Azərbaycandakı məscidlər: mənəviyyat və tarixi-memarlıq abidələri

Azərbaycan tarixən müxtəlif inancların, fərqli dini konfessiyaların birgə və əmin-amanlıq şəraitində yaşadığı ölkədir. Respublikamızda kilsələr, sinaqoqlar, məscidlər və müxtəlif dini məbədlər eyni vaxtda yanaşı fəaliyyət göstərir. Keçən silsilə yazılarımızda şəxsi müşahidələrimizə, müxtəlif mənbələrə, o cümlədən də Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin rəsmi saytına əsaslanaraq ölkə ərazisində mövcud olan qədim alban məbədləri haqqında oxucularımıza məlumat vermişdik. İndi isə Azərbaycan əhalisinin böyük əksəriyyətinin – təxminən 95 faizdən artığının etiqad etdiyi islam dininin müqəddəs ibadətgahlarından – məscidlərdən söhbət açacağıq. Ölkə ərazisində, demək olar ki, hər bir rayon və şəhərdə böyük və kiçik olmaqla onlarla məscid fəaliyyət göstərir. Növbəti silsilə yazılarımızda paytaxt və Abşeron yarımadasından başlamaqla ölkə ərazisində fəaliyyət göstərən məşhur məscidlərimizdən bəhs edəcəyik.

İçərişəhərdəki “Gileyli” məscidi də qədim tarixi abidələrdəndir. Məscid iki mərhələdə tikilib: 1309-cu ildə Şirvanşahlar dövründə, sonra isə XIX əsrin ikinci yarısında. Köhnə hissə xaçgünbəzli kompozisiya sistemini təşkil edir. Burada xaçın qolları dərin qübbələrdir, künclərdə isə kiçik otaqlar yerləşir. Dəqiq proporsiyalı, memarlıq elementləri və detalları ilə profillənmiş və naxışlanmış mehrab, həcmli kütlələrinin sərtliyi və tektonilliyi ilə fərqlənən ibadət zalının daxili interyerini zənginləşdirir. Məscidə əlavə tikilmiş yeni hissə planlaşdırılma sxeminin vəhdətini pozmur, əksinə ibadət zalının rahatlıq imkanlarını genişləndirərək, qübbəli, taclı və çatma formalı künbəzi daxili məkanın formalaşmış memarlıq mühitini təkrarlayaraq, onun kompozisiya strukturuna ayrılmaz surətdə daxil olur. Burada avropasayağı memarlıq üsullarını ifadə edən yeni formalar tətbiq olunub. Daha qabarıq şəkildə bu öz əksini fasadın quruluşunda tapıb. Sahəsi 150 m2 təşkil edir və burada eyni vaxtda 100 nəfər ibadət edə bilər. Məscidin dini icması dövlət qeydiyyatdan keçib.

İçərişəhərin özünəməxsus ilginc abidələrindən biri də “Xıdır” məscididir. 1301-ci ildə küçə-pilləkən üzərində tikilib. Bu isə öz növbəsində məscidin memarlıq planlaşdırma üslubuna təsir göstərib. Daxili məkanın proporsional bölgüsü, kompozisiya üsulları və daş elementləri qabarıq oyma üsulu ilə aydın ifadə olunub, bədii-təsvirli mehrabın sayəsində, zal çox gözəl tərtibata malik olub. Cənub fasadının düzgün profilli, çatma pəncərələri göstərən bütöv daş divarın fonunda, xüsusi vurğulanmış portala, həmçinin geniş ərəb yazısı zolağına əsaslanan məscidin iri həcmli kompozisiyası fonunda yerli memarlığın ən möhtəşəm formalarında canlanır. Məscidin bütün perimetri boyu yerləşən, zəif profilli daş tac, şərq kompozisiya üsullarını aydın göstərir. 1988-ci ildə daş qübbənin aşağı mərtəbəsində arxeoloji qazıntılar və portalda bərpa işləri aparılıb. Məscid atəşpərəstlik məbədi üzərində inşa olunub.

İçərişəhərin məşhur məscidlərindən biri də “Seyid Yəhya Murtəza” məscididir. Orta əsr karvan ticarət yolu üzərində yerləşən bu məscid XVII əsrin əvvəllərində inşa edilib.Planda kvadrat formalı olub mərkəzi günbəzlidir. Cənub divarında stalaktit yaruslu mehrabı var. Dövrün görkəmli şəxsiyyətlərindən biri olmuş Seyid Yahya Murtuza bu məscidi öz şəxsi vəsaiti hesabına tikdirib. O, dini ruhani xadim kimi, məsciddə axund olaraq fəaliyyət göstərib. Vəsiyyətinə görə dünyasını dəyişdikdən sonra məscidin həyətində dəfn edilib. Hal-hazırda qəbri məscidin giriş qapısının yanında yerləşir.

Fatmayıdakı XVI əsrə aid olan tarixi məscid Əlvətdin adlı şəxs tərəfindən tikilən eyniadlı məscidin sahəsi 226 kvadratmetrdir, məsciddə eyni vaxtda 100 nəfər namaz qıla bilər.

Fatmayıda daha “Hacı Heybət” məscidi XV əsrə aid tarixi – memarlıq abidəsi olan məscid Hacı Heybət tərəfindən tikilib. Məscidin sahəsi 236 kvadratmetrdir. Məsciddə eyni vaxtda 110 nəfər nəfər namaz qıla bilər.

