Cavidlər nəslinin son yadigarı

Oktyabrın 2-də böyük Azərbaycan şairi və dramaturqu Hüseyn Cavidin sevimli qızı Turan Cavidin 90 illiyi tamam olur

Turan Cavid dahi Hüseyn Cavidin ailəsində, 1923-cü il oktyabrın 2-də dünyaya gəlib. Gəlişi ilə də ən böyük missiyası Hüseyn Cavidin ölməz irsini qoruyub Azərbaycan xalqına və bəşəriyyətə çatdırmaq olub.

Əgər böyük Cavid özündən sonra Azərbaycan ədəbiyyatını son dərəcə zənginləşdirən ölməz əsərlər qoyub getdisə, Turan xanım da bu əsərlərin son mükəmməl nəşrini hazırlayıb öz xalqına təhvil verdi, sonra isə arın-arxayınlıqla, rahatlıqla həyatın keşməkeşlərində bir qədər sərtləşsə də, həmişə intellekt və əsilzadəlik yağan gözlərini əbədi yumdu.

Hüseyn Cavidin beşcildliyi – uzun onilliklər boyu aparılan gərgin mətnşünaslıq işinin, müxtəlif qaynaqlardan axtarışların və tapıntıların uğurlu yekunu, şirin bəhrəsidir. Məlumdur ki, Cavidin üslubu kimi, bədii dili də təkraredilməz, unikal idi və böyük ədib bu dilin üstündə əsirdi, onu olduğu kimi oxucularına çatdırmaq istəyirdi. Bu da səbəbsiz deyildi; Cavidin əsərlərində, hər bir böyük sənətkarın yaradıcılığında olduğu kimi, forma və məzmun vəhdəti çox güclü idi və bunlardan birinin azacıq dəyişdirilməsi, oraya edilən kobud müdaxilə poetik sistemin bütövlüyünün pozulmasına, gözəlliyinə, kamilliyinə xələl gətirməsinə səbəb olurdu. Elə buna görə idi ki, əlyazmalarını nəşriyyata təqdim edərkən Cavid təkidlə: “İmlasına dokunmamalı!” qeydini yazırdı və təbii ki, şairin sağlığında çap olunan əsərlərində buna ciddi riayət edilirdi. Ancaq böyük sənətkar repressiya edildikdən, uzun müddət əsərləri qadağan edildikdən sonra, nəhayət, bəraət aldıqda onun əsərlərinin nəşri zamanı süni məhəlliləşdirməyə, Cavidin bütün yaradıcılığı boyu uğrunda mübarizə apardığı böyük türk birliyindən ayırmağa ciddi-cəhdlə çalışmağa başladılar. Turan xanım ürək ağrısı ilə bütün bunları xatırlayıb türkofob bolşevik ideologiyasının Cavid irsini “müasirləşdirməyə”, xalqa “yaxınlaşdırmağa” yönəlmiş basqısından yana-yana danışır, bu yolda nə kimi əzablar çəkdiyini yada salırdı.

Yalnız ölkəmizdə dövlət müstəqilliyi əldə edildikdən, türkofobiyaya son qoyulduqdan, milli və dini dəyərlərimizə qayıdış baş verdikdən, xüsusən ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin ikinci dəfə respublika rəhbərliyinə qayıdışından və mədəni dəyərlərimizə hami, arxa, qahmar durmasından sonra Turan xanımın uzun illərdən bəri ürəyində gəzdirdiyi arzuları həyata keçirmək üçün real imkanlar yarandı.

Heydər Əliyevin və Turan xanımın ən böyük müştərək yadigarlarından biri olan Hüseyn Cavidin Ev Muzeyində böyük ədibin unikal bir dördcildliyi saxlanılır. Bu dördcildliyin hər səhifəsində Turan xanımın əli ilə edilmiş minlərlə düzəliş vardır. Bu, Turan xanımın Cavid irsinin bərpası uğrunda çəkdiyi titanik zəhmətin əyani göstəricisidir. Turan xanım öz zəhmətinin bəhrəsini – Hüseyn Cavidin latın qrafikalı yeni Azərbaycan əlifbası ilə nəfis şəkildə kütləvi tirajla çapdan buraxılmış beşcildliyini görməsə də, həmin nəşri əlinə alan hər kəs Turan xanımı xəyalən görür, onun ruhuna qəni-qəni rəhmətlər oxuyur. Bir övlad kimi Turan xanımın borcunu ləyaqətlə yerinə yetirmək nişanəsi olan bu nəşr ona ən böyük abidədir.

