oxucu tərəfindən müəyyən mənaların şamil edilməsinin, sırınmasının nəticəsidir. Mətnin özü isə tamamilə başqadır. Mətnin oxuyucusu həm də onun şərhçisidir. Bu oxuyucu – şərhçi özü də müəyyən zamanların mədəni sistem və normalarından “tərtib olunan” özünəməxsus mətndir. Beləliklə hər bir oxucu – şərhçi, hər bir Mən bir mədəni – tarixi kontekst olur, bu da hər hansı bir mətnin özbaşina şərhini məhdudlaşdırır. Mədəniyyət özü isə bütövlükdə diskursların, mətnlərin məcmusu kimi nəzərdən keçirilir, bu zaman “heç bir şey mətndən kənarda mövcud deyil”. Beləliklə, Derridaya görə hər bir fərd “mətnin içində” müəyyən tarixi şüurun çərçivəsində yerləşdiyinə görə, son nəticədə hər bir fərdi şüurun “şərh özbaşinalığı”nın sərhədlərini müəyyən edir. İnsan yazı mədəniyyəti fenomenidir, şəxsiyyətin özünüdərki müxtəlif səciyyəli mətnlər məcmusu, mətnlər kütləsidir ki, bu da mədəniyyət dünyasını təşkil edir. Derridaya görə bütün dünya sonsuz və sərhədsiz mətndir. Postmodernizmin digər nümayəndələri də bunu bir qədər başqa şəkildə ifadə etmişlər. Borxesin içində yaratdığı həqiqi kitabxananın rəmzi olan “universal kitabxana”, V.Leyçin “kosmik kitabxana”sı, U.Ekonun “ensiklopediya” və “lüğət” terminləri Derridanın bütün dünyanı eyniləşdirdiyi mətn anlayışına çox yaxındır.

