Şair, səndən yazmaq istəyirəm
Xalq şairi Xəlil Rza ilə
görüşlərim...
Azərbaycan Radiosunun studiyasından çıxıb geri qayıdanda yolumu Fəxri xiyabandan saldım. Səməd Vurğundan üzü bəri ustad sənətkarların məzarı önündə ayaq saxladım. Qapıya yaxınlaşanda Xalq şairi Xəlil Rza Ulutürkün qəbirüstü heykəlinə sarı döndüm. Məzarın üstündə gül dəstələri cərgələnmişdi.
Heykəlinlə üz-üzə durdum, Xəlil Rza Ulutürk! Elə bildim özün baxırsan mənə. Səsin gəldi qulağıma... Unutdum özümü...
“–Şair, necəsən, darıxmırsan ki?”
“– Görürsən, şairlər, yazıçılar, dostlar, tanışlar arasındayam. Hər gün də gələnim-gedənim var”.
“– Şair, iki gün qabaq Firəngiz xanım iş yerimə gəlmişdi”.
“– Nə dedi mənim Firəngizim?”
“– Ötən günləri xatırladıq. Bakıda, Türkanda, İstanbulda olan görüşlərimizi yada saldıq. Səndən çox danışdıq”...
“– Özü necədir Firəngizin?”
“– Bir vaxtlar sənin işlədiyin Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun fəxri doktoru seçilib. Sənin 80 illik yubiley günlərində də Prezident təqaüdçüsü oldu”.
“–Firəngizə halaldı. Mənim yolumda ömrünü şam kimi əridib”.
“– Sənin “Lefortovo zindanında” kitabında bu barədə çox təsirli səhifələr var. Başqa bir kitabını da bağışladı mənə, “Eşqim, Vəfadarım mənim” kitabını. Orada sənin Lefortovoda yazdığın şeirlər, məktublar verilib. Sənin Almaniyada, Türkiyədə, Bakıda aparılan müalicələrindən, Firəngiz xanımın çəkdiyi əzablardan çox geniş danışılır”.
“– Firəngiz sağ olsun, min yaşasın!”
“– Şair, bilirsənmi, sən əbədiyyətə qovuşandan bəri bir ucdan sənin şeirlərini, gündəliklərini, tərcümələrini, elmi əsərlərini kitablara çevirir. Bəlkə də bu kitabların sayı 50-ni ötüb. Bunlar sənin əbədi diriliyinin heykəlidir, şair!”
“– Sağlığımda mənim heç bu qədər kitabım çıxmayıb ki?”.
“–Firəngiz xanıma sənin də, mənim də, oxucuların da “sağ ol”u düşür, ay Ulutürk”.
“–Nə deyirəm, qardaş! Sən bir vaxtlar yazıçılar, şairlər haqqında xatirələr yazırdın”...
“– İndi də yazıram. Fəxri Xiyabanda dəfn olunan yazıçıların hamısı barədə yazmışam. Kitabım çıxacaq: “Yaddaşımda yaşayanlar”. Şair, səndən də yazmaq istəyirəm. Bu barədə çoxdan düşünürəm”.
“– Qələminə
qüvvət, yaz...”
...Universitetin
birinci kursunda oxuyurdum. Biz üç dost – Tofiq Abbasov, Cəbrayıl
Allahverdiyev və mən “Təzə bazar”ın
aşağı tərəfindəki ikimərtəbəli qədimi
evdə kirayənişin qalırdıq. Üçümüz
də eyni fakültədə oxuyurduq. Qrupumuz
da eyni idi. Evdən bir yerdə
çıxır, bir yerdə də evə
qayıdırdıq. Kinoya, teatra, yazıçılarla görüşlərə
də bir yerdə gedirdik. Bizə
zarafatla “üç muşketyor” deyirdilər. Bazar
günümüz Lenin adına Mərkəzi
Kitabxanada keçirdi.
Bir
gün səhər Tofiq pilləkəni düşə-düşə
dedi:
–
Heç bilirsiniz bu gün hansı şairlə
görüşəcəyik?
– Eh, nə
fərqi, kim olur-olsun, – Cəbrayıl dedi.
