“Bu bir faktdır ki, teatr sənəti sahəsində mükəmməl dramaturgiya qıtlığı var”

Müsahibimiz Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrının direktoru İsrafil İsrafilovdur.

–İsrafil müəllim, teatrınız yeni mövsümə başladı. Bu mövsümdə tamaşaçıları nə ilə sevindirəcəksiniz?

– Hər teatr mövsümü böyük ümidlər, yaradıcılıq arzuları, bədii axtarışlarla maraqlı olur. 2013-2014-cü illəri əhatə edən 141-ci teatr mövsümünün də bu baxımdan əlamətdar olacağına əminəm.

Teatr yeni mövsümü 15 sentyabr tarixində İlyas Əfəndiyevin “Hökmdar və qızı” pyesi əsasında hazırlanan “Qarabağnamə” tamaşası ilə açdı. Bildiyiniz kimi, 10 ildən artıqdır ki, teatr hər il bu tamaşa ilə mövsümü açır və bağlayır. Azərbaycanın ən ağrılı problemi olan Qarabağdan bəhs edən tamaşa mövzu-problematika baxımından aktual mahiyyət kəsb edir.

Torpaqlarımızın 20 faizindən artığının işğal altında qaldığı, Qarabağ probleminin xalqımızın ən böyük dərdi olduğu bu günümüzdə sözügedən tamaşa xüsusilə böyük aktual mahiyyət kəsb edir. Qarabağ həqiqətlərinin təbliği, dünyaya çatdırılması, ibrətamiz həqiqətlərlə dolu tariximizin öyrənilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyan “Qarabağnamə” tamaşası əvvəlki mövsümlərdə olduğu kimi bu mövsüm də Akademik Milli Dram Teatrının repertuarında olacaq. Tamaşanın quruluşçu rejissoru Xalq artisti Mərahim Fərzəlibəyov, quruluşçu rəssamı Əməkdar rəssam İsmayıl Məmmədov, musiqi tərtibatçısı Həmid Kazımzadədir.

Teatrda 141-ci mövsümdə də qızğın yaradıcılıq prosesi səngimədən davam edəcək. Teatr cari mövsüm ərzində həm müasir, həm də klassik Azərbaycan və dünya dramaturgiyası nümunələrini repertuar planına daxil edib. Bu mövsümdə hazırlanması nəzərdə tutulan digər pyes H.Cavidin “Topal Teymur” əsəridir. Türk dünyasının böyük sərkərdəsi Teymurləngin həyatından bəhs edən tamaşanın quruluşçu rejissoru Mehriban Ələkbərzadədir.

Eduardo de Filipponun “Neapol milyonçular şəhəri” adlı pyesi də bu mövsümün repertuar planına daxil olan əsərlər siyahısındadır. Pyesə gürcü rejissoru, Azərbaycan tamaşaçısının Dövlət Musiqili Komediya Teatrında hazırlanan “Xanuma” tamaşasından tanıdığı Qoça Kapanadze quruluş verəcək.

Fikirlərimi ümumiləşdirərək, deyə bilərəm ki, bu mövsümün repertuar tərtibində klassik əsərlərə başlıca yer ayıracağıq. Belə ki, H.Cavid, C.Cabbarlı, U.Şekspir, Esxil, N.Qoqol, E. De Filippo kimi məşhur müəlliflərin pyeslərinin səhnə təcəssümü ilə bərabər, Dədə Qorqud eposunun bir boyu əsasında tamaşa hazırlamaq niyyətindəyik. Yeri gəlmişkən, əlavə edim ki, həmin tamaşanı Türkdilli Dövlətlərin teatr festivalına təqdim etməyi düşünürük.

– Bəs müasir dramaturgiya?

–Müasir dramaturgiya nümunələri üzərində seçim aparırıq. Teatrın perspektiv repertuar planında hələlik Afaq Məsudun, Samid Ağayevin və Günel Anarqızının pyesləri var. Əlavə edim ki, gənc dramaturqların Moskvada nəşr olunan topluya daxil edilmiş pyesləri də diqqətimizdədir.

