Böyük şəxsiyyətlər bütün dünyaya məxsusdur

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Magellanın ölümü bütün komandanın sonu ola bilərdi. Lakin Elkano komandanlığı öz üzərinə götürdü və onlar Ədviyyat adalarına üzdülər. Onlar adaları tapdılar. Axı hər şey bu ədviyyatlardan başlamışdı. Onlar gəmilərini ədviyyatlarla yüklədilər.

İspanlar isə Magellanın sahilinə qədəm basdığı Filippinlərdə sonralar özlərini möhkəmləndirdilər, oradan həm sərvət əldə edir, həm də Asiya regionunda məskunlaşırdılar. Bura Sakit okean ətrafında ispanların başlıca bazasına çevrildi. İspan gəmiləri ipəyi və digər qiymətli malları Meksikaya aparır, əvəzində isə Meksika mədənlərindən gümüş daşıyırdılar.

Magellanın ölümündən sonra gəmilərdən yalnız ikisi – “Trinidad” və “Viktoriya” Molukkalara gəlib çıxmışdı. Ədviyyatla dolu bir gəmini portuqaliyalılar tutub, özlərinə götürdülər. Yalnız bir gəmi – “Viktoriya” Elkanonun komandanlığı altında İspaniyaya qayıtdı. Yolda yenə də onlar böyük çətinliklərlə üzləşmişdilər. Sınmış dor ağacını bərpa edə bilmişdilər. Yenə də qida yox idi. Dənizçilər sinqa ilə xəstələnir, sinqadan və aclıqdan ölürdülər. Gəmidəki ədviyyatlardan mixəyin tərkibində “c” vitamini olduğundan, o sinqadan dənizçiləri qoruya bilərdi. Lakin onlar bu sirri bilmirdilər, agah olsalar özlərini müalicə edərdilər. Kapitan Elkano gəmidəki heyva mürəbbəsini yeməklə sinqadan xilas ola bilmişdi.

8 sentyabr 1522-ci ildə zədələnmiş, lakin ədviyyatla yüklənmiş gəmi başlanğıcdakı 277 komanda üzvündən sağ qalmış yalnız 17 avropalı və 4 hindli ilə vətənə gəlib çatdı. Onlar Sevilyaya gəlib çatanda 40 min km. uzunluğunda dəniz yolu qət etmişdilər. “Əvvəllər mövcud olmuş adamlardan zəif olan” Elkano imperatordan hədiyyə kimi qlobus aldı, onun üzərində “Primus circumdedisti me” – “Siz mənə ilk dəfə dövrə vurdunuz” sözləri nəqş edilmişdi. Lakin dənizçilər gətirdikləri ədviyyatdan varlana bilmədilər. Ədviyyatın hamısı satıldı, satışdan əldə edilən pul bütünlüklə krala çatdı.

Magellandan sonra 1577-ci ildə ingilis dənizçisi Frensis Dreyk ikinci dünya ətrafı səyahətini uğurla başa çatdırdı. Bu hadisədən on bir il sonra, 1588-ci ildə ispan “Məğlubedilməz Armadasının” ağır məğlubiyyətə uğradılmasında keçmiş dəniz qulduru, sonralar admiral titulu alan Frensis Dreyk xüsusilə fərqlənmişdi.

Magellanın xidməti təkcə Yer ətrafına üzməsi deyildi, həm də cəsarətli konsepsiya hazırlaması və bu işi ustalıqla başa çatdırması idi. İlk dənizçi Sakit okeanı Qərbdən Şərqə keçmişdi və belə bir fikri boşa çıxarmışdı ki, Yeni Dünyadan qərb tərəfə bir neçə günlüyə üzdükdə gəmilər Şərqi İndiyalara gəlib çıxacaqdır. Bunun əvəzinə Sakit okeandan keçid üç aydan çox çəkdi.

Magellan mürəkkəb xarakterə malik idi və ziddiyyətli adam idi. O, bir müəmma kimi qala bilərdi. Psixoloji cəhətdən o, özünə yer tapa bilmirdi. Onun öz ağasına loyallığı Allaha loyallıqdan sonra ikinci yerdə idi. Portuqaliyalıların hamısı onu “özününkü” hesab edir.