– Fərqi
çoxdur, – deyə əlimi Cəbrayılın çiyninə
qoydum. – Qardaş, niyə belə deyirsən, şairdən
şairə fərq var. Bir var Səməd Vurğun, bir də
yoldan keçən yoluq bir şair.
Üzümü
Tofiqə tutdum:
– Ay
Qartal, – biz onu belə çağırırdıq – mən
düz demirəmmi?
– Düz
deməyinə düz deyirsən. Ancaq bilmirsiniz
ki, bu gün hansı şairlə görüş olacaq.
–Hardan bilək
ki, bu görüşə hansı şair gələcək,– dedim.
– Dünən Nizami muzeyinin altındakı kitab
mağazasında Tofiq Mütəllibova rast gəldim. Dedim ki, ədəbiyyat dərnəyinin
rəhbəri kimi sizdən öyrənmək istəyirəm,
sabah zala gəlsək peşman
olmayacağıq ki?
O da
özünəməxsus təmtəraqla:
– Mən
haradan bilim ki, siz tələbələr Xəlil Xəlilovu
xoşlayırsınız, ya yox.
Mən
dedim ki, Xəlil Xəlilovu tələbələr çox
sevir.
– Onda sizi
oxu zalında gözləyirik, – dedi. – Gəlin, şairi dinləyin,
suallar verin. Könlünüzdən keçsə,
özünüz də şeir oxuya bilərsiniz.
Cəbrayıl:
– Qartal,
deyəsən, yavaş-yavaş sən də şairlərin cərgəsinə
qoşulursan.
–
Filologiya fakültəsində tək-tük adam
tapılar ki, şeir yazmasın. Mən də bəxtimi
sınayıram. Ancaq hələ bilmirəm
yazdığım şeirdi, yoxsa meir.
– İnşallah, şeir olar, qartala qanad verib sənətin
ucalıqlarına pərvazlandırar.
– Ə,
zarafatı boşlayın, getdik eyyy...
Görüş başlandı. Tofiq Mütəllibov Xəlil Xəlilovun
sənətə gəlişindən, coşğun təbindən
danışdı, özünə söz verdi.
Xəill Xəlilov başladı təzə şeirlərindən
oxumağa... Axırda zala göz gəzdirib:
– Əziz
tələbələr, sizin qiymətli vaxtınızı
aldım, – dedi.– Kitablar sizi gözləyir.
Siz ki poeziyanı belə ürəkdən sevirsiniz,
hamınıza eşq olsun!
Arxa cərgədən
bir qız ayağa qalxdı:
– Xəlil
müəllim, xahiş edirəm, “Yest takaya partiya” şeirini
oxuyasınız. Mümkünsə, deyin, necə olub ki, bu
şeiri yazmısınız?
–
Xanım qız, bu sualı çox yerdə verirlər.
Şeirin adı ruscadır: “Yest takaya partiya”. Bu,
Leninin sözüdür. Rusiya
qaynayıb-daşdığı vaxtlarda ondan soruşurlar ki,
xalqı arxasınca
aparacaq bir partiya varmı? O da ucadan deyib: “Yest takaya
partiya!” Bu, bolşeviklər partiyasıdır.
Oxucular tez-tez bu şeiri istəyir.
– Ay Xəlil müəllim, – deyə
Tofiq səsinin gur yerinə salıb, – Mümkünsə,
“Afrikanın səsi” şeirini də oxuyun, – dedi.
– Əzizim, bu şeirin əsl adı “Azadlıq”dır. Özü də
hələ çap olunmayıb, Qlavlit kəsib
qabağını. Bəxtiyar Vahabzadə
deyir ki, şeirin adını, ünvanını dəyiş.
Əsas budur ki, şair kimi sözünü
demisən, ayıq oxucu nə dediyini, nəyə işarə
vurduğunu bu misradan “Azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə,
qram-qram” misrasından başa düşəcək. İndi mən də çalışıram ki,
şeir işıq üzü görsün.
Xəlil
Xəlilov ani olaraq susub, üzünü Tofiq Abbasova tutdu:
– Cavan
oğlan, bəs sən bu şeirin adını haradan öyrənmisən?