Gənc dramaturq Samid Ağayevin “Xəlifənin anası” pyesi cari mövsümün repertuar planına daxil edilib.

141-ci mövsümün planlarından danışarkən bir məqamı da vurğulamaq lazımdır. Belə ki, bu mövsümdə dünyaca məşhur Polşa rejissoru Kşiştof Zanussinin Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində tamaşa hazırlaması planlaşdırılır. Teatr və kino rejissoru kimi dünya miqyasında tanınan və qəbul edilən Kşiştof Zanussi azərbaycanlı aktyorlarla özünün yazdığı “Asi” adlı əsərini tamaşaya qoyacaq.

– Yeri gəlmişkən, mövsümün açılması ilə bağlı keçirdiyiniz mətbuat konfransı bir az səs-küyə səbəb oldu...

–Sonluğu yaxşı dediniz. Küyü çox oldu. Amma təəssüf edirəm. Təəssüf edirəm ki, biz hələ fərqli baxışa, opponent fikrinə qarşı tolerant mövqe göstərə bilmirik. Məsələ burasındadır ki, həmin mətbuat konfransında mən teatrımızın qarşısında duran vəzifələrdən, o cümlədən, dövlət başçısının xüsusi Sərəncamla təsdiq etdiyi “Azərbaycan teatrı 2009-2019-cu illərdə” Dövlət Proqramının həyata keçirilməsi istiqamətində Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin tədbirlər planı çərçivəsində görəcəyimiz işlərdən danışdım və bu zaman mövcud obyektiv problemlərə, dramaturgiya problemləri və digər yaradıcılıq məsələlərinə toxundum.

Həmin konfransda iştirak edən mətbuat nümayəndələrinin materiallarından isifadə edərək orada iştirak etməyənlər deyilənləri kontekstdən çıxararaq onlara sərf edən tərzdə təqdim ediblər. Bununla kifayətlənməyib, ayrı-ayrı şəxslərə zəng edərək münasibət bildirmələrini təkid ediblər.

Bu bir faktdır ki, teatr sənəti sahəsində mükəmməl dramaturgiya qıtlığı var. Baxın, ölkəmizdə 27 teatr fəaliyyət göstərir. Sadə hesab məsələsidir. Əgər hər birinə ildə (müxtəlif janrda yazılmış) bir orijinal pyes (təbii ki, mükəmməl) lazımdırsa, onda ildə 27 orijinal pyes yazılmalıdır. Məgər bu sayda pyes yazılır? Milli dramaturgiya heç kəmiyyətcə belə teatrları təmin edə bilmir. Digər tərəfdən hər yazılan pyes Akademik Dram Teatrının səhnəsində tamaşaya hazırlanmalıdır? Təəssüf ki, bizim yazarlar bu iddiadadır. Bu halda, teatrın Bədii Şurası nə etməlidir? Həmin yazarların teatrdan razı qalmaları üçün bütün bədii meyarları, estetik prinsipləri bir kənara qoyub, həmin pyeslərə yaşıl işıq yandırmalıdır?

– Repertuarınızda əsasən hansı müəlliflərə üstünlük verirsiniz?