Derrida dilin metaforik təbitətə malik olduğunu, bununla da hər cür təfəkkür tipini, eləcə də elmi təfəkkürü poetik səciyyə ilə təmin etdiyi fikrini irəli sürür. Dünyanın vahid sonsuz bir mətn kimi qəbul edilməsi fikrində poststrukturalistlər strukturalistlərlə həmrəydirlər. Lakin postmodernizmin tədqiqatçılarından olan görkəmli rus ədəbiyyatşünası İ.İlyinin qeyd etdiyi kimi “bu ümumi postulatın daha görkəmli postsrukturalizm və strukturalizm nəzəiyyəçiləri tərəfindən dərk edilməsi bəzi tamamilə mühüm nüanslarla bir- birindən fərqlənir”. İlyin bu fikrini Derridanın diskurs anlayışını postmodernist təfəkkürdə yeniləşdirən Benvenistlə mübahisəsi nümunəsində əyaniləşdirir. Derrida “Benvenistin hələ Aristotel tərəfindən formalaşmış məntiqi və fəlsəfi kateqoriyaları qədim yunan dilinin – onun vasitəsilə də hind-Avropa dillərinin kateqoriyalarına müvafiq olaraq həddən artıq “düzxətli” şəkildə əlaqələndirməsini, bununla da təbii dilin xüsusiyyətlərini milli düşüncənin özünəməxsusluqları ilə sərt şəkildə uyğunlaşdıran struktur səciyyəli doqmanın “mübahisəolunmaz tezis”ini tənqid edir. Məsələn, nümunə olaraq Benvenist göstərir ki, eskimoslar dünyanı ingilis dili daşıyıcılarından fərqli “görür”, yəni qəbul edirlər. Derridaya görə isə problem Benvenistin iddia etdiyindən daha mürəkkəbdir. Çünki dilin kateqoriyaları “təfəkkürün kateqoriyaları” olmamışdan əvvəl, “dil kateqoriyaları” kimi düşünülməli, refleksləşdirilməlidir. “Nəyin kateqoriya, nəyin dil olması bilgisi, dil nəzəriyyəsi bir sistem kimi, bütövlukdə dil haqqında elm və s. – ümumiyyətlə dəqiq kateqoriya anlayışının başlıca vəzifəsi məhz bu cür dil və fikir kimi iki nəzərdə tutulan mahiyyəti problemləşdirmək olan anlayışın yaranması olmadan mümkün olmazdı”. Derridaya görə yalnız qədim yunan dilinin “qrammatik qaydaları”ndan çıxış edərək məhz niyə bu dil deyil, başqa kateqoriyaların seçilməsi məsələsini həll etmək mümkün deyil. Qədim yunan dilinin kateqoriyalarının sayı da Arestotelin məntiqi-fəlsəfi kateqoriyalar kimi irəli sürdüyü məlum 10 kateqoriyanın sayından çoxdur. Derrida bununla qrammatika, düşüncə və dünya qanunlarının tam uyğunluğu barəsindəki strukturalist tezisin pozulduğunu qeyd edir. Onun “kateqoriya” anlayışının özünü daxil etməklə məntiqi-fəlsəfi kateqoriyaların metafizikliyi barəsindəki çıxardığı nəticə poststrukturalist, postmodernist düşüncəni strukturalizmdən çox incə xətlərlə ayıran, dilin metaforik təbiətə malik olması və bununla da təfəkkürə poetik xarakter verməsi haqqındakı ifadə etdiyi yeni ideyanın məntiqi əsaslarından bəzisini təşkil edir: “Kateqoriyalar həm də fiqurlardır” (Şkhemata) ki, onların vasitələri ilə varlığı, xüsusilə desək, çoxsaylı təhriflər vasitəsilə, çoxlu cığırlarda ifadə oluna bildiyi qədər ifadə olunur. Kateqoriyalar sistemi varlığın konstruksiya olunma üsulunun sistemidir. O, varlığın analogiya problematikasını – özünün qeyri-birmənalılığı və birmənalılığın bütün eynivaxtlılığında-bütövlükdə metafora problematikası ilə əlaqələndirir. Aristotel onları açıq şəkildə bir yerdə bağlayır. Təsdiq edir ki, ən yaxşı metafora proporsionallıqla analogiyada qurulur. Lakin bu artıq metafora haqqında məsələnin metafizika üçün metaforik üslubun və fiqurativ söz işlətməsinin fəlsəfi diskurs üçün aksessuar bəzəklər və ya ikinci dərəcəli köməkçi vasitələr olması problemindən daha marginal deyil.