– Xəlil
müəllim, çox adam əzbər
bilir onu. Mən də üzünü yuxarı
kursda oxuyan bir tələbədən
köçürmüşəm. – Əlilə
bizi, sağını, solunu göstərdi. – Mənim
dostlarım da əzbər bilir “Afrikanın səsi”ni.
– Sağ
olun, eşq olsun sizə. Sizin kimi ayıq,
düşünən gənclik şeiri sevməsə, poeziya
yaşaya bilməz. Ürəyimdə sizə deməyə
çox söz var, mətləb var. Elə bu mətləbdən
yaranıb belə misralar:
Azadlığı
istəmirəm zərrə-zərrə, qram-qram,
Qolumdakı
zəncirləri gərək qıram...
Şair
alqışların qanadında pərvaz edir, uçurdu...
Bilmirdim
ki, bu gələcəyin istiqlal şairi Xəlil Rza ilə ilk
unudulmaz görüşüm dostluğumuzun ömürlük
yaddaşıma yazılacaq ilk həyəcanlı səhifəsi
olacaq...
Hərdən kitabxanada, görüşlərdə,
küçədə rast gələndə dostanə əl
verirdim. Bu mənim üçün fəxarət idi. O
isə əlimi sıxır, ucadan deyirdi:
– Necəsən,
igid, dərslərin necə gedir? Təqaüd
alırsanmı?
– Bəli,
alıram.
– Ali məktəbə
girdin, gərək yaxşı oxuyasan. Kitablarla
ünsiyyət bağlayasan. Ondan küsməyi
ağlına belə gətirməyəsən.
Universiteti bitirib, Azərbaycan radiosunda Xarici Ölkələrə
Verilişlər İdarəsində müxbir işləməyə
başladım.
Bir dəfə dəhlizdə rastlaşdıq.
– Xəlil
müəllim, xoş gəlmisən.
– İgid, sən burada işləyirsən, yoxsa
çıxışa gəlmisən?
– Xəlil
müəllim, burada işləyirəm. Xarici şöbədə...
Tanışlığımız 1968-ci iləcən beləcə
keçdi. Həmin
il məni kollegiyanın qərarı ilə
Ədəbiyyat şöbəsinə müdir keçirdilər.
Sevinirdim. Necə də sevinməyə
bilərdim. Ömrümdə, yazı-pozu işlərimdə
yeni günlər başlayırdı...
Əlimə fürsət düşmüşdü. Ürəyimə
yatan sevdiyim şairləri, yazıçıları tez-tez
verilişlərə dəvət edirdim. İnsafən
baş redaktorumuz, yazıçı-dramaturq Rauf
İsmayılov da çox nadir hallarda çıxış
üçün dəvət etdiyim yazıçıya,
şairə etirazını bildirirdi. Açıb-ağartmasa
da, Xəlil Rzanın bu tərəflərdə tez-tez
görünməsi o qədər də ürəyindən
deyildi.
İnsafən, Xəlil Rza da
çıxışlarını seyrəltmişdi. Çünki
oxuduğu şeirlər çox “qayçılanırdı”.
Əlbəttə, siyasi “əmma”sına görə... Xəlil
Rza isə gecə-gündüz yazır, yaradır, sevdiyi
alovlu şairlərdən tərcümələr edirdi...
Onun məşhur bir poeması var “Məhəbbət
dastanı”. Əsər
Böyük Vətən müharibəsi qəhrəmanı Əliheydər
İbrahimova və onun vəfalı ömür-gün
yoldaşı Asya xanımın sınaqlardan keçmiş məhəbbətinə
həsr olunub.
Məşhur rus yazıçısı Sergey Smirnov
Ümumittifaq radiosu ilə “Podviq” adlı populyar bir veriliş
aparırdı. Verilişlərin birində “Azərbaycan
qadınının məktubu” oxundu. Müəllifi
Asya İbrahimova idi. Məktub ürək
ağrısı ilə, məhəbbətlə
yazılmışdı. Sonra Asya
xanımın özünü də Moskvaya dəvət etdilər.