Novxanı qəsəbəsindəki “Hacı Soltan” məscidi XVIII əsrə aid olan abidədir. Goradil qəsəbəsi, “Əbdürrəhman” məscidinin tikintisi isə 1861-1905-ci illəri əhatə edir. Hacı Əbdürrəhman tərəfindən tikilən məscidin sahəsi 200 kvadratmetrdir. Məsciddə eyni vaxtda 170 nəfər namaz qıla bilər.

Keşlə qəsəbəsindəki “Şah Abbas” məscidi isə XVII əsrə aid abidə hesab olunur. O, Şah Abbas tərəfindən tikdirilib. Giriş qapısının üstündə ərəbcə daş kitabə yazılıb. İbadət zalı dörd böyük tağdan ibarətdir. Tağlar məscidin dairəvi formada olan günbəzi ilə qovuşur. Günbəzin aşağı hissəsi 12 guşəlidir. Bu da on iki imama işarə xarakteri daşıyır. Mehrab və minbər yonulmuş sal daşlardan düzəldilib. İki laydan ibarət olan pəncərələrin birinci layı taxta, ikinci layı isə bütöv yonulmuş daşla işlənib. Daşlar kiçik-kiçik dairəvi boşluqlardan ibarətdir. Məscid sovetlər dövründə fəaliyyət göstərməyib və yalnız 1989-cu ildən fəaliyyəti bərpa edilib.

Əhmədli kəndindəki “Cümə” məscidinin inşa tarixi hicri-qəməri təqvimlə 1324-cü ilə aiddir. Ümumi sahəsi 264 kvadratmetr, həyətyanı sahəsi 240 kvadratmetrdir. Məscidin vaxtilə tikilən sahəsi 80 kvadratmetr olub. Əhmədli kənd Cümə məscidi yonulmuş sal daşlardan tikilib. Divarların qalınlığı 1 metrdir. Kişilər şöbəsinin sahəsi 180 kvadratmetr, qadınlar şöbəsinin sahəsi 84 kv.metrdir. Sovetlər dövründə məscid müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunub. Bundan sonra təmir-bərpa işlərinə başlanılıb. Əhmədli kənd Cümə məscidinin interyeri sadə şəkildə işlənib. Günbəzin diametri 5 metrdir. Günbəzin dairəvi hissəsində “Kəlmeyi-teyyubə” yazılıb. Günbəz nəbati ornamentlərlə işlənib. Günbəzdə səkkiz pəncərə qoyulub. Mehrab yonulmuş daşlarla işlənib. Mehrabın üstündə daş kitabə həkk olunub. Məscidin giriş qapısının üst tərəfində dörd daş kitabə həkk edilib. Onlardan birində məscidin tarixi göstərilib. Əsas ibadət zalının tavanı dörd sütun üzərində dayanıb. Sütunlar tağlar vasitəsilə bir-birinə birləşib. Məscidin üç yardımçı otağı da vardır.

Məscid Bakı şəhərinin Ramazan küçəsində tikilib. Məscidin giriş hissəsindəki kitabədə h.q. 1327-ci il, mehrabın üstündəki kitabədə 1324-cü il, minarədə isə 1333-cü il tarixi qeyd olunub. Mehrabın üstündəki kitabədə “Allah, Məhəmməd, Əli, Fatimə, Həsən və Hüseyn” sözləri yazılıb. Əsas ibadət zalının sahəsi 225 kvadratmetr qadınlar şöbəsinin sahəsi isə 75 kvadratmetrdir. Bu məscid 1937-ci ildə bağlanaraq sovxozun sərəncamına verilib və anbar qismində istifadə olunub. Daha sonra xalça sexinə çevrilib. 1937-ci ildə isə yandırılıb. 1985-ci ildə məscid kimi fəaliyyəti bərpa olunub. 1987-1992-ci illərdə burada təmir-bərpa işləri aparılıb. Təmir və bərpa işləri kənd sakinlərinin təşəbbüsü və mərhum Hacı Məhəmmədin (66 yaşında rəhmətə gedib) başçılığı ilə həyata keçirilib.

Məscidin içərisində dörd sütun vardır. Sütunlar tağlarla bir-birinə birləşib. Sanki günbəz də bu sütunlar üzərində dayanıb. Minbəri səkkizpilləlidir. Məscidin minarəsinin hündürlüyü 32 metrdir. Minarənin şərəfəsinin altında Qurandan ayələr həkk olunub. Minarə 1918-ci ildə ermənilər tərəfindən top atəşinə məruz qalaraq zədələnib. Zədənin əlaməti indidə qalmaqdadır.

Pirşağı qəsəbəsindəki “İmam Hüseyn” məscidi 2 saylı sovxozun ərazisində yerləşir. Pirşağı qəsəbəsi sakinləri tərəfindən inşa edilib. 2009-cu ildə qəsəbə sakinlərinin vəsaiti hesabına əsaslı şəkildə təmir edilib dindarların istifadəsinə verilib. Məscidin həyəti ilə birgə ümumi sahəsi 320 kvadratmetrdir. Əsas ibadət zalı 100 nəfər dindarın rahat ibadəti üçün tam uyğundur. Məscid təmir edilərkən tarixi və müasir memarlıq üslubu nəzərə alınıb.

(Ardı var)

S.ABDULLAYEVA

525-ci qəzet.- 2013.- 28 sentyabr.- S.30.