Postmodernizm reallığa bir mətn, diskurs, nəql etmək kimi baxır. “Mətndən kənarda heç nə mövcud deyil” – Derridanın bu məşhur kəlamı postmodernizmin təməl sütunlarından biridir. Hər hansı tarixi dövrün mədəniyyəti mətnlərin, yaxud intermətnlərin məcmusu kimi təqdim edilir. Mətnin başa düşülməsi yalnız “mədəniyyətin diskurs sahəsi”ndə, yəni başqa mətnlərlə əlaqəli şəkildə mümkündür. Bu əlaqəlilik heç də hansısa hərfi mənalılıq və ya normativ həqiqətlə bağlı deyil. Əvvəlki mətnlərin zəruri şəkildə iştirakı – intermətnlilik hadisəsi yaradır. Hər bir mətn bu intermətnlilik məkanında yerləşir, digər mətnlərlə bağlanır, onlardan doğur və doğurur, həmişə sonu hansısa görünməyən, indiyə qədər mövcud olan bütün mətnlərin məcmusu olan bütöv bir mətnin hissəsi kimi meydana çıxır, ona görə də avtonom sayıla bilməz. Postmodernist analizin ümumi metodu olan Dekonstrkuksiya hər bir mədəniyyət fenomeninə, hər bir mətnə tətbiq olunarkən qaçılmaz şəkildə çoxmənalı və sonsuz şərh prosesinə çevrilir, istənilən bir mətni, hər bir anlayışı relyativləşdirir, nisbiləşdirir, təftiş edir, bununla da həqiqət problemini mənadan məhrum edir. Dil qeyri-sabit dəyişkən bir mühitə çevrilir, o, bilavasitə məna və həqiqəti daşıya bilmir. Postmodernizmin ən mühüm tezislərindən biri olan mətnin özünə qeyri- eyniyyəti və dil vasitəsi ilə alınan biliyin etibarsızlığı buradan çıxır. Mişel Fukonun postmodernist düşüncəyə gətirdiyi bu və ya digər tarixi dövrdə mövcud olan epistemlərin – gerçəklik mənzərələri bu səciyyəyə malikdirlər. Fukoya görə hər bir tarixi dövrdə müxtəlif elmi fənlərin diskursiv təcrübələrindən yaranan özünəməxsus, bu və ya digər dərəcədə vahid bilik sistemi mövcuddur. Fuko bunu epistem adlandırır. Epistem dil davranışlarını şüursuz şəkildə əvvəlcədən müəyyənləşdirən dil kodu, dil norması kimi, deməli, həm də fərdlərin düşüncəsi kimi gerçəkləşir. Fukonun fikrinə görə, epistem həmişə daxilən hakimiyyət münasibətləri strukturuna tabe olur, totalitarlaşdırılmış diskurs, legitimləşdirilmiş hakimiyyət kimi çıxış edir, ona görə də heç zaman neytral və ya obyektiv ola bilmir. Postmodernizmin strukturlarının hakimiyyətə müqavimət formasını bu əsas ideyalarından biri və onun doğurduğu böhran əhval-ruhiyyəsinin dünyada, xüsusilə də Qərb cəmiyyətində kütləvi şüuru mistifikasiya edən, yeni mif və illüziyalar doğuran qloballaşmış kütləvi informasiya vasitələri sisteminin təsiri altında baş verən sosial-mədəni şəraitin köklu dəyişikliklərini nəzərə almadan başa düşmək mümkün deyil. Bu dəyişikliklər bütün mədəniyyətin fundamental, ontoloji transformasiyasına aparır. Bu dəyişikliklərin daha mücəssəm şərhi Jan Bodriyarın hiperreallıq nəzəriyyəsində öz əksini tapmışdır. Bodriyara görə, hiperreallıq mədəni təsəvvürlərin və biliklərin təsvir etməli olduqları sosial və insan reallıqları ilə əlaqəsi itdikdə yaranır və avtonomlaşır – simulyakrlara çevrilirlər. Simulyakr itməkdə, yox olmaqda “can verməkdə” olan reallığı əvəz edən heç bir referentə malik olmayan, gerçəkliklə təsəvvür olunan arasındakı fərqi silən psevdoəşyanı bildirir.

