Bütün Azərbaycanın
göründüyü zirvə
O ZİRVƏNİN
ADI ŞƏHİDLƏR XİYABANIDIR
XRONiKA-yaddaş
Azərbaycan
KP MK-dan:
Xəbər
verildiyi kimi, 1989-cu il dekabrın 31-də —
1990-cı ilyanvarın 2-də Naxçıvan MSSR ərazisində
görünməmiş hadisələr olmuş, bunun nəticəsində
Sovet — İran sərhədinin onlarca kilometr uzanan nəzarətsiz
zolağı dağıdılmış, mühəndis-texniki
qurğular, rabitə xətləri və sərhəd
vışkaları məhv edilmişdir.
Baş vermiş hadisənin səbəblərini yoxlamaq
və qanuna zidd olan bu hərəkətlərin nəticələrini
öyrənmək üçün respublikada istintaq qrupu
yaradılmış və işləyir. Həmin qrupa
Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin,
Respublika Daxili İşlər Nazirliyinin və Respublika
Prokurorluğunun məsul işçiləri daxildir.
Sərhəddə və bir sıra sərhədyanı
rayonlarda vəziyyəti sabitləşdirməkdə partiya və
sovet orqanlarına yardım göstərilməsi
üçün Sov. İKP MK katibi A.N.Girenko, SSRİ Ali Soveti
Millətlər Sovetinin sədri R.N.Nişanov. Sov.İKP MK-nın, SSRİ Ali Sovetinin,
hüquq-mühafizə orqanlarının məsul
işçilərinin bir qrupu respublikaya gəlmişlər.
Yanvarın 3-də Azərbaycan KP MK-da vəziyyət
müzakirə olunmuş, görüşdə Ə.X.Vəzirov
iştirak etmişdir. Bundan qabaq Az.KP MK bürosunun iclası
olmuş, Naxçıvan MSSR-də dövlət sərhədi
rayonunda kütləvi iğtişaşlar məsələsi
müzakirə edilmiş və bunlar qəti surətdə pislənmişdir.
“SSRİ-nin dövlət sərhədi haqqında” SSR
İttifaqı Qanununun və Beynəlxalq normaların kobud surətdə
pozulması respublikada yenidənqurma prosesinə ciddi zərbə
endirir.
Yanvarın 4-də A.N.Girenko, R.N.Nişanov, Ə.X.Vəzirov
yoldaşlar Naxçıvan şəhərinə yola
düşmüşlər.
“Kommunist”
qəzeti, 5 yanvar 1990-cı il, ¹ 4
lll
“SSRİ-nin dövlət sərhədi haqqında” qanunun
Naxçıvan MSSR ərazisində kobud surətdə
pozulması barəsində SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin
qərarı.
SSRİ
Ali Sovet Rəyasət Heyəti Naxçıvan MSSR ərazisində
SSRİ-nin dövlət sərhədi rayonunda kütləvi
iğtişaşlar və şuluqluqlar məsələsini nəzərdən
keçirərək qərara alır:
1.
Sovet-iran sərhədinin həmin sahəsində vəziyyətin
sabitliyinin zəifləməsinə, sərhəd obyektlərinin
dağılmasına və SSRİ dövlət sərhəd
rejiminin pozulmasına səbəb olmuş şuluqluq və
“SSRİ-nin dövlət sərhədi haqqında” qanunun kobud
surətdə pozulması faktları qətiyyətlə pislənilsin.
2. Nəzərə
alınsın ki, Azərbaycan SSRİ-nin və
Naxçıvan MSSR-in dövlət orqanları
dağılmış sərhəd obyektlərini bərpa etmək
üçün sərhəd xidməti bölmələri ilə
birlikdə təcili tədbirlər görsünlər,
hüquq-mühafizə orqanları isə “SSRİ-nin dövlət
sərhədi haqqında” qanunun kobud surətdə pozulması
faktları ilə əlaqədar istintaq aparırlar və müqəssir
şəxslər məsuliyyətə cəlb edilirlər.
3.
SSRİ Nazirlər Sovetinə tapşırılsın ki, sərhədyanı
rayonların əhalisinin qaldırdığı konkret məsələlərin
həlli üçün Azərbaycan SSRİ-in Respublika və
yerli dövlət orqanlarının iştirakı ilə tədbirlər
görsün.
SSRİ Ali
Sovetinin sədri M.Qorbaçov Moskva, Kreml 10 yanvar 1990-cı il “Kommunist” qəzeti, 11 yanvar 1990-cı il, ¹ 9
lll
10 yanvar
1990-cı il
Azərbaycan SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin
iclası keçirilir. İclasda Ermənistan SSRİ-nin Ali Soveti
qeyri-konstitusion orqan — Dağlıq Qarabağın “milli
şurası” ilə birgə 1990-cı il
yanvarın 9-da qəbul etdiyi qərarı fitnəkar hərəkət,
yenidənqurma əleyhinə siyasi təxribat, suveren Azərbaycan
Sovet Sosialist Respublikasının daxili işlərinə
aşkar müdaxilə kimi qiymətləndirilir.