Turan xanımın illər boyu üzərində zəhmət çəkdiyi və yüksək səviyyədə araya-ərsəyə gətirdiyi “əsərlərdən” biri də Hüseyn Cavidin Ev Muzeyidir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu muzey də Cavid irsinin böyük himayəçisi, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin yaxından köməyi və bir rəhbər kimi qayğısı nəticəsində yaradılıb və cavidsevərlərin ixtiyarına verilib. Muzeyin hər bir eksponatında, hər bir guşəsində Turan Cavidin Cavidlərə məhəbbətini, Cavid ocağının qorunu qorumağa yönəlmiş övladlıq qeyrətini duymamaq olmur. Hüseyn Cavidin beşcildliyi kimi, bu muzey də mükəmməl bir sistemdir, forma və məzmun vəhdətinin klassik örnəyidir. Ancaq beşcildliklə muzeyi fərqləndirən bir cəhət var ki, bu da muzeyin rəsmi açılışını görməyin, böyük öndərimiz mərhum Heydər Əliyevlə birlikdə muzeyin salonlarını gəzməyin Turan xanıma qismət olmasıdır. Həmin açılışdan alınmış videolent də indi muzeyin ən qiymətli eksponatlarından biri kimi qorunmaqda və cavidsevərlərə nümayiş etdirilməkdədir.

Turan Cavid, təbii ki, beşcildliyin nəşrindən və muzeyin sonrakı taleyindən nigaran getdi. Amma onun müqəddəs ruhu yəqin ki, beşcildliyin nəşrini də, muzeyin indiki səviyyəsini və inkişaf yolunu da görüb şad olur, rahatlanır. Turan xanımın vəfatından keçən dövr ərzində muzeydə bir sıra işlər görülmüş, bu qurumun böyük Cavid adına layiq olması üçün muzey əməkdaşları əllərindən gələni əsirgəməmişlər. Bu işlərin sırasında Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin Əsərləri olan “Cavidşünaslıq” toplusunun artıq 10 cildinin çapdan çıxmasını, Hüseyn Cavidin mükəmməl biblioqrafiyasının hazırlanıb nəşr edilməsini, Hüseyn Cavidin istedadlı oğlu Ərtoğrol Cavidin 1938-1941-ci illərdə dahi Bülbülün rəhbərliyi ilə toplayıb şərhlər verdiyi folklor mətnlərinin işlənərək 10 cildlik “Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid” çoxcildliyinin çap olunmasını, şairin sevimli qızı Turan Cavidin həyat və fəaliyyətini əks etdirən “Turan Cavidin ömür salnaməsi” kitabının nəşrə hazırlanmasını, Hüseyn Cavidin şeirlərinə bəstələnmiş mahnılardan ibarət “Sözləri Hüseyn Cavidindir” albomunun işıq üzü görməsini, Hüseyn Cavidin əsərlərinin Avropa və Şərq dillərinə tərcümə edilməsini, müntəzəm olaraq cavidlərin anım günlərinin və Cavid yaradıcılığına həsr olunmuş elmi sessiyaların keçirilməsini, Cavid irsinin KİV vasitəsilə geniş kütlələr arasında təbliğini və s. göstərmək olar. Bu gün Cavid Muzeyi Cavid ocağının qoruyucusu, odabaşısı olan Turan xanım Cavidin məqsəd, məram və arzularını uca tutur, bu arzuları rəhbərlik üçün başlıca istiqamət götürərək, muzeyin çiçəklənməsi, müasir informasiya əsri ilə ayaqlaşması, bununla da təkcə respublikamızda deyil, həm də uzaq-uzaq ölkələrdə Cavid irsinin tanıtdırılması və təbliği işini genişləndirmək yolunda yorulmadan fəaliyyət göstərir, Turan xanım da muzeyin əbədi rəhbəri kimi yaşamaqda və yaratmaqda davam edir, muzeyin inkişafı ilə birgə onun arzuları və əməlləri də çiçəklənir.