Obrazlılıq və gerçəklik əlaqəsi, Bodriyara görə, referentin kodundan emansipasiya dərəcəsinə, yəni obrazın ifadə etməli olduğu əşyadan uzaqlaşması dərəcəsinə görə bir neçə mərhələ keçir: ilkin mərhələdə obyektiv gerçəkliyin əksi onun təhrifi ilə əvəz edilir, sonra onun yoxluğunun maskalanması və nəhayət gerçəkliklə hər hansı bir əlaqənin itirilməsi və görüntünün əvəz edilməsi- simulyakr mərhələsi yaranır. Bodriyara görə bütün müasir dünya gerçəklikdə heç bir əsasa malik olmayan simulyakrlardan ibarətdir. Bu dünya özü-özünü bildirən, özü-özünə aid olan işarələrdən ibarət olan tamamilə süni dünyadır. Beləliklə, insanın dünya ilə münasibəti fundamental şəkildə dəyişilir. Artıq heç kim real obyektə müraciət etmir, çünki dünyada artıq süni modellər hökm sürür, “sözlər” və “əşyalar” arasında fərq qoyulmur, obyektdən məhrum olmuş subyekt oz təsəvvürlərini obyektlə müqayisə edə bilmir və hiperreallıqdan tamamilə asılı qalır, insan həyatı şəffaf, tamamilə zahirə təmayüllənmiş olur, boşluq və mənasızlıq, harmoniya yoxluğu, xaos, qeyri-sabitlik və dünyanın ümumi təşkilsizliyi duyğusu doğurur. Beləliklə postmodernizm ictimai təfəkkürün mistifikasiyası prosesində daxili mexanizmlərini açır, rasional təfəkkürün və kütləvi informasiya vasitələri tərəfindən yaradılan dünya haqqındakı biliyin etibarsızlığını, qeyri-həqiqiliyini sübut edir. Biliyin bu demistifikasiyası, Derridanın ifadə etdiyi kimi, ontoloji sərhədlərin inkarı formasını alır və ona doğru aparır ki, dünya ilə bilik arasındakı ayırıcı xətt artıq aydın deyildir, dolaşıb qaldığı işarələr dünyasından asılı olmadan mövcud olan nə isə daimi bir şeyə münasibət olmasını qeyri-mümkün edir. Bununla, postmodernizm modernizmin subyektin yaradılışı olmaq təsəvvürlərinə, fərdə suveren, müstəqil, özü-özünə kafi və öz şüuruna bərabər olan kimi ənənəvi baxış üzərində qurulan modernizmin ideoloji mövqeyini dağıdır. Postmodernizmə görə isə insan haqqında belə təsəvvürlər əsassızdır, qəbuledilməzdir, hətta gülüncdür. Postmodernizm müstəqil fərdi mövcudluğun qeyri-mümkünlüyünü əsaslandırır, ona görə fərd daimi və başlıca şəkildə şüursuz olaraq öz düşüncə prosesində dil strukturları ilə şərtlənir. Bu mövqe, belə düşüncə tərzi “nəzəri antihumanizm” adını almışdır. Bu düşüncə tərzinin mahiyyəti fərdin şüur və iradəsindən asılı olmayaraq onun vasitəsilə onun hakim olmadığı güclər, hadisə və proseslərin təzahür olunduğu faktın qəbul edilməsidir. Ona görə də, hər hansı bir sosial prosesin, sosial vahidin tədqiqi zamanı fərd izahedici prinsip ola bilməz.

Postmodernizmin əsas tezislərindən biri də “subyektin ölümü”dür. M.Fuko və R.Bart tərəfindən işlənmiş bu konsepsiya postmodernist düşüncənin inkişafında daha çox təsir gücünə malik olmuşdur. J.Derridanın dekonstruksiya konsepsiyası və Y.Kristevanın intermətnlilik konsepsiyası da yeni nəticələrə gətirib çıxarmışdır.

Bütün dünyaya, eyni zamanda ədəbiyyata, mədəniyyətə, cəmiyyət və tarixə mətn kimi baxan postmodernizm şəxsiyyətin şüurunu, idrakını da mədəniyyət dünyasını təşkil edən mətnlər məcmusu kimi bir mətn kütləsinə bənzədir. “Heç bir şey mətndən kənarda mövcud deyil”sə, onda hər bir fərd zəruri şəkildə tekstin daxilində yerləşir ki, bu da yalnız “dilin daşıdığı”, (M.Fuko) “subyektin ölümü”nə gətirib çıxarır. Bu “subyektin tekst tərəfindən udulması” prosesində modernizmin “mahiyyətli insan”ının “postmodernizmin münasibətlər insanı”na transformasiyası tamamlanır. Postmodernizm bu yeni subyektin lokal-tarixi və mədəni şərtlərə bağlanmış “identiklik fraqmentlərinin koleydeskopu” kimi düşünülə bilər. Subyektin mətnə dönüşməsi onun özü-özünə münasibəti içində zəifdir. Kütləvi şüur vasitələrinin fərdə sırıdığı, onu əsarətinə aldığı, fərdiyyətini yox etdiyi kütləvi şüur stereiotiplərinə qarşı postmodernistlərin təklif etdikləri, əsaslandırdıqları şəxsiyyətin müqavimət üsulları inandırıcı deyil. “M.Fukonun müasiri olduğu “episterm”in “dekonstruksiya”nı həyata “keçir”məyə malik olan “ideal intellektualı” da, J.Delezin “imtiyazlı” mövqeyi ona “fraqmental həqiqət”lərə yol açılmasını təmin edən “yüksək mənada şizofrenik”i də “subyektin ölümü”nün qarşısının alınmasına çalışan digər postmodernist “qəhrəman”lar da – müasir postmodern insan – hər hansı bir ümumi qəbul edilmiş baxış və ya konsepsiyaya inam bəslədiyi andan onun şüurundan “burjuaziya dəyərlər sistemi”nə, növbəti “metahekayələr” sisteminə inteqrasiya yoluna qədər qoyur.”

Postmodernizm mərkəzliliyi Yeni dövr Avropa mədəniyyətinin əsas prinsipi modernizmi rasional düşüncəsi kimi tənqid edərək onu yeni digər tipli metafizika, daha doğrusu, Qərb təfəkküründə kök salmış metafizikanın davamı adlandırır. Subyektin-ətrafında təfəkkürün, mədəniyyətin, ictimai həyatın qurulduğu bir nüvə, bir mərkəz kimi mərkəzsizləşdirilməsi, hər bir mətndə işarələrin heç bir şeyə bərkimədiyini üzə çıxaran dekonstruksiya hər bir mətni, hər bir anlayışı relyativləşdirir, nisbiləşdirir, bu əsasda postmodernistlər bütöv, universal biliklər sisteminin mövcudluğunun mümkünsüzlüyünü göstərirlər. O, yalnız lokal mədəni kontekstlər çoxluğunun fraqmenti ola bilər-yalnız bu onu mümkün edir və ona məna verir. Ona görə də heç bir bilik mədəniyyətin, ənənənin və dilin kontekstindən kənarda qiymətləndirilə bilməz. Bütün əvvəlki mədəniyyətin ədəbiyyatın postmodernist tənqidi bununla bağlıdır.

Postmodernizm poststrukturalizmin ideya əsaslarından doğularaq qərbin yeni təfəkkürünün həyata keçirdiyi “linqvist dönüşü”nün ümumi məcrasında formalaşmışdır. Ona görə də mostmodernizmin diqqət mərkəzində dil problemi, düşüncənin dil səciyyəsi, insan fəaliyyətləri “diskursiv təcrübələr” kimi durur. Postmodernizmin bütün nəzəriyyəçiləri, detallarda fərqlənmələrinə baxmayaraq, belə hesab edirlər ki, dil öz daşıyıcısının düşüncə və həyat fəaliyyətini müəyyənləşdirərək ona malikdir, əksinə yox. Postmodernizmdə dil dünyanın “faktları və ya subyektin məqsədləri ilə bağlılıqdan asılı olmayaraq mənalar yerləşimi olan işarə sistemi kimi” təsvir olunur. Məna dilin gerçəklik “faktları” ilə uyğunluğunun nəticəsi kimi deyil, dilin strukturunu təşkil edən işarələr arasındakı münasibətlər kontekstində, onun bu strukturda müəyyən mövqeyinin nəticəsi kimi doğulur. Postmodernizm referensial dilə, yəni gerçəkliyi doğru və olduğu kimi ifadə etməyə, onun haqqında “həqiqət”i deməyə malik olan dilə köhnə inamdan imtina edir. Dünyanın başa düşülməsi dildə və dil vasitəsilə mümkündür anlamı “dünya olduğu kimi” anlamı ilə bağlı deyil, “mətnlərin tarixi”nin nəticəsi kimi yaranır.