Sergey Smirnov Brest qalası uğrunda döyüşlərdə
gözlərini itirmiş Əliheydər İbrahimovun qəhrəmanlığından,
arvadı Asya xanımın çəkdiyi əzablardan, ərini
Odessaya, məşhur göz cərrahı Filatovun yanına
aparmasından, sədaqətindən yazıçı
iftixarı ilə danışırdı. O,
çıxışında dedi ki, yəqin ki, bu mövzuda Azərbaycan
yazıçıları əsərlər yazacaqlar.
Xəlil Rzanın ilhamla yaratdığı “Məhəbbət
dastanı” əldən-ələ gəzdi, sevildi. Artıq Sergey
Smirnovun da “Brest qalası” romanı çapdan
çıxmışdı. Əliheydər
İbrahimovun adını kitabın sonunda verilmiş
siyahıda oxuyub sevindim. “Azərbaycan
qadınının məktubu” da kitaba daxil edilmişdi. İş elə gətirdi ki, mən də bu
mövzuda povest yazmaq fikrinə düşdüm. Mərkəzi Komitədən Asya xanıma söz
vermişdilər ki, povest hazır olandan sonra film də çəkiləcək.
Ssenari müəllifi də mən olmalıydım...
Saçları
ağarmış Asya xanım danışırdı ki, “Məhəbbət
dastanı”nın müəllifi Xəlil
Rza günlərlə qonağım olurdu. Çox işlək
adam idi. Səhərdən
axşamacan makinasını taqqıldadırdı. Səhər danışdıqlarımı
axşamüstü mənə şeirlə oxuyurdu. Onun istiedadına heyran qalırdım. Bu poema bizim adımızı
əbədiləşdirdi, Əliheydər kimi qəhrəmana
bir abidə oldu...
lll
Gecə-gündüz Xəlil Rzanın qoltuğunda
qalın bir dəftər olardı. Şair hər gün yazırdı:
hara getdi, harada oldu, kimlə görüşdü, nələr
danışıldı... Bəlkə də
ürəyinə dammışdı ki, gündəliklər gələcəkdə
kitablara çevriləcək, onu şöhrətləndirəcək.
Həmin illərdə məhsul bayramları çox dəbdə
idi. İli uğurla başa vuran birinci katiblər istəyirdilər
ki, bayramları televiziya ilə göstərilsin. Bizim baş redaksiya hazırlayırdı belə
verilişləri. Növbəti səfərimiz
Zaqatalaya oldu. Birinci katiblə söhbətdən
sonra mehmanxanada istirahət edirdik. Qonaqların
çoxu gəlmişdi. Xəlil Rza, Səyavuş Sərxanlı,
İlham Rəhimli... Axşamdan xeyli keçmiş Nəsibə Zeynalova
da Elbrus Əhmədin maşınında gəlib
çıxdı. Rahat nəfəs
aldıq. Öz məzəli söhbətləri,
gözbağlıca hərəkətləri ilə
hamını güldürən Elbrus Əhməd soruşdu:
– Bəs
mənim böyük dostum Xəlil Rza hanı?
Yan otağı göstərdilər. Xəlil Rza dərin
yuxudaydı.
– Mən
dostumu oyadaram,– deyə bayıra,
maşının yanına cumdu. Qayıdanda əlində
qulaqlarından tutub nüymayişkaranə bizə göstərdiyi
çaqqal ölüsü gördük. Yolda
maşının qabağından keçəndə
vurmuşdu.
Nərd oynayanlar elə bildilər ki, Elbrus zarafat eləyir. Ancaq o, zarafat
eləmirdi, çaqqalı düz Xəlil Rzanın sinəsinə
qoymaq istədi. Elbrus Əhmədin şitliyi tutmuşdu:
–
Qardaş, dost mənim deyil, icazə verin bir az
məzələnim.
Səhər
bu əhvalatı Xəlil Rzaya danışanda:
– Bunu
yalnız Elbrusdan gözləmək olar, – dedi.–
Mənim bir vintim çatmırsa, Elbrusun iki-üç vinti
çatmır...
Xəlil bu səfərdə bir günün içində
bir poema yazmaq qüdrətini göstərməklə,
oradakı yazı-pozu adamlarının hamısını heyrətləndirdi.
(Ardı
var)
Nahid Hacızadə
525-ci qəzet.- 2013.-
16 yanvar.- S.4.