Cavid irsinin hər iki qoruyucusuna – ümummilli liderimiz Heydər Əliyevə və Turan Cavidə ulu Tanrıdan rəhmətlər diləyir, onların ruhlarının şad olması üçün dualar etməklə yanaşı, həm də Heydər Əliyev ideyalarını uğurla davam və inkişaf etdirən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev cənablarına xalqımızın rifahı və səadəti yolunda göstərdiyi səmərəli fəaliyyətində uğurlar diləyirik. Nə yaxşı ki, dahi rəhbərin göz bəbəyi kimi qoruduğu vətənsevərlik, millətsevərlik ənənələri bu gün möhkəm və etibarlı əllərdədir.

Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin açılışında ulu öndər Heydər Əliyev şəxsən Muzeyə gəlmiş, yaradılmış ekspozisiyanın ilk tamaşaçısı olmuş və Turan xanımla səmimi söhbət etmişdi.

Amansız taleyin əvvəlcə Cavid qızı kimi ərköyünləşdirdiyi, sonra isə tez bir zamanda qəddarlıqla küsdürdüyü Turan xanım, keçən əsrin 70-80-ci illərinə qədər, hətta sevimli babasının bəraət aldığı 50-ci illərin sonu, 60-cı illərdə də hadisələrə laqeyd bir ağayanalıq, ətrafındakı cılız insanlara yuxarıdan aşağı baxmaq kimi təbii bir xasiyyət əldə etmişdi. O inanmırdı ki, kommunist rejimi repressiyaya uğratdığı (və haqlı uğratdığı, çünki Cavid yaradıcılığı doğrudan da kommunist ideologiyası ilə daban-dabana ziddiyyət təşkil edirdi – G.B.) bir şəxsiyyəti yenidən layiq olduğu səviyyəyə ucalda və insanlıq qarşısındakı xidmətlərini obyektiv qiymətləndirə bilər. Yalnız Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsi və tez bir zamanda Cavid irsi ilə maraqlanaraq, bu irsə diqqət və qayğı göstərməsi Turan Cavidin şübhələrini dağıtdı, onillərdən bəri onda formalaşmış və bərkimiş laqeydlik buzlarını əridə bildi. Cavidlərə göstərilən hər bir diqqət, hər bir qayğı, əslində dövranın çox qaradinməz etdiyi Turan xanımı da dilə gətirdi və o, müəyyən qədər xəsisliklə olsa da, öz çıxış və nitqlərində, təşəkkür məktublarında Heydər Əliyevə babasına görə minnətdarlığını bildirməyə başladı. Həmin məktublardan birinin mətnini oxuculara təqdim etməzdən öncə, Turan xanımın Heydər Əliyevin qayğısı və köməyi ilə, necə deyərlər, diş-dırnaqla ərsəyə gətirdiyi çağdaş cavidşünaslığın taleyi haqqında narahatlıqla dolu bir müraciətinin mətnini örnək gətirməyi məqsədəuyğun sayırıq:

“Son illərdə Hüseyn Cavid irsinin öyrənilməsi, təbliği, şairin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi istiqamətində görülən işlər qəlbimdə dərin minnətdarlıq duyğuları oyadır. Övlad kimi məni ən çox sevindirən cəhətlərdən biri budur ki, artıq Bakıda şairin adı ilə bağlı mərkəz var. Hörmətli prezidentimiz, Cavid xatirəsinə hər kəsdən daha artıq diqqət və qayğı göstərən Heydər Əliyevin qətiyyəti sayəsində uzun illərdən bəri gözlənilən məqsəd həyata keçib – Elmlər Akademiyasında Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi yaradılıb. Burada yalnız Cavidlə bağlı yadigarlar nümayiş etdirilmir, həm də onun həyat və yaradıcılığının ayrı-ayrı problemləri ətrafında elmi tədqiqat işləri aparılır.

Məni respublika ədəbi və elmi ictimaiyyətinə – Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Şirkətinin rəhbərliyinə, nəşriyyatlarımıza, elmi tədqiqat institutlarına, təhsil ocaqlarına, qəzet, jurnal redaksiyalarına, mədəniyyət müəssisələrinin başçılarına müraciət etməyə bir nigarançılıq vadar eləyir. Caviddə özü haqqında işıq üzü görən yazılara da, nəşr edilən əsərlərə də, pyeslərinin səhnələrdəki ifasına da çox vasvası münasibət vardı. O, şəxsiyyəti və yaratdıqları ilə bağlı buraxılan səhvlərə, təhriflərə, ciddi yaradıcılıq işinə qeyri-ciddi münasibətə görə çox narahat olurdu, belə halları qəlb incikliyi, əsəb gərginliyi ilə qarşılayırdı.

İndi vaxtaşırı mən eyni hissləri yaşamalı oluram. Sanki bir çoxları Cavid barədə yazmağa dəbdə olan mövzu kimi yanaşmağa başlayıb. Hətta Cavid mövzusu ətrafında ədəbi möhtəkirlik cəhdləri müşahidə edilir. Dərindən öyrənmədən, Cavid ruhunu duymadan, onun düşüncələr aləminə lazımınca daxil olmadan, ömründə roman yazmayan birisi Cavid haqqında roman ortaya qoyur, hələ bərkiməmiş, klassiklərdən yaza biləcək siqlət qazanmamış naşı qələmlərdən povestlər, hekayələr, məqalələr çıxır, dramaturgiyanın qayda-qanunlarından, əlifbasından bixəbərlər debütlərini Cavid haqqında pyeslərlə edirlər. Acınacaqlı cəhət isə budur ki, belə “əsərlər” efirə, mətbuata, səhnələrə, nəşriyyatlara çox asanlıqla yol tapa bilir.

Bu yaxınlarda televiziya ilə Nafilə adlı müəllifin Cavid haqqında yazısı əsasında hazırlanmış səhnələşdirmə nümayiş etdirildi və sonralar təkrar da olundu. İnandırıram sizi, bu qəbil səviyyəsiz “xidmətlərlə” Cavid ruhunu yalnız incitmək olar. Yaxud xəbər tuturuq ki, Cavid irsi ilə əlaqədar dissertasiya müdafiə olunub, yaxud pyes tamaşaya hazırlanır, yaxud da...

Mən varam və Elmlər Akademiyasının Hüseyn Cavidi peşəkarcasına araşdırıb təbliğ edən Cavid Muzeyi var. Cavidlə əlaqədar iş görürlər, bizə xəbər vermirlər. Ola bilsin, hətta görülən iş uğurludur, amma bizə də irəlicədən göstərilsəydi, hansısa məsləhətlərimizlə, təqdim etdiyimiz mənbələrlə, sənədlərlə bəlkə də onun daha yaxşı alınmasına yardımçı olardıq.

Artıq dərəcədə rica edirəm ki, Hüseyn Cavidin həyat və yaradıcılığı ilə əlaqədar yazılan əsərləri xalqa çatdırmazdan əvvəl – əgər belə demək mümkündürsə –– ilkin ekspertizadan keçmək üçün Cavidin Ev Muzeyinə rəyə göndərin.

Mənim yeganə arzum budur ki, atam haqqında yalnız doğru, yanlışsız, təhrifsiz yazılmış əsərlər işıq üzü görsün”.

Turan xanımın bu gün də, onun cismani yoxluğundan keçən müddət ərzində öz aktuallığını saxlayan bu narahatlığı təkcə Cavid irsinin araşdırıcılarına deyil, bütün Azərbaycan xalqına, ilk növbədə isə, əlbəttə ki, Hüseyn Cavid yaradıcılığının və şəxsiyyətinin böyük pərəstişkarı ümummilli lider Heydər Əliyevə ünvanlanmışdı. Yalnız Heydər Əliyevin böyük məhəbbəti və mesenatlığı sayəsində Hüseyn Cavid irsini və ruhunu naşı qələmlərdən qorumaq, bazar iqtisadiyyatının zövqsüzlük girdabından xilas etmək mümkün idi. Eyni narahatlığı və böyük etimadı, etibarı, minnətdarlığı Turan Cavidin birbaşa Heydər Əliyevə ünvanladığı məktubunda da görmək mümkündür. Cavid qızı üzünü böyük cavidsevərə – Heydər Əlirza oğluna tutaraq yazırdı:

“Möhtərəm cənab Prezident, hörmətli Heydər Əlirza oğlu!