İşarə probleminə Derridanın münasibəti tamamilə özünəməxsusdur. Bu barədə onun baxışları mənşə etabarı ilə Ferdinand de Sössürün “işarələrin motivləndirilməməsi” haqqında, işarənin özbaşınalığı haqqında, işarə və predmet arasında hansısa təbii əlaqənin olmaması haqqında ideyalara gedib çıxır. Derrida baxışına yalnız söz və onunla işarələnən anlayışı, yəni söz və fikir daxildir. Derridada işarələrin arxasında predmetlər yoxdur. Belə olduqda məna həmişə eyni olmur. Sözün mənası, Derridaya görə, onun sonsuz şəkildə anlaşılmasıdır. Buradan hər hansı mənanın prinsipial qeyri-müəyyənliyi çıxır. Amma Derridanın mühakimələrində predmetlə asan əvəz olunaraq, referensiya müəyyənləşməsə də, predmetlər “uzaqdan görünürlər”. İşarə özü ikinci işarə kimi baxıla biləcək predmeti bildirən özünəməxsus “iz”dir. “İz” nəhayətdə dil və yazının mümkünlüyünü təmin edir. “İz” hansısa mahiyyətə gətirən işarə deyil. O, zahiri olaraq heç nə ilə müəyyənləşdirilmir, yalnız eyni zamanda iştirakı və qeyri-iştirakı nəzərdə tutulan öz xüsusi təşəkkülü ilə müəyyənləşir.

Derridaya görə, bütün dil sistemi-”izlər” sistemidir, yəni mahiyyət etibarilə ikinci işarələr sistemidir. Onların mənaları alternativdir. Bu mövqeyi müəyyənləşdirmək üçün Derrida özünün xüsusi metodunu – dekonstruksiyanı mətndən mənaların çıxarılması metodu kimi təklif edir.

Bu alternativlik baxışı Derridanın dilin qrafik formalaşmasının, yəni yazılı dilin şifahi, canlı dildən üstün olması tezisini müdafiə etməyə yönəltmişdir. Canlı dil (səs) vasitəsiz olaraq fəaliyyətlə bağlıdır, qrafik sistem (yazı) isə son dərəcə şərtidir, hər bir sözü müxtəlif əlifbalarda, fonetik transkripsiyanın müxtəlif üsullarında və s. yazmaq olar. Qrafikanın şərtiliyi Derridanın nəzəriyyəsində işarə edilən və işarə edən arasındakı fərqi gücləndirir. Səsin yazı ilə qarşıdurmasının başlıca mənasını o bunda görür. Bununla bərabər, Derrida canlı, şifahi dilin qrafika üzərində üstünlüyünü bərqərar edən “fonosentrizm”ə müxalifətdə ozünün dildən istifadə modelini qurur. Şifahi nitqdə müəllif özünün vasitəsiz iştirakında bütün baxışları və intensiyaları ilə özünü ifadə edir, bununla da danışılanın müəyyən mənası möhkəmləndirilir. “Fonosentrizm”i inkar etməklə Derrida müəllifi də məna yaradıcısı kimi inkar edir. O, bu funksiyanı əhəmiyyətli dərəcədə oxucunun da üzərinə qoyur...

Ən ümumi şəkildə nəzərdən keçirdiyimiz postmodernist diskurs anlayışının təhlili günümüzün postmodernist əhval-ruhiyyəni – xaosu ifadə etməyə çalışan yeni təfəkkür tipinin formalaşdırılmasını müəyyənləşdirən əsas düşüncə istiqamətlərindən biridir.