Bu olduqca görkəmli bir səyahət idi, böyük coğrafi, iqtisadi və siyasi əhəmiyyət kəsb etdi. Belə səyahətlər bütün dünyada siyasi, iqtisadi və mədəni həyatın radikal şəkildə dəyişilməsinə aparan prosesin başlanğıcı idi. XVI əsrin əvvəlində Avropa macəraçıları Magellan kimi kiçik donanmada Atlantik okeanın geniş həddlərinə daxil olurdular. Onlar çətinliklə agah ola bilərdilər ki, yeni eranın başlanğıcındadırlar. Özü də bu yeni era təkcə Avropa üçün deyil, Asiyanın, Afrikanın və Amerikanın xalqları üçün idi. 1500-cü və 1800-cü illərin arasındakı dövrdə avropalıların hakimiyyəti bütün dünyanı əhatə etdi. Amerikalarda avropalılar müstəmləkələr yaratdılar və bu, onların qanunlarını, dillərini, mədəniyyətlərini yaydı.

Cənubi-Şərqi Asiyanın ada regionlarında avropalılar öz möhkəm idarəçiliyini qurdular. Asiyanın digər hissələrində və Afrikada onların fəallığı ticarət mallarından tutmuş qul ticarətinə qədər təsnifləşirdi, daim yerli xalqların həyatlarını dəyişdirirdi. Avropa ekspansiyasının toxunduğu bütün regionlarda xalqlar yeni xəstəliklərə sirayətlənməklə yanaşı, dillərinin və adətlərinin dəyişilməsi ilə və həmin ərazilərdə yeni qanunların bərqərar olması ilə üzləşdilər.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Magellanın dünya ətrafına səyahətindən sonra Yeni Dünyanın bölünməsi barədə Papa bullası, onun əsasında yeni torpaqların iki dövlətin təsir zonasına bölünməsi və demarkasiya xətti öz əhəmiyyətini itirdi. Bu müqavilə hər iki tərəfə dar gəlirdi, onun ziddinə Portuqaliya Braziliyanı tutdu.

İlk dəfə 1504-cü ildə Ameriqo Vespuççi belə bir fikir söyləmişdi ki, Amerikadakı torpaqlar Asiyanın bir hissəsi olmayıb yeni materikdir və o, Kolumbun fikrini təkzib etməklə yanaşı, bu torpaqları “Yeni Dünya” adlandırdı. Alman kartoqrafı Martin Valdzmyuller isə özünün tərtib etdiyi dünya xəritəsində materiki Vespuççinin şərəfinə “Amerika” adlandırdı. Vespuççinin ideyasını Ferdinand Magellan, 1519-1522-ci illərdə həyata keçirdiyi ilk Yer ətrafı səyahətdə təsdiq etdi. Cənubi Amerikanı və Odlu torpaq adalarını dolaşıb keçən Magellan Sakit okeana aparan boğazı tapdı, Sakit okeanın sularında Magellan Asiya sahillərinə etdiyi uzun səfər boyu heç bir qasırğa ilə üzləşmədiyindən okeanı belə adlandırmışdı. Buradan isə Asiya sahillərinə çatmaq mümkün oldu. Yerin kürə şəklində olması qərb yolu ilə də Asiya qitəsinə və Molukka adalarına çatmağın mümkün olduğunu sübut etdi.

Magellan bəşəriyyətə böyük xidmət göstərmiş oldu, lakin o, bu qeyri-adi nailiyyətinin bəhrəsini dada da bilmədi. Tarix isə onu unutmadı. Hötenin “Həqiqi ləyaqət heç vaxt öz kölgəsi olan şöhrətə baxmaq üçün geri boylanmır” sözləri onun taleyinin timsalında açıqca öz təsdiqini tapır.

XIV Lui

Tardiora sunt remendia quammala (lat.) – Müalicə xəstəlikdən ləng gedir.

Tatsit

Bir boşboğaz cəsarətdən danışanda Sparta çarı Kleomon onun sözlərinə istehza ilə gülərək dedi: “Əgər cəsarət barədə qaranquş söhbət açsaydı mən gülərdim, ancaq bu barədə qartal danışsaydı, mən ona diqqətlə qulaq asardım”.

Plutarx

XIV Luinin şöhrəti və nüfuzu ona Günəş Kral adını qazandırmışdı. O, Fransanı ölkənin parlaq dövrlərindən birində idarə etmiş və klassik eranın mütləqiyyət monarxiyasının simvolu kimi tarixdə qalmışdır. Ölümündən sonra da o, bütün Avropanı əhatə edən yaşayış üslubu və tərzi vasitəsilə insanları ilhamlandıra bilmişdi. Ona müstəsna qaydada vurulur və nifrət edirdilər. Onun tarixi böyük nailiyyətlərlə və acı səhvlərlə doludur, bunlar isə əlbəttə ki, qələbələrin sevinci kimi, həm də məğlubiyyətlərdən əzab çəkməklə əlaqədar idi. Avropada ağalıq etdikdən sonra o, öz ölkəsini zəifləmiş və dilənçi vəziyyətində qoyub getdi, lakin onun hökmranlığı altında Fransa bir neçə əyaləti aldı və əslində, sivilizasiya modelinə çevrildi.