Hüseyn Cavidin 120 illiyi ərəfəsində təkcə Cavid yaradıcılığına deyil, bütövlükdə milli mədəniyyətimizin taleyinə həssas münasibətinizə görə Sizə bir daha minnətdarlığımızı bildirirəm.

Siyasi tarixin Hüseyn Cavidlə bağlı buraxdığı səhvlərin, bir insanın taleyi fonunda bütöv mədəniyyətimizə vurduğu zərbələrin kədərli nəticələrini aradan qaldırmaq missiyasını Tanrı Sizə həvalə etdi. Siz Hüseyn Cavidin ən ləyaqətli mənəvi övladı olaraq, Cavidin özündən sonrakı tərcümeyi-halına əhəmiyyətli əlavələr etdiniz.

Hörmətli Heydər Əlirza oğlu, bütün bunları etiraf etmək xoşdur. Lakin görülən işlərin miqyası o qədər geniş, Cavidlə bağlı həyata keçirdiyiniz xeyirxah və tarixi tədbirlərin məzmunu elə dərindir ki, bütün bunları bir məktubda ifadə etmək, təbii ki, mümkün deyil və mənə elə gəlir ki, bu, gələcəkdə cavidşünaslığın ayrıca tədqiqat sahəsindən biri olacaqdır. Sizə bir daha öz dərin ehtiramımı bildirirəm. Tanrı yardımçınız olsun!

Hörmətlə, TURAN CAVİD.”

Bir cəhətə də diqqət yetirək ki, Turan xanım böyük vüqar duyğusu ilə, səmimi-qəlbdən Heydər Əliyevi “Cavidin ən ləyaqətli mənəvi övladı” adlandırır və bununla da ümummilli liderə “Cavid” soyadının fəxri daşıyıcısı statusunu vermiş olur. Bu o deməkdir ki, Turan Cavid Heydər Əliyevi həm də özünə böyük qardaş, doğma simsar hesab etmiş və bu münasibətində qətiyyən yanılmamışdır. Çünki Heydər Əliyev Azərbaycanda hakimiyyətə gəldiyi ilk gündən əfsanəvi simurq quşu kimi qanadlarını bu ailənin üzərinə gərmiş, hər vasitə ilə onu yersiz və ədalətsiz hücumlardan qorumuşdur. Bu ailənin yeganə canlı nümayəndəsi Turan Cavid də taleyin bu hədiyyəsini minnətdarlıqla qarşılayaraq bir an belə şükranlığından geri durmamışdır. Başqa cür də ola bilməzdi. Böyük humanist sənətkar, filosof-şair Hüseyn Cavidin genlərini daşıyan, onun müdrik tərbiyəsini görən Turan xanım öz vəlinemətinə qarşı heç vaxt naşükürlük etməzdi.

lll

İxtisasca teatrşünas olan və bu sahədə uğurlu əsərlərin müəllifi kimi tanınan Turan xanım uzun və səmərəli ömrü boyu atasının əsərlərinin əlyazmasında olduğu kimi nəşr edilməsinə çalışmış və bu yolda bir çox əzab-əziyyətlər çəkmişdir. Ancaq heyif ki, Sovet dövründə bəzi dırnaqarası “azərbaycansevərlər” həmişə buna mane olmuşlar. Yalnız ümummilli lider Heydər Əliyevin işə qarışmasından sonra Turan Cavidin uzun onillər boyu sərf etdiyi əmək öz bəhrəsini vermiş və Cavidin əsərləri “imlasına dokunmadan” nəşr edilmişdir.

Bu gün ulu öndər Heydər Əliyevin qədim Naxçıvanda ucaltdığı möhtəşəm mərmər mavzoleydə Cavidlər ailəsi rahat-rahat uyumaqdadır. Turan Cavidin də son arzusu ailəni bir yerə yığmaq, bununla da ruhi rahatlığa qovuşmaq idi. Cavidlərin son yadigarı buna, Heydər Əliyevin sayəsində nail oldu. Hər ikisinə Tanrıdan rəhmətlər diləyirik. Cavid külliyyatının mümkün qədər orijinal şəkildə bizə gəlib çatmasına görə Turan xanıma: “Ruhun şad olsun, son Cavid!” deyirik.

Gülbəniz BABAXANLI

AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin direktoru,

filologiya üzrə elmlər doktoru

525-ci qəzet.- 2013.- 28 sentyabr.- S.14.