–Bu gün teatrımızın repertuarında, əsasən, İlyas Əfəndiyevin, Elçinin, Kamal Abdullanın, Afaq Məsudun, Əli Əmirlinin, Hüseynbala Mirələmovun pyesləridir. İlyas Əfəndiyev XX əsr ədəbiyyatımızın klassiki olaraq milli teatrımızın uzun illər repertuar təminatçısı olmuş, səhnəmizi yeni üslubla, yeni mövzularla, obrazlarla zənginləşdirmiş böyük dramaturqdur. Elçinin dramaturgiyası, mükəmməl bədii konstruksiyaya malikdir, ideyası və ali məqsədi baxımından qüsursuzdur. Bu dramaturji material milli dramaturgiyamızın Ə.B.Haqverdiyev, C.Cabbarlı, C.Məmmədquluzadə əsərlərinin zənginliyini, xarakter yaratmaq ustalığını, İ.Əfəndiyevin lirik-psixoloji teatr poetikasını keyfiyyətcə yeni ideya-bədii məzmun qatında, açıq teatr estetikasında təqdim edir. Onun dramaturgiyası rejissor dilinin obrazlılığını, aktyor ustalığının məharət dərəcəsini gücləndirməyə qadirdir. Kamal Abdullanın dramaturgiyası, bütövlükdə, bədii yaradıcılıq dünyası (bu barədə çox və sanballı yazılar, dəyərli elmi qənaətlər var) zəngin və çoxqatlıdır. Onun dramaturgiyası özlüyündə yeni teatr mənalarının yaranmasına, tamamilə fərqli rejissor üslublarının, aktyor ifadəliliyinin formalaşmasına həlledici təkan verir. Alim Kamal Abdulla, yazıçı Kamal Abdulla, dramaturq Kamal Abdulla vahid teatr poetikasında birləşməyi bacarır, bizləri möcüzəli şəkildə (çünki mən hələ bilmirəm bu necə baş verir) bəlli teatr fəlsəfəsini dəyişməyə sövq edir. Afaq Məsudun dram əsərləri özünəməxsus bədii enerjiyə malikdir. Onun səhnə obrazlarının yaşam tərzi, əməl məntiqi, düşüncə ziddiyyəti ilk baxışda anlaşılmazdır, amma dərin teatral mahiyyətlidir. Odur ki, rejissorlar kimi, aktyorlar da həmin dramaturji materialda “batmaqdan” məmnundurlar. Əli Əmirliyə gəlincə, onun əsərləri təkcə ölkəmizdə deyil, xarici səhnələrdə də uğurla tamaşaya qoyulur, müxtəlif üslublu rejissor yozumlarına imkan verir. Bu dramaturgiya çoxcəhətli və aktual olduğu üçün teatrları cəlb edə bilir.

Hüseynbala Mirələmovun pyesləri mövzu aktuallığı baxımından və səhnə təcəssümü etibailə repertuarda mühüm yer tutur.

– Repertuarın tərtibi hansı prinsiplərə əsaslanır? Başqa sözlə, repertuara pyeslər necə qəbul edilir?

–Hər teatrın, təbii olaraq, qarşısına qoyduğu təşkilati, həmçinin bədii-estetik məqsədləri mövcuddur. Belə ki, repertuar teatrın siması hesab edildiyindən, bu zaman burada yer alan pyeslər truppanın yaradıcılıq potensialını aşkarladığı kimi, bir küll halında, götürsək, teatrın strateji estetik niyyətini biruzə verir. Yəni teatr repertuar tərtib edəndə bir sıra yaradıcılıq məqsədlərini, o cümlədən mövzu, üslub və forma axtarışlarını həyata keçirməklə bərabər, istər ayrı-ayrı rejissorların, istərsə də yaşlı və gənc nəslə mənsub olan aktyorların fərdi yaradıcılıq imkanlarını təkmilləşdirmək, ifa məharətini, səhnə oyunu texnikasını cilalamaq imkanlarını artırmaq barədə düşünür. Bu zaman teatr, heç şübhəsiz ki, tamaşaçı auditoriyasını, onun qavrayış imkanlarını da nəzərdə saxlayır.

Pyeslərin teatra qəbul edilməsinə gəlincə, deməliyəm ki, teatrda ölkəmizin tanınmış ziyalılarından, teatr mütəxəssislərindən ibarət Bədii Şura fəaliyyət göstərir. Teatra daxil olan, həmçinin səhnə təcəssümü nəzərdə tutulan pyeslər Bədii Şura tərəfindən oxunur, yaxud dinlənilir, sonda bu və ya digər qərar qəbul edilir.

– Əgər belə demək mümkünsə, həlledici söz kimə məxsusdur?

–Mən Bədii Şuranın sədriyəm. Amma hər kəsin sözü həlledici ola bilər. Çünki həmin prosesdə arqumentlər əsaslıdırsa, son qərar şübhə doğurmur. Yəni, yekdilliklə qəbul edilir.

Mənə qalırsa, fərdi qaydada pyeslər oxuyuram və Bədii Şuranın hər bir üzvü kimi müzakirəyə bu və ya digər pyesin çıxarılması təşəbbüsü qaldırmaq səlahiyyətim var. Burasını da qeyd edim ki, mən uzun illər dramaturgiya sahəsində tədqiqatlar aparmış, 1985-ci ildə filologiya üzrə alimlik dərəcəsi almışam. 2004-cü ildə isə teatr sənəti sahəsindəki tədqiqatlarımın nəticəsi olaraq sənətşünaslıq üzrə alimlik dərəcəsi qazanmışam. Odur ki, dramaturji materialın səhnə təcəssümünə müvafiqliyini müəyyən etmək mənim ixtisasıma aid məsələdir.

– Bəs rejissorların seçimi hansı prinsiplər əsasında aparılır?

–Bilirsiz, yuxarıda qeyd etdiyim məlum Dövlət Proqramında nəzərdə tutulan teatr sənəti sahəsindəki islahatlar müstəvisində rejissorlarla qonorar əsasında yaradıcılıq münasibətləri qurulur. Bu, onların istər maddi təminatı, istərsə də yaradıcılıq azadlığı baxımından əlverişlidir. Son illərin təcrübəsi bunu əyani sübut edir. Başqa bir məsələ hansı rejissorların quruluş üçün dəvət edilməsidir. Bu zaman əsasən teatrın bədii-estetik məqsədlərinin realizə edilməsinə müvafiq olan rejissorlara üstünlük verilir. Yəni həmin rejissor teatrın yaradıcı heyətinin potensial estetik imkanlarının bədii təcəssüm prosesində uğurlu təzahürünə nail olmalıdır. İşimizin əlamətdar faktı kimi qeyd edə bilərəm ki, ayrı-ayrı tamaşaların hazırlanması prosesinə cavan rejissorların, teatr rəssamlarının cəlb edilməsini təmin etmişik. Həmin rejissorlardan Mehriban Ələkbərzadənin, Gümrah Ömərin, Mikayıl Mikayılovun, Nicat Kazımovun, Namiq Ağayevin, rəssamlardan Mustafa Mustafayevin, Ülviyyə Zərbəliyevanın səhnə işləri teatr ictimaiyyətinin ciddi marağına səbəb olub.

– Teatrınızın ölkəmizdən kənardakı fəaliyyəti ilə bağlı nə deyə bilərsiniz?

–Ötən mövsümdə teatrımız bir neçə beynəlxalq teatr festivalında və qastrol səfərlərində oldu. 2013-cü ilin may ayında teatrımız tarixində ilk dəfə olaraq İsveçdə, Stokholm şəhərində qastrol səfərində oldu və orada M.F.Axundzadənin eyniadlı əsəri əsasında mərhum Vaqif İbrahimoğlunun quruluş verdiyi “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran” tamaşasını göstərdi. Hazır ki, 141-ci teatr mövsümünün açılışı ərəfəsində – 8-11 sentyabr tarixlərində kollektivimiz Belarus Respublikasının Brest şəhərində keçirilən XVIII “Belaya Veja” beynəlxalq teatr festivalında iştirak edib.

7-14 sentyabr tarixlərində keçirilən festivala Akademik Milli Dram Teatrı ilə yanaşı, İsrail, İsveç, Çexiya Respublikası, Yaponiya, Polşa, Belarus, Rusiya, Yunanıstan, Misir, Ukrayna, Latviya və Slovakiyadan müxtəlif teatr kollektivləri qatılmışdı. Festival çərçivəsində müxtəlif seminarlar, treninqlər və pyeslərin teatrallaşdırılmış oxunuşu da həyata keçirildi.Akademik Milli Dram Teatrı Festivalda Hüseynbala Mirələmovun pyesi əsasında hazırlanan “Xəcalət” tamaşası ilə çıxış etdi. 9 sentyabr tarixində nümayiş olunan tamaşa tamaşaçılar tərəfindən maraqla qarşılandı.

Sevinc MÜRVƏTQIZI

525-ci qəzet.- 2013.- 21 sentyabr.- S.19.