O, 1638-ci ildə XIII Luinin və onun ispan mənşəli kraliçası Anna Avstriyalının ailəsində doğulmuşdu. 1643-cü ildə XIV Lui atasının ölümündən sonra fransız taxt-tacına çıxdı, bu vaxt onun 4 yaşı var idi. Regent XIII Luinin dul arvadı, öz anası Anna Avstriyalı olsa da, bu dövrdə Fransanın dövlət siyasətini birinci nazir, kardinal Culio Mazarin müəyyən edirdi (bu italyan keşiş öz vətənində Mazarini kimi tanınırdı). Dörd yaş səkkiz aylığında XIV Lui, krallığın qanunlarına müvafiq olaraq 19 milyon adamın təkcə ağası deyildi, həm də onların canının və mülkiyyətinin sahibi idi. Onu “görünən ilahi” kimi salamlamalarına baxmayaraq, o, əslində nökərlərin qayğısına buraxılmış və laqeydlik hiss edən bir uşaq idi. Heç kəs ona nəzarət etmədiyindən bir dəfə az qala kiçik gölməçədə batmışdı.

Bu laqeydliyə görə məzəmmətə layiq olan Anna Avstriyalı isə oğlunu yalnız “Allaha qarşı edilən cinayətlərdən” daim qorxuzmaqla kifayətlənirdi.

Luinin doqquz yaşı olanda nifrət edilən kardinal Culio Mazarin tərəfindən təqib edilən kübarlar və Paris parlamenti (bu, qüdrətli qanun məhkəməsi idi) 1648-ci ildə taxt-taca qarşı mübarizəyə qalxdılar. Bu, Fronda kimi tanınan uzun müddətli vətəndaş müharibəsinin başlanğıcının nişanəsi oldu. Bunlara görə Lui yoxsulluqdan, bədbəxtlikdən, qorxudan, alçalmaqdan, soyuqdan və aclıqdan əziyyət çəkdi. Fronda (hərfi mənada “sapand” deməkdir) sadə parisliləri, Paris parlamentinin (məhkəmə palatası) üzvlərini və imkanlı adamları əhatə edirdi, onları isə kraliça-ana bir sıra imtiyazlardan məhrum etmişdi.

XIII Lui 1643-cü ilin martında öldükdən sonra Mazarin kraliça-ananın siyasətinə nəhəng qaydada təsir göstərirdi. Daim artan xərclərin öhdəsindən gəlmək üçün kəndlilərdən yığılan vergini tez-tez artırmaq lazım gəlirdi. Nazir kürsüsündə nifrət edilən “yada” (Mazarin italyan idi) qarşı çox sayda üsyanlar qalxırdı. Lakin Mazarinin böhranlı vəziyyəti o vaxt baş verdi ki, Paris parlamenti (qanunvericilik hakimiyyətinə malik deyildi) parlamentin vergi siyasətində iştirakı ilə yanaşı, polisin və məhkəmələrin islahatı barədə də tələblər irəli sürdü. Kraliçanın parlamentin bəzi liderlərinin həbs edilməsi barədə verdiyi göstərişə cavab olaraq Parisdə üsyan (“Barrikadalar günü”) qalxdı. Xalq həbs edilənlərin azad olunmasına nail oldu, lakin bu yalnız müvəqqəti qələbə idi. Hər halda Fronda Mazarini 1649-cu ildə Fransanı tərk etməyə məcbur etmişdi, lakin o, 1653-cü ildə Köln sürgünündən geri qayıtdı.

Bu hadisənin izi yeniyetmə kralın sonralar xarakterinə, davranışına və düşüncə tərzinə öz təsirini göstərməmiş qalmadı. O, heç vaxt nə Parisi, nə kübarları, nə də ümumən həmin adamları yaddan çıxarmadı.

Frondaçıların üsyanı fransız mütləqiyyəti üçün ciddi sınaq olsa da, onu bərkitdi və möhkəmləndirdi. 1653-cü ildə Mazarin qiyamçılar üzərində qələbə çaldı və bu vaxt Lui ilə birlikdə öz şagirdlərindən qeyri-adi inzibati aparat düzəltməyə girişdi.

Gənc kral Mazarindən həmçinin incəsənətə, eleqantlığa bağlılıq və özünü nümayiş etdirmək xüsusiyyətlərini götürmüşdü. Dövrünün ağası kimi elan edilməsinə baxmayaraq, kardinalın mütləq hakimiyyətinə qarşı etiraz etməyi kral heç ağlına da gətirə bilməzdi.

Fransa ilə İspaniya arasında 1635-ci ildə başlanan müharibə özünün son fazasına daxil olmuşdu. Müharibənin nəticəsi Avropada hegemonluğu Habsburqlardan Burbonlara keçirəcəkdi. Fransa kralı sərkərdə olmalı idi və Lui döyüş səhnəsində şagird kimi xidmət edirdi.

1658-ci ildə o, məhəbbətlə taxt-tac borcu arasındakı böyük münaqişə ilə üzləşdi. Bu, həmin dövrün hökmdarlarının əksəriyyəti üçün oxşar bir hadisə idi. İki il ərzində o, Mazarinin qohumu olan Mariya Mançini adlı qıza məhəbbəti naminə özü ilə mübarizə aparırdı. Nəticədə o, siyasətin zərurətinə tabe oldu və 1660-cı ildə Mariya Tereza Avstriyalıya evləndi. Bu qız İspaniya kralı IV Filippin qızı idi və nikah iki ölkə arasındakı sülhün ratifikasiya edilməsinə xidmət etdi. Onların nikahı çox dəbdəbəli qaydada bayram edildi. Fransız monarxının Habsburq sülaləsindən olan ispan infantası ilə nikah ittifaqı Pireney sülhünü möhkəmləndirdi. Fransa ilə İspaniya arasında 1659-cu ildə bağlanan bu sülh iki dövlət arasında sərhədləri qəti şəkildə müəyyənləşdirdi.

XIV Luinin uşaqlığı sona çatdı, lakin heç kəs inanmırdı ki, o, hakimiyyət yüyənini əlində saxlamağa qadirdir. Sonrakı dövrlər göstərdi ki, onun ambitsiyaları daha böyükdür. O, öz memuarlarında yazırdı: “Mən ürəyimdə hər şeydən çox şöhrəti seçirəm, hətta həyatın özündən də. Şöhrət sevgisi ehtirası seçmək kimi bir şeydir... bütövlükdə Yer üzərində ilahi funksiyanı yerinə yetirdikdə, biz onu alçaldan qarışıqlığın bacarıqsızlığını üzə çıxarmalıyıq”.

1661-ci ildə Mazarin öldü. Bir gün sonra, martın 10-da saray dramatik bir zərbə ilə üzləşdi. Kral təəccüblənən nazirlərinə bildirdi ki, krallığın idarə edilməsinin bütün məsuliyyətini öz üzərinə götürmək niyyətindədir. IV Henrinin hökmdarlığından sonra belə bir şey olmamışdı. Bu o demək deyildir ki, XIV Luinin hərəkəti ənənəyə uyğun gəlmirdi. İlahi hüquqla icra edilən diktatorluq konsepsiyası isə onun özünə məxsus idi. İnamına görə Lui özünü Yer üzərində Allahın təmsilçisi kimi görürdü və hesab edirdi ki, bütün növ tabe olmamaq və qiyam günah sayılmalıdır. Bu inamdan o, təkcə təhlükəli günahsızlıq hissiyyatını qəbul etmədi, həm də xeyli sakitlik və mülayimlik qazandı. Fronda başa çatdıqdan sonra fransızların böyük əksəriyyəti belə bir qərara gəlmişdi ki, Fransanın stabilliyi üçün ümid taxt-taca əsaslanır. Həmin vaxt 23 yaşlı monarx əsl kral olmaq barədə öz qətiyyətini belə ifadə etdi:

“Bu vaxta qədər mən öz işlərimin idarə edilməsini mərhum kardinala etibar etməkdən faydalanırdım. Bu vaxtdan isə onları özüm idarə edəcəyəm. Siz (katiblər və dövlət nazirləri) yalnız özüm xahiş etdikdə, məsləhətçilərim kimi mənə kömək edəcəksiniz. Mən tələb və əmr edirəm ki, mənim göstərişim olmadan heç bir qayda sənədinə möhür vurmayasınız... Mən əmr edirəm ki, heç nəyə, hətta mənim göstərişim olmadan pasporta da imza atmayın, hər gün heç kəsi yox, şəxsən məni nəzərə alaraq hərəkət edin”.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2013.- 12 yanvar.- S.18.