Füzulidə sufizm

Dahi “qəlb şairi”, dünya lirik poeziyasının tanrısı, Şərqin üç böyük dilində sənət inciləri yaratmış böyük mütəfəkkir Məhəmməd Füzulinin (1494-1556) sufi olması mübahisəlidir. Son illərdə yazılmış bir sıra uğurlu araşdırmalarda (Bax: Ə.Səfərli, X.Yusifli Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, 2008; N.Cümşüdoğlu. Füzulinin sənət və mərifət dünyası. Bakı, 1997; Əliyeva-Kəngərli G.. Azərbaycan füzulişünaslığı. Bakı, 2007; Mahir H.Ə.. Mənim tanıdığım Füzuli. Bakı, 2009; Şahi Ə.. Məhəmməd Füzuli qəzəllərinin irfani şərhi. I c. Bakı, 2008; Qasımova A. Hər şeyi görən göz, “525-ci qəzet”, 2012 və s.).

Füzulinin böyük sufi olması fikri təsdiq olunur. XX əsrin önlərindən başlayaraq Füzuli haqqında yazan tədqiqatçıların bir qismi, məsələn, N.F.Köprülzadə, İ.Hikmət, Ə.Hüseynzadə birmənalı şəkildə Füzulini sufi adlandırırlar. Sovet ədəbiyyatşünasları, məsələn, B.Çobanzadə, A.Şaiq, H.Araslı, M.Quluzadə, S.Əliyev bu məsələyə bəzən tərəddüdlə yanaşır, bəzən isə şairin ilahi eşq konsepsiyasına realist, həyati don geydirməyə çalışırlar. Bu mübahisələrə biz “Azərbaycan füzulişünaslığı” (2007) adlı fundamental monoqrafiyada inandırıcı bir yekun vuraraq Füzulinin böyük sufi şair olduğunu təsdiqləməyə nail olmuşuq. Əyanilik üçün müxtəlif nəsillərdən bir neçə mülahizəyə nəzər salaq: 20-ci illərin füzulişünası professor B.Çobanzadə yazıb: “Eşq”inə gəldikdə, burada da biz xalqın “Qara sevda” dediyi melanxoliyə, ən yüksək həyəcan və yas dərəcələrinə qədər çıxan cinsi bir sevgi, səltənət və məzhəb qavğalarından uzaq bir guşədə ailə qurmaq, bəxtli olmaq istəyən həssas fərdiyyətçi – indivudualist sevgisi görüyoruz. Böylə bir sevgi ilə Əhməd Yəsəvi, Yunis Əmrə kibi türk sufilərində rast gəldiyimiz “Eşqi-ilahi”, “Əflatun məhəbbət arasında pək böyük fərq vardır. Gərçi Füzulidə sufi parçalar da vardır...” (“Azərbaycan füzulişünaslığının qaynaqları” üç cilddə, I c., Bakı, 2011, s.165-166). B.Çobanzadənin müasiri, Türkiyədən gəlmiş alim İ.Hikmət (Ərtaylan) isə belə yazırdı: “Füzuli eşqi – ilahidə, eşqi təsəvvüfdə fənafillah mərtəbəsinə varmaq istəyən aşiqlərdəndir. Təsəvvüfün nəşəsi və bir həzzi-dəruni ilə yazdığı qəzəllərin pək çoxunda zahirdir. Bu cahan əlatələrindən, bu dünya qeydlərindən nə bir şövq, nə bir sevda ümid edər. Onlardan qurtulmaq üçün çırpınır, çırpınır, yalvarır. Vücudunu, varlığını bir heç halına gətirərək mənzili-mənəviyyatının yüksəltmək, məzhəri-didar olmaq şərəfi kəndisini daimi bir şövq, mütəmadi bir vəcd ilə cəzb edər” (“Qaynaqlar”. I c. s.251). Bir qədər sonrakı dövrə gələk, görkəmli füzulişünas M.Quluzadənin “Füzulinin lirikası” (1965) adlı fundamental monoqrafiyasını vərəqləyək: “Füzuli yaradıcılığında təsəvvüf” bölməsində oxuyuruq: “Füzulinin məhəbbət lirikasında onun eşq anlayışında məhəbbət motivləri varmı? Biz bu suala qətiyyətlə mənfi cavab veririk: Yoxdur” (s.242). Cəmi bir neçə səhifə əvvəl alim yazmışdır: “Onun yaradıcılığında və dünyagörüşündə sufizmin müəyyən təsirləri çox aydın nəzərə çarpır” (s.235). Belə ziddiyyətli fikirləri H.Araslının “Böyük Azərbaycan şairi Füzuli” (1958), Məmməd Cəfərin “Füzuli düşünür” (1959), F.Qasımzadənin “Qəm karvanı” yaxud “Zülmətdə nur” (1967), S.Əliyevin “Füzulinin poetikası” (1986) kimi dəyərli monoqrafiyalarından da misal gətirmək olar. Müxtəsəri budur ki, sovet ideologiyasına xidmət edən, onun sənətdə iradəsi olmuş sosialist realizminin əsassız prinsiplərinə əməl edən, marksist metodologiya ilə tədqiqat aparan alimlərimiz “ilahi eşq” probleminə materialist yöndən yanaşmağa məcbur idilər. Bu gün də bu məsələyə “Füzuli şeirlərində nəinki sufi ideyalarından heç bir əsər əlamət görünmür, əksinə sufilərə qarşı açıq-aydın nifrət hissləri özünü göstərir” – deyə ifrata varan filologiya elmləri doktoru Kamil Hüseynoğlu (Füzuli fikirlərinin təhrifi. Elm, 29.XII.2010) müxtəlif məcmuələrdə, çap etdirdiyi məqalələrində Füzulinin sufi olmadığını iddia edir. Bir sıra füzulipərəstlər hətta bu fikirdədir ki, sufi adlandırılması Füzuliyə heç nə vermir, əksinə, onun nüfuzunu aşağı salır. Bununla yanaşı xoşbəxtlikdən bu problemə konstruktiv yanaşan obyektiv tarixilik mövqeyindən çıxış edən cəsarətli müəlliflər də var. (Məsələn bax: Qasımova A. Hər şeyi görən göz. 525-ci qəzet, 2011) Biz bu fikirdəyik ki, orta əsrlərdə (xüsusilə XII-XVI əsrlərdə)yaşamış heç bir görkəmli Şərq şairi sufizmdən kənarda qalmamış, az və ya çox dərəcədə sufizm təsiri ilə yazıb-yaratmışdır. Füzuli isə Azərbaycan ədəbiyyatında sufizmin sonuncu magikanı idi. Ondan sonra XIX əsrə (məsələn, Ə.Nəbatiyə) qədər sufizm təsirləri olsa da bizim ədəbiyyatda mükəmməl bir bədii fəlsəfi cərəyan olaraq Füzuli ilə zirvələndi və sonuclandı...

Füzulinin bəzi sufi beytlərinə nəzər yetirək:

Ey mələksima ki, səndən özgə heyrandı sənə

Həqq bilər, insan deməz hər kim ki heyrandır sənə.

(I c. s.42)

Şərhi: Ey mələküzlü səndən başqa hamı sənə heyrandır // Haqq (yəni sən!) bilərsən, hər kim ki, insandır (kamil insandır!) sənə insan deməz, mələk – ülvi müqəddəs deyən. Bu yerdə böyük Nəsiminin eyni ruhlu qəzəli yada düşür: “Qorxdular həqq deməyə, döndülər insan dedilər”. Bunlar eyni estetik idealın “Haqq-təala insan oğlu özüdür” fəlsəfəsinin ifadəsidir.

Füzulidə ikinci beytin birinci misrası belədir. “Verməyən canın sənə bulmaz həyati-cavidan” – “Canın sənə verməyən əbədi dirilik qazana bilməz”. Bəs kimindir bu can, kimdir bu canan?

Canı canan diləmiş, verməmək olmaz, ey dil,

Nə niza eyləyəlim, ol nə sənindir, nə mənim.

(I c s.217)

Bu canan yaradanın özüdür. Ümumiyyətlə sufi ədəbiyyatda məşuq yəni sevilən Allahdır. Bu sevəndən, aşiqdən candan – sevilənə, məşuqə, canana gedən yoldur. Salik əslində bu yolu gedir. Başqa bir beyt:

Canı kim cananı üçün sevsə, cananın sevər,

Canı üçün kim ki, cananın sevər, canın sevər.

(I c. s.108)

Can bizə lazım deyil, can ona görə lazımdır ki, o canana fəda olsun. Fəda olmaq sevginin ən ali hədidir. Bundan o yana can bir nəsnə, bir varlıq kimi itir (qəbr evində torpaq olur!) can isə ruh şəklində Allaha qovuşur. Mən canımı cananım üçün sevirəm!” – Salikin, sufinin öz canına, ruhunu gəzdirən qlafa bədənə münasibəti belə olmalıdır.

Füzuli qəmi fələyin ona sevgisi, Allahın lütfü kimi qəbul edirdi:

Qəmdən öldüm, demədim hali-dili-zar sana,

Ey güli-tazə, rəva görmədim azar sana!

Ey Füzuli, fələkin var səninlə nəzəri

Ki, qəmü möhnətini verdi nə kim var, sana.

Füzuli qəzəllərindən birində deyir:

Ey könul, yarı istə, candan keç,

Səri-kuyin gözət, cəhandan keç!

Laməkan seyrinin əzimətin et,

Bu xərab olacaq məkandan keç.

Etibar etmə mülki-dünyayə,

Etibari-ülüvvi-şandan keç!

Əhli-dünyanın olmaz axirəti,

Gər bunu istər isən, andan keç!

Məskənin bəzmgahi–vəhdətdir

Ey Füzuli, bu xakdandan keç!

(I c. s. 86)

Sırf sufi qəzəldir. Əslində bir az hazırlıqlı oxucu üçün çox aydındır. Amma son beytdə işlənmiş “bəzmgah” sözü oxucunu yanılda bilər. Bəzmgah fars sözü olub mənası kef məclisi deməkdir. Amma “bəzmgahi-vəhdət” Allahın birliyinə inananların məclisi deməkdir. Vəhdəti-vücud sözü də buradandır. Füzuli son beytdə deyir ki, sənin məskənin Allahın birliyinə inananların dünyasıdır.

Füzulinin ən böyük sərvəti eşq dərdidir, o bu dərdi ilə fəxr edir, özünü öz yaratdığı Məcnundan da, Fərhadi-mübtəladan da Vamiqdən də dünyada aşiqlik simvolu olan üç böyük qəhrəmandan üstün tutur, çünki onlar bir gözəli, şair isə Allahı sevir.

Eşq dərdi ilə xoşam, əl çək əlacımdan, təbib,

Qılma dərman kim, həlakim zəhri-dərmanındadır.

(I c. s.125)

Daha bir neçə beytə nəzər salaq:

Eşq dərdi, ey müalic, qabili-dərman degil!

Cövhərindən eyləmək cismi cüda asan degil!

Füzulinin eşqi Məcnunun eşqindən böyükdür və bu eşqin gözəlliyi onun verdiyi dərdin sağalmazlığındadır: “Eşq dərdinin dəvası qabili-dərman deyil // Tərki-can derlər bu dərdin mötəbər dərmanına”. Bu eşqin dərdini sağaltmaq ən böyük günah, Allah qarşısında əfvolunmaz cinayətdir. Fizuli qəzəllərindən birində deyir ki, mən öldüm, fəqət heç kəs bilmədi, çünki mən xəlqi incitməmək üçün əfqan etmədim.

Füzuli böyük sufi olmazdan öncə çox sədaqətli din xadimi idi. O, Allahın evindən – məsciddən ruzi yeməsi ilə fəxr edirdi. Füzuli böyük şiə ideoloqu idi. Bu məsələni böyük alim Mehmet Fuad Köprülü xüsusilə qabardır. Biz bu fikirdəyik ki, Şeyx Nizami Atabəylər dövlətinin zəfərinin, Nəsimi Şirvanşahlar dövlətinin əzəmətinin, Fizuli Səfəvilər dövlətinin kədərinin tərənnümçüsü idi. Onun dinə sədaqəti əlbəttə rəğbət doğurur, o hətta türk-islam dünyasına rəxnə salmış Şah İsmayıla “Şeyxim mənim, Şahım mənim” deyə “Bəngü-badə” poemasını həsr edib. İmam Hüseynə hədsiz məhəbbətini isə aşağıdakı qəzəldə bildirib:

Ucaldın qəbrim, ey bidərdlər, səngi-məlamətdən,

Ki, məlum ola dərd əhlinə qəbrim ol əlamətdən.

Məzarım üzrə qoymun mil, əgər kuyində can versəm,

Qoyun bir sayə duşsun qəbrimə ol sərvqamətdən.

(I c. s.246)

Füzuli deyir ki, mən öləndə qəbrimə məzəmmətedici məhək daşı qoymayın və mənə başdaşı qoymayın ki, İmam Hüseynin başdaşının kölgəsi mənim məzarımın baş daşı olsun.

Füzuli tərcibəndlərinin birində yazır: “Mən kiməm? – Bir bikəsü-biçarəvü-bixaniman // Taleyim aşüftə, iqbalım nikun, bəxtim yaman” (I c. s. 331). Burada böyük sufi, əslində kimsəsiz, çarəsiz və xanimansız – yəni, laməkan olduğunu söyləyir. Laməkanlıq isə, əvvəlcə Tanrıya, sonra isə sufiyə xas başlıca əlamətdir. Böyük türk eposu “Kitabi-Dədə Qorqud”da Allah haqqında deyilir: “Ucalardan ucasan, kimsə bilməz necəsən”.

Mənə elə gəlir ki, Füzuli şair kimi ilk dəfə dil açıb Allahla danışıb. Mənim aləmimdə o, Allahla danışan ikinci Məhəmməddir. Şairin farsca “Divan”ına daxil olan birinci şeirdə deyilir:

İsmin ilə başlarım ey arizular məzhəri!

Ey olan zatü-ğəni, ey gəncü dövlət sərvəri!

Ən böyük bir rütbəyə yüksəldi səndən qədrimiz

Səndən oldu qəlbimiz hər gizli sirrin məzhəri.

Qəlbimi nurunla açdım, nolar açsan nitqimi.

Verdiyin nemətlər olsun ta ki dillər əzbəri!

Nitq verdinsə, gözəl söz söyləmək də lütf qıl

Şerim ilə zahir olsun gizli hikmət zivəri!

(III c. s.23)

M.Füzuli Allaha doğru öz şeirinin qanadlarında ucalan dahi bir sufi idi. Dünya və türk-islam sufizmi tarixində Allaha doğru iki böyük şəxsiyyət, iki böyük sufi eşq yolu gedib: Əhməd Yəsəvi və Mövlanə Məhəmməd Füzuli. “Leyli və Məcnun”unu mən təkcə dünya ədəbiyyatında Eşq haqqında ən böyük əsər yox “Allahnamə” adlandırardım. Bu əsər Allaha sevgi haqqında, sevgidə Allahı dərk etmək barəsində dünyada ən böyük bədii abidə, “Quran”dan sonra ən müqəddəs kitabdır. Leyli və Məcnunun son görüşdəki mükaliməsi tamamən sufi məzmunundadır.

Leyli mənəm, arizuyi-canın,

Kami-dili-zarü natəvanın.

Müştaqi-cəmal idin həmişə,

Möhtaci-vüsal idin həmişə.

Gəl yanıma, fovt qılma fursət!

Dil nəzri-vüsali-qamətindir!

Vər canım isə, əmanətindir.

Çün duşdu məcalın, etmə ehmal,

Gəl nəzrini tut, əmanətin al!

(II c. s.210)

Məcnun ona “Bir zərrəyə kim vücud yoxdur” – deyir:

Canım gedəli bəsi zamandır,

Cismimdəki indi özgə candır.

Sənsən hala tənimdə canım,

Gözdə nurim, cigərdə qanım.

Məndə olan aşikar sənsən,

Mən xud yoxam, ol ki var – sənsən!

Gər mən mən isəm, nəsən sən, ey yar?

Vər sən sən isən, nəyəm məni-zar?

(II c.)

Məcnun “Mən eşq güzərgahında xakəm” – “Xəyalilə təsəllidir, könül meyli – vüsal etməz” – deyir. Füzuli münalimədə aşıqın məşuqda əriyib itməsi, məxluqun Xaliqə qovuşması ideyasını təcəssüm etdirir. Bu cavabından sonra “Leyli Məcnun”un eşqinin saflığına və səmimiyyətinə, ülviyyətinə və ilahiliyinə inanır və aşıqınə “vücudi-kamil” deyə müraciət edir. Leylinin ölümünə şair sırf sufi məna verir:

Şövq əhlinə qürb hasil oldu,

Dəryasına qətrə vasil oldu.

(II c. s.227)

Vəhdəti-vücud ifadə edən bu beytdən əvvəl Füzuli insanı dünya nəfslərindən çəkindirən (bu isə sufizmin əsas tələbidir!) mənalı bir qəzəl yazır:

Bu aləm ki, könul, qeydin çəkərsən,

möhnətü qəmdir,

Fəna sərmənzilin seyr eylə kim, bir xoşca aləmdir.

Anıb tənhalığı qəbr içrə nifrət qılma ölməkdən,

Təriqi-üns tut kim, hər ovuc topraq bir adəmdir.

Degil mohkəm cahan mülkündə hər bunyad kim,

qılsan,

Bəqa mülkündə tut mənzil kim,

ol bünyad möhkəmdir.

Əcəl alayişi-xovfü xətərdən qurtarar nəfsi,

Bu cövhər kimiyayi-nəfsə bir iksiri-əzəmdir.

Əsiri-nəfsdir əhli-cahan, bilməz fəna qədrin,

Füzuli, tərk təcridi sənə ancaq müsəlləmdir!

(II c. s.326)

Məcnun Leylinin məzarını qucaqlayaraq canını tapşıranda isə:

Qüsl eyləyibən təni-nizarın,

Dildarının açdılar məzarın.

Qoydular onu həm ol məzara,

Qəmnak yetişdi qəmküsara.

Ruh oldu fələkdə ruha həmraz,

Qəbr ustunə qoydular nişanə,

Faş oldu bu macəra cəhanə.

Budur əsəri-məhəbbəti-pak,

Xoş mərtəbədir bu, qılsan idrak. (II c. s.232)

M.Füzulinin əsərlərində sufizmin ilkin – zahidlik mərhələsinin tənqid məqamları var. Fəqət irfanilik məqamına yetişdikdən sonra Füzuli öz-özünü tənqid edir. “Leyli və Məcnun”a daxil olan qəzəllərindən birində deyir:

Ayrı bilmişsən, Fuzuli, məscidi meyxanədən,

Səhv imiş ol kim, səni biz əhli-irfan bilmişiz.

(II c. s.220)

Həqiqətən də məxluqun Xaliqə qovuşması üçün ekstaz halına gəlməyin müxtəlif vasitələri (yolları) var: eşq, ibadət, musiqi, poeziya və rəqs! Bunlar insanı kəndi halından çıxaran təsirli-psixoloji vasitələrdir. Füzuli zahidləri ona görə tənqid edirdi ki, onlar dünya nemətləri sırasında eşq zövqündən də imtina etmişdilər:

Məhəbbət ləzzətindən bixəbərdir zahidi-qafil,

Füzuli, eşq zövqun, zövqi-eşqi var olandan sor.

(II c. s.135)

Zahidi-xudbin nə bilsin zövqini eşq əhlinin,

Bir əcəb meydir məhəbbət kim, içən huşyar olur.

(I c. s.117)

Bununla bərabər dahi şair “Rindü-zahid” əsərinin başlanğıcındakı üçüncü rübaidə Allah müraciətlə deyir: “Zahidlərin pak ürəyindəki işıq səndəndir” (V c. s.13) “Əcəm diyarında olduqca vüqarlı, çox təmiz və pak bir zahidlə” onun Rind adlı kamalda misli-bərabəri olmayan “oğlu” arasındakı fəlsəfi mükalimə tərzində qurulan “Rindü-zahid” əsəri başdan-başa irfaniliyi təlqin edən əsərdir.

lll

IX əsrdən üzü bəri bütün dünyanın düşünən adamlarının – filosof, yazıçı, şair, tarixçi hüquqşünas və ədəbiyyat nəzəriyyəçilərinin diqqətini öz cazibəsində saxlayan SUFİZM elə bir bədii-fəlsəfi cərəyandır ki, onu izah etmək olmaz. Sufizm ədədlər sırasında sonsuzluq, cümlədə üç nöqtədir. O, “Bəşəriyyət və Ədəbiyyat” problemidir. Məxluq Xaliqi görməyincə Sufizm bitməyəcək. Həll olunmayacaq. Yer üzü yaranan gündən heç kim – nə peyğəmbər, nə sufi, nə mütəfəkkir Allahı görməyib. Ona görə də məxluqun xaliqə mistik – ilahi sevgi yolu – sufizm davam edir.

Biz də Allaha olan sevgimizə güvənərək, Sufizm ətrafında həvəskar bir qəsd elədik. Böyük sufilərin – Mənsur Həllacın, Bəyazid Bistaminin, Cüneyd Bağdadinin, Əhməd Yəsəvinin, Mövlanə Cəlaləddin Ruminin, Yunis Əmrənin, Hacı Bəktaşinin, Nizaməddin Mir Əlişir Nəvainin, Fəridəddin Əttarın, Marağalı Əvhədinin, Şeyx Mahmud Şəbüstərinin, Seyid İmadəddin Nəsiminin, Şah İsmayıl Xətainin, dahi Mövlanə Məhəmməd Füzulinin ilahi gözəllik, ilahi eşq bağçasından bir gül dərdik.

M.Füzulidən o yana keçə bilmədik, bu ilahi zirvədə ilişib qaldıq...

Sufizmə dair əsəri yazmaqda əsas məqsədimiz dünya düşüncəsi tarixində ən çətin bədii-fəlsəfi, sistem olan sufizm haqqında vahid və aydın təsəvvür yaratmaq olmuşdur. Bu elə bir nəzəriyyədir ki, hər gələn nəsil zaman-zaman ona müraciət edəcək. Klassik sənətkarın və klassik fikrin gücü məhz bunda-həmişə müasir olmasındadır, yazılanlara təkrar kimi baxmaq absurddur. Sufizmin əsasında islam amilinin olması şəksizdir, lakin onu islam hadisəsi kimi təqdim etmək doğru deyil.

Sufizm haqqında nəzəri qənaətimizi beş il öncə – Azərbaycan füzulişünaslıqı haqqında tədqiqatda söyləmiş, Füzulinin özünün ilk füzulişünas olması kimi yeni fikir əsaslandırmışıq .

Biz Füzulinin sufi adlandıranda sufizmin güya Füzulini böyütmədiyini, əksinə, əhəmiyyətini azaltdıqını söyləyənlərə cavab olaraq sufizmin bədii-ədəbiyyatda ifadəsindən bəhs etmiş, ona filoloji aspektdən yanaşmış fəlsəfi-qneseoloji mahiyyətinə müdaxilə etməmişik.

Nə qədər ki, dünyada Allaha qovuşmaq təşnəsi ilə yaşayan insan var, sufizmə də, onun haqqında elmə də ehtiyac olacaq. Məxluqun Xaliqə ilahi sevgisi insanın öz mənbəyinə qayıtmagının yeganə yoludur.

Gülşən ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ,

filologiya elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2013.- 12 yanvar.- S.28-29.