İntibah və Maarifçilik ideal və dəyərlərinə olan məyusluq tərəqqiyə ağlın təntənəsinə, insan imkanlarının sonsuzluğuna olan inamın qırılmasından doğan məyusluq bütün Qərbi Avropa rasionalizm ənənəsini qəbul etməməyə çevrildi. Bu da “postmodernist hissiyyatlılığın” - dünyaya xüsusi baxışı- mərkəzləşdirilmiş, fraqmentar, qaydasız, səbəb-nəticə əlaqələrindən və dəyər oriyentlərindən məhrum, şüurun qarşısında ierarxik şəkildə qaydasız, sahmansız fraqmentlər şəklində duran dünyaya özünəməxsus baxışın-“postmodernist hissiyyatlılığın” formalaşmasına gətirib çıxarıb. Belə bir dünyanın hər hansı bir düşüncə modelini qurmaq cəhdi mənasızdır. Bu da postmodernistləri belə bir əminliyə, daha doğrusu, “epistomoloji qeyri-əminliyə” gətirib çıxarır ki, reallığın daha adekvat dərki rasional təfəkkürün formalaşdırılmış idrak aparatına əsaslanan təbii və dəqiq elmlərlə, ənənəvi fəlsəfə ilə deyil, intuitiv “poetik düşüncə” ilə, onun assosiativliyi, obrazlılığı, metafizikliyi ilə mümkündür. Postmodernizmin müvafiq mədəni formaların axtarışında digər mədəni ənənələrə şərq intuitivizminə müraciəti bununla izah olunur. Məhz dünyanın “ədəbiyyatlaşdırılması, ədəbiyyatın bütün mətnlər üçün modelə çevrilməsi bununla bağlıdır. Sanki yalnız hər bir diskursun ədəbiyyatlılığı dünyaya və onun bizim tərəfimizdən qavranılmasına məna verilməsini mümkün edir. Əgər dünya ədəbi-bədii, poetik şəkildə anlaşılmaya açılırsa, onda o, metafiziklikdən başqa dünyanın heç bir mənzərəsini verməyə qabil deyil. Postmodernizm üçün bu qədər səciyyəvi olan rasionallığın, elmi arqumentliliyin itirilməsi buradan irəli gəlir.

Haydeggerin “poetik düşüncə” anlayışı modernizm və postmodernizmin məna sərhədlərindən biridir. Ona görə Avropa rasionalizmi çərçivəsində həqiqət axtarışı idealı formal-məntiqi ciddiliyin ssientist idealı ilə qarışdırılmışdır. “Texnikanın “varlığın sirləri üzərindən pərdənin qaldırılma” aləti olduğu bir yerdə insan Varlığın immanent və gizlədilmiş səsləyişinə qulaq asan subyekt yox, normalarla əmr edilməsinə, ölçülərin təsbit edilməsinə, definisiyaların tükənən statusunu iddia edən formulirovkalara iddialı olan subyekt olur.” Həqiqətin dil vasitəsilə dərkinin mümkün olduğunu hesab edərək Haydegger son həddində məntiq olan deformasiyalı qrammatikalı dili “qeyri-həqiqi” dil kimi- və poeziya dilini qarşı-qarşıya qoyur. Bu kontekstdə Haydegger poetik düşüncənin statusunu mahiyyəti qeyri-rasional şəkildə tutmaq mümkün olan çərçivəyə malik yeganə prosedur kimi təsbit edir. Əks təqdirdə həqiqət Haydeggerə görə, məntiqi-rasional, ssientist şəkildə təmayülləndirilmiş həb şəklinə salma prosedurunda açılmır. Haydeggerin “poetik düşüncə” konsepsiyası bu konsepsiyanın postmodernist şərhinin formalaşmasına əsaslı təsir göstərmişdir. Bu isə “postmodernist hissiyyatlılığın” hər bir düşüncənin, o cümlədən sırf nəzəri, fəlsəfi, hətta təbii elmi düşüncənin belə qaçılmaz şəkildə bədiiliyə, poetikliyə məruz qaldığını və dünyanın bu “bədii, poetik” dərkindən başqa həqiqi dərkinin olmaması tezisinə gətirib çıxarmışdır. Elmi, fəlsəfi və ədəbiyyatşünaslıq problemləri dilin metaforik təbiəti ilə bir-birinə sıx bağlanmışdır. Bütün dünya mətndir və bu dünya ədəbiyyatlaşır.

Afaq Əsədova

525-ci qəzet.- 2013.- 19 sentyabr.-7.