Azərbaycan SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti
seçicilərin və xalqın iradəsini ifadə edərək
SSRİ Ali Soveti tərəfindən Ermənistan SSRİ Ali
Sovetinin konstitusiyaya zidd qərarlarına siyasi və hüquqi
qiymət verilməməsini yolverilməz sayır.
lll
Mixail
Qorbaçov “Dağlıq Qarabağ barəsində Ermənistan
SSRİ Ali Sovetinin 1989-cu il dekabrın 1-də
və 1990-cı il yanvarın 9-da qəbul etdiyi aktların
SSRİ Konstitusiyasına uyğun olmaması haqqında”
SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin qərarını
imzalayır. Bundan əvvəl qəbul edilən
bəndlər kimi həmin qərarda kağız üzərində
qalır. Ermənistan tərəfi
Moskvanın göstərişinə heç bir reaksiya vermir.
lll
Bakıda Azərbaycan Kp MK-nın binası
qarşısında ümumxalq mitinqi keçirilir. Müxalifət
qüvvələrinin təşkil etdiyi mitinqdə respublika rəhbərliyinin
yarıtmaz fəaliyyəti kəskin tənqid olunur, birinci
katib Əbdürrəhman Vəzirovun və onun
komandasının təcili istefa verməsi tələbi irəli
sürülür. Çıxışçılar
xalqın etimadını çoxdan itirmiş respublika rəhbərliyinin
istefasını və yüksək vəzifələr tutan
ermənilərin təcili olaraq işdən
çıxarılmasını qətiyyətlə tələb
edirlər.
Həmin
tələblərlə Azərbaycan Kp
MK-nın, respublika ali Sovetinin və Respublika prokurorluğunun
binaları qarşısında piketlər keçirilir. Səhər saat 6-da AXC Lənkəran şöbəsi
şəhərin sovet və hüquq-mühafizə
orqanlarını mühasirəyə alır, rabitəni ələ
keçirir və yerli hakimiyyət orqanlarının fəaliyyətinin
dayandırıldığı haqqında bəyanat verir.
Müvəqqəti Müdafiə Komitəsi
yaradılır. Bu komitə Lənkəran
şəhərində bütün idarəetmə məsələlərini
öz üzərinə götürür, operativ tədbirlər
həyata keçirməyə başlayır.
lll
Yanvarın
13-də Bakıda baş vermiş hadisələrlə əlaqədar
olaraq Sov.iKp MK Siyasi bürosu üzvlüyünə namizəd,
SSRİ ali Soveti ittifaq Sovetinin sədri E.M.Primakov,
Sov.iKp MK Katibi A.N.Girenko, SSRi Nazirlər Soveti sədrinin
müavini V.X.doqujiev Bakıya gəlib. iş
dövriyyə si fasiləsiz olan Bakı müəssisələrinin
kollektivlərindən yığıncaqlar keçirilmiş və
burada zəhmətkeşlər respublikanın paytaxtında
şuluqluqların təşkilatçılarının hərəkətlərini
kəskin surətdə pisləmiş, şəhərdə
qanunçuluğun və asayişin möhkəmləndirilməsini
tələb etmişlər.
“Kommunist”
qəzeti, 16 yanvar 1990-cı il, ¹ 13
lll
Azərbaycan KP MK bürosunda “Bakıda vəziyyət və
şəraiti normal hala salmaq üçün təxirəsalınmaz
tədbirlər haqqında” məsələyə
baxılmışdır. Qəbul edilmiş qərarda
deyilir ki, yanvarın 13-də Bakıda törədilmiş
iğtişaşlar nəticəsində faciəli hadisələr
baş verib. Adamlar, əsasən ermənilər cinayətkarların
əlində həlak olmuş, onlarca adam
yaralanmışdır. Qərarda o da qeyd
olunmuşdur ki, Azərbaycan KP MK insan tələfatına gətirib
çıxaran cinayətkar əməlləri,
zorakılıq hərəkətlərini qətiyyətlə
pisləyir. Ləyaqətə, həyata qəsd
edilməsinə heç nə ilə haqq qazandırıla
bilməz. Bu, Azərbaycan xalqının mənəviyyatı,
insan sevərlik ənənələri ilə bir araya
sığmır.
Bakı Şəhər Partiya Komitəsinin fövqəladə
plenumu olub.
Plenum da
E.Primakov, A.Girenko və Ə.Vəzirov iştirak etmişlər.
Plenumda deyilib ki, hüquqa zidd hərəkətlər
nəticəsində demokratikləşdirmə, yenidənqurma
üçün real təhlükə yaranıb.
E.Primakov və A.Girenko AXC-nin rəhbərləri ilə
görüşmüşlər. Görüşdə
bildirilmişdir ki, vəziyyəti normal hala salmaq,
qanunçuluğu və hüquq qaydasını təmin etmək
üçün böyük tədbirlər görülməlidir.
Azərinform
Bakı Şəhər partiya Komitəsinin müraciəti
Əziz
bakılılar! Qardaşlar və bacılar!
Bizim işimiz haqq işi dir. Çünki
xalqımız öz torpağını, öz şərəfini,
öz milli mənliyini qoruyur. Ancaq biz xalqımızın, şəhərimizin
adına qara ləkə yaxılmasına
yol verməməliyik. Qırğın bizim
yolumuz deyil. Mübarizəmizi dinc yolla davam
etdirməliyik. Azərbaycan xalqının
sıx birliyi bu gərgin günlərdə ən kəsərli
silahımız olmalıdır. Sizi birliyə,
yekdilliyə, sağlam fikrə çağırırıq.
Düşünülməmiş hərəkətlərə
yol verməyin, ağıl, dərrakə, vahid iradə bizim
şüarlarımız olmalıdır. Yalnız
bunun sayəsində biz bütün məqsədlərimizə
çata bilərik.
Sakitliyi, əmin-amanlığı qoruyun. Şəhərimizdə
xoşagəlməz əməllər törədilməsinə
yol verməyin. Xalqımızın nəcib
adını, birliyini qoruyun. Bakının
təmiz adını uca tutmaq hər birimizin borcudur.
“Kommunist”
qəzeti,
17 yanvