İlham Namiq Kamal: “Göz aktyorun fotoaparatıdır”

Xalq artisti İlham Namiq Kamalla söhbət

– İlham Namiq Kamal özü üçün və tamaşaçılar üçün kimdir?

– İlham Namiq Kamal özü üçün sadə azərbaycanlı. Əslən Şamaxıdan olan, Şamaxının Sarıtorpaq məhəlləsindən olan ailə başçısı, bilavasitə ətrafında balaları, həyat yoldaşı, nəvəsi, qardaşları, qohum-əqrəbası olan bir azərbaycanlı. Bu özü üçün. Tamaşaçılar üçün isə, bilavasitə aktyor, yəni canlı surətdə tamaşaçılarla ünsiyyətdə, təmasda olan bir insan, rejissor, yəni hazırladığı tamaşaları tamaşaçılara təqdim edən, öz dünyagörüşü olan bir müəllim. Sabahkı günə Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti üçün tələbə yetişdirən müəllim. Mən bu cür qiymətləndirirəm.

– Keçən, arxada qalan illər sizə necə görünür? Özünüz bu suala cavab verməzdən əvvəl deyim ki, Siz yaşınıza görə çox işlər görmüsünüz. Siz necə düşünürsünüz?

–Təşəkkür edirəm ki, mənim zəhmətimə qiymət verirsiniz. Mən əlbət ki, müəyyən işlər görmüşəm. Amma etiraf edim ki, istədiklərimin ancaq 25 faizinə nail olmuşam.

– İlham müəllim, obrazın görünən, bir də görünməyən tərəfləri var. Obrazın görünməyən tərəfi, özü də şirinliklə, ləzzətlə nümayiş etdirilməlidir. Bax mənə elə gəlir ki, əsas olan budur.

–Bəli, elə ki, obrazın görünməyən tərəfi göründü, onda tamaşaçı bundan ləzzət alacaq və bir də bu obraza baxmaq istəyəcək. Obraz tamaşaçıda ikrah hissi oyatmamalıdır.

–İlham müəllim, ömür yolunda artıq müdriklik yaşına çatmısınız. Aktyorluq sənətində də, sənətkarlıqla xeyli sayda obrazlar yaratmısınız. Sizin elə obrazlarınız var ki, onlar artıq möhürü vurulmuş obrazlardır. Onları sizdən sonra, Allah sizə ömür versin, heç kim oynaya bilməz. Siz sənətkar kimi sənətdə öz sözünüzü demisiniz. Belə olan surətdə Sizdən soruşum: Sənətdə, teatrda və ekranda müasir durum necə görünür? Cavanlar Sizdən və Sizdən əvvəlkilərdən nəyi götürüblər, nəyi əxz edə bilməyiblər?

–Hər bir dövrün öz sənətkarları var. Sənətkarlar olub və həmişə olacaq. Yadıma gəlir, mən teatra gələndə bizim böyük müəllimlərimiz var idi. Adil İsgəndərov, Rza Təhmasib, teatrda bizim böyük novator rejissorumuz Tofiq Kazımov. Onu deyim ki, Tofiq müəllimin mənim üzərimdə çox böyük əməyi olub. Mən bunları unuda bilmərəm. Mən teatra gələndə Möhsün Sənani, Hökümə Qurbanova, Nəcibə Məlikova, Leyla Bədirbəyli, Ağasadıq Gəraybəyli, daha kimlər və kimlər... Bir sözlə, teatrın sutünları var idi. Onların bəziləri ilə hətta dublyor da olmuşam. Bu xoşbəxtlik mənə nəsib olub. Bu insanları, bu sənətkarları görəndə anlayırdım ki, bu şəxslər zəmanəsinin nə qədər kamil fərdləridilər. Çünki aktyor rejissor sənəti zəmanəsi ilə ayaqlaşmalıdır. Bunu yaddan çıxarmaq olmaz. Bəzən zamanla ayaqlaşa bilməyənlərə tamaşaçı da səhnədə inanmır. Gərək həm zamanla ayaqlaşasan, həm də cəmiyyətin ayrılmaz fərdi olasan. Bir sözlə, kamil insan olasan.

Bizə dövlət tərəfindən fəxri adlar verilir və diqqət var. Siz təsəvvür edin ki, biz səhnədə iki saat yarım müddətində obrazı təqdim edirik. İnanın, bu, çox çətindir. İndi mən hərdən fikirləşirəm ki, elə məmurlar tanıyıram ki, onlar elə həyatda səhərdən axşama qədər rol oynayırlar. Bəs görəsən onlar niyə yorulmurlar? Onlar hamını aldatsalar da, özlərini ki, aldada bilməyəcəklər. Bu, doğrudan da belədir. Kim olursansaol, özünü aldada bilməzsən. İnsan özü ilə tək qalanda artıq bilir ki, o, kimdir.

– İlham müəllim, aktyor səhnədə tamaşaçı ilə üzbəüz qalan şəxsdir. Ən istedadlı rejissor belə aktyorsuz heç nə edə bilməz. Bu haqda nə düşünürsünüz?

– Bildiyiniz kimi teatr sintetik sənətdir. Rejissor, onun yozumu, tapşırıqları aktyor üçün önəmlidir. Mən əsl rejissorlardan danışıram. Mən Tofiq Kazımovu nəzərdə tuturam, mən bu günkü gündə Azər Paşa Neməti nəzərdə tuturam. Bunlar rejissorlardır. Mən mərhum Hüseynağa Atakişiyevi yada salıram. Bu rejissorlar öz zəngin təcrübələrini aktyora əsaslanaraq, aktyordan çıxış edərək təqdim ediblər. Onların siması aktyor olub. Aktyor rejissorun istədiyini çatdırma qabiliyyətinə malik olmalıdır. Rejissor içində olan fikri, təfəkkürü obrazın yozumunda tamaşaçıya çatdırmalıdır. Söhbət əsl aktyordan gedir. Ancaq üzr istəyirəm, aktyorlarda da təmənnalı olanları var. Mən həyatda da, sənətdə də saf insanları görəndə, inanın ki, sevinirəm. Dostluqda da, sənətdə də təmənna olmamalıdır. Mən rəhmətik Hüseynağa Atakişiyev ilə uzun illər dost olmuşam. Ancaq səhnədə mən onunla heç vaxt dost olmamışam. Onun mənə tapşırdığı obrazın hərtərəfli təqdiminə çalışmışam. Obrazı içimdən keçirmişəm. Başqa bir bəla da var. Əgər rejissor rolları düz bölmürsə, tərəfkeşlik edirsə, kimə görəsə və ya kimsə aktyoru ona tapşırıbsa, o, artıq rejissor deyil. O, gec-tez teatrdan getməlidir. Başqa cür ola bilməz. Mən Sizə belə bir xatirə danışım. “Qaynana” filmi çəkiləndə Hüseyn Seyidzadə nə mənim əmim, nə də dayım idi. Sınaq çəkilişlərində İlqar və Afət obrazlarının hər birinə 11 namizəd var idi. Azərbaycanın ən məşhur aktyorları dəvət olunmuşdu. İnarə ilə mən bəyənildik. Biz bu obrazlara uyğun hesab edildik, təmənnasız-filansız. İndi elə rejissorlar var ki, aktyordan təmənna umurlar. Bu isə Azərbaycan teatrının dağılması, məhv olması deməkdir.

– İlham müəllim, Siz həm də pedaqoji fəaliyyət göstərirsiniz. Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin kafedra müdirisiniz, professorusunuz. Siz yetişməkdə olan nəsli sənətkarlıq baxımından necə görürsünüz?

– Teatr həmişə canlıdır. Onu canlı edən isə aktyordur. Mənə elə gəlir ki, gələcəyə optimist nəzərlərlə baxmaq lazımdır. Lakin müəyyən məsələlər var ki, onlar haqqında bu gün düşünməliyik. Biz, söz yox ki, dövlətimizə cani-dildən xidmət edirik. Başqa cür ola da bilməz. Ancaq belə bir paradoks yaranır. Bəli, bu gün bizim institutda seçim turu keçirirlər. Gözəgəlimli uşaqlar seçim turundan keçir. Bunlar seçim turundan test imtahanlarına gedirlər və onların 90 faizi kəsilir. Boy-buxunu, istedadı, nitqi, plastikası olanlar testdən keçmirlər. Adil İsgəndərov deyirdi ki, qoy istedadı orta səviyyədə olsun, ancaq səhnə üçün görkəmi olsun. Səhnəyə çıxanda desinlər ki, insan gəlir. Görkəm birincidir, başqa cür ola da bilməz. Bizim seçimimizlə testdən keçənlərin arasında çox böyük fərq olur. Testdən sonra görürük ki, bizim seçimimiz yoxdur. Bizim sözümüz birinci olmaqdan, axırıncı olur.Seçilənlər kəsildi, onların əvəzinə seçilməyənlər gəldi. Axı biz bir o qədər də çox tələbə qəbul etmirik. Olsun 40-45 tələbə. Biz onlara ədəbiyyat, tarix və s. fənləri universitetdə yüksək səviyyədə keçə bilərik. Bəs səsi, istedadı haradan alaq? Bu, əlbətt ki, çətinlik yaradır. Mən uşaqlarımızın bilikli və savadlı olmaqlarının tərəfdarıyam. Belə də olur ki, orta savadlıdır, ancaq çox istedadlıdır. Biz orta savadlını savadlandıra bilərik, ancaq ona istedad verə bilmərik. İstedad Allah vergisidir. Bizim hamımızı – sənətkar yetişdirən müəllimlərin bir amalı var: əsl istedada düzgün istiqamət verək. Sonrası asandır. Onlar düz yolla inkişaf edəcəklər.

Daha bir məsələ var. Cavan adamlar universiteti bitirib teatra gəlirlər. Bu cavanların teatrda maaşı 100-120 manatdır. Axı 100-120 manata sənət adamı yetişə bilməz. Mən Sizə səmimi bir etiraf edim: teatrda işləyən aktyorun qrafiki çox gərgindir, onlar saat 11.00-dan 14.00-a qədər məşqdə, 14.00-dan 16.00-a qədər rəqs məşqində, 16.00-dan 18.00-a qədər orkestr məşqində olurlar. Saat 19.00-da isə tamaşadadırlar. Belə bir qrafiklə işləyən gənc aktyor 100-120 manatla necə dolansın? Restoranlarda işləyən savadsız qabyuyanlar ayda 500 manatdan aşağıya qab yumurlar. Kabab bişirən ayda 900 manat alır. Mənim ali təhsillli mütəxəssisim, teatrda işləyən aktyor ayda cəmi 100-120 manat maaş alır. İndi bu 120 manatla bu ali təhsilli cavan necə evlənsin, necə ailə saxlasın.

– İlham müəllim, teatrda maraqlı obrazlar yaradan bəzi aktyorlar, ekranda bir o qədər də uğur qazana bilmirlər. Ancaq siz həm teatrda, həm də kinoda böyük müvəffəqiyyət qazanmısınız və uğurlu obrazlar yaratmısınız. Bunun səbəbi nədir? Bəlkə səhnə ilə ekranın tələbləri ayrıdır? Təcrübəli bir insan kimi bunun səbəblərini aydınlaşdırardınız.

– Əlbəttə, tələblər ayrıdır. Mən təcrübəli rejissorlarla işləmişəm, düzgün istiqamət almışam.

– Sizin oynadığınız elə tamaşalar var ki, neçə onillər keçsə də, onlar bu gün də maraqla baxılır. Məsələn, “Evləri köndələn yar”.

– “Evləri köndələn yar”, “Evləri göydələn yar”, “Mehmanxana sahibəsi”, “Göz həkimi”, “Kişilər”.

– Bəli, bəli.

–”Bəylik dərsi”. Bilirsiz, tamaşalar çoxdur. Mən özümü xoşbəxt sayıram. İstər teatrda, istər televiziyada, istər kinoda elə bir rejissor yoxdur ki, mənə rol təqdim etməsin. Bu bir şansdır. Bunu yaddan çıxarmayaq.

–İlham müəllim, Sizin danışdıqlarınızdan belə bir sual yaranır. Amplua deyilən bir anlayış var. Bəziləri onu qəbul edir, bəziləri qəbul etmir. Sizin buna münasibətiniz necədir?

–Mən belə düşünürəm ki, əsl aktyorda amplua olmamalıdır. Bir var gülməli adam – ya tosqundur, ya gülməli səslər çıxarır, bir də var normal görkəmli insan. Normal insan səhnədə elə obraz yaradır ki, gülüş doğurur, sabah o, ciddi obraz oynayır. Mən komediya da oynamışam, faciə də. Çalışmışam ki, obrazı peşəkarcasına çatdırım. Məsələn, İlyas Əfəndiyevin neçə əsərində, Hüseyn Cavidin “Afət”ində Doktor Qaratayı oynamışam. Faciəvi obrazdır. Sonra “Dadaşbala əməliyyatı”nda Dadaşbalanı oynamışam.

– Tam fərqli obrazlardır.

– Müəllimlərim mənə düzgün istiqamət veriblər. Ona görə məndə amplua deyilən anlayış olmayıb. Mən obrazı düzgün oynamağa çalışmışam. Aktyor ona tapşırılan obrazın xarakterini hərtərəfli göstərməlidir. Aktyor obrazın mahiyyətini canlandırmalıdır.

–Maraqlı və peşəkar münasibətdir. İlham müəllim, təqdim etdiyiniz obrazlarda Siz hansı prinsiplərdən istifadə edirsiniz? “Yaşama məktəbi”, “Göstərmə məktəbi”, yoxsa Brextin “yadlaşma” prinsipinə üz tutursunuz? Bəzən mənə elə gəlir ki, siz məqsədə müvafiq olaraq hər prinsipdən istifadə edirsiniz. Bəzən “göstərmə” prinsipindən bəhrələnib “yaşama” prinsipinə keçirsiniz. Siz həmişə obrazın rəngarəngliyinə çalışırsınız. Bununla da tamaşaçı yaddaşında uzun müddət qalırsınız.

–Mən obrazın xarakterindəki bütün keyfiyyətləri, nüansları olduğu kimi, bəlkə olduğundan da artıq, daha rəngarəng göstərməyə çalışıram. Məqsəd budur. Əvvəl obrazın zahiri görünüşü, sonra zahirlə vəhdətdə olan daxili aləm... Ən yaxşı aktyor yaxşı müşahidəçidir. Aktyorun müşahidə qabiliyyəti olmalıdır. Konfranslarda, iclaslarda bəzən ziyalı insanlar məntiqsiz çıxışlar edir. Bunu görən kimi sənin yaddaşında qalır. Adi insanların arasında da məntiqsiz insanlar olur. Bəzən isə sadə insanlar arasında nurlu insanlarla rastlaşırsan. Belələri səhnəyə gətirilməlidir, yəni belə xarakterlər səhnədən nümayiş olunmalıdır. Adi insan olsa belə, saf insandır. Mən, ümumiyyətlə, həmişə insanları müşahidə edirəm. Məsələn, bağa gedirəm, Şamaxıya, Mədrəsəyə, sadə insanları görurəm. Biri qoyun otarır, biri hiduşkalarını aparır, yanaqları qıp-qırmızı. Deyir nə qulluq edim? Səmimi deyir. Səhnədə də həyatda olduğu kimi səmimi olmaq lazımdır. İnsanı olduğu kimi təqdim etmək vacibdir. Mən həmişə bağa gedəndə yolda uşaqlara deyirəm: Baxın bu dərələrə, bu dağlara, hər şeyi, bu gözəlliyi gözünüzlə çəkin ki, hər anı yaddaşınızda qalsın, həkk olunsun. Yəni, müşahidəniz olsun. Aktyorda müşahidə qüvvətli olmalıdır. Göz aktyorun fotoaparatıdır. O, sol gözü ilə də, sağ gözü ilə də çəkə bilər. Lazım olanı da, lazım olmayanı da.

–Teatrlarımız işləyir, müntəzəm olaraq tamaşalar göstərirlər. Xeyli tamaşaları Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi dövlət sifarişi yolu ilə hazırlatdırır. Bu çox böyük uğur və çox böyük diqqətdir.

– Biz unutmamalıyıq ki, dövlətimiz, o cümlədən möhtərəm Prezidentimiz teatr sənəti üçün çox böyük işlər görür. “Azərbaycan teatrı 2009-2019-cu illərdə” Dövlət proqramı buna bariz nümunədir. Teatrlar yenidən qurulur, bu, möhtəşəm bir layihədir. Teatrların əksəriyyəti bərpa və təmir olunub. Gənc Tamaşaçılar Teatrı, Kukla Teatrı, Rus Dram Teatrı, Milli Akademik Dram Teatrı yüksək səviyyədə təmir olunub. Bu gün Musiqili Komediya Teatrı təmir olunur. İnandırım Sizi ki, teatr təmiri xırda məsələ deyil. Onun avadanlıqları, səs, işıq və s. effektləri müasir səviyyədə qurulur. Son dövrlərə qədər elə şadlıq evləri var idi ki, onların işıq effektləri teatrların işıq effektlərindən daha müasir idi. Ona görə bu gün dövlətimizə minnətdar olmalıyıq. Bu çatışmazlıqlar artıq aradan qaldırılıb.

–İlham müəllim, çox sağ olun. Siz həmişəki kimi tam səmimi danışdınız. Mənə elə gəldi ki, biz sənət haqqında ətraflı danışdıq. Ancaq hər ehtimala qarşı soruşuram, deyəcəyiniz söz qalmadı ki?

–Onu deyim ki, aktyor, əsl aktyordursa, istər komediya, istər faciə, istərsə də dram olsun, hamısını oynamalıdır. O, elə bil ki, ayaqyalın ülgüc üstə elə gəzməlidir ki, dabanı qanamasın. Vəssalam.

– Maraqlı söhbətinizə görə sizə minnətdaram.

Söhbətləşdi: teatrşünas Çingiz Ələsgərli.

525-ci qəzet.- 2013.- 16 yanvar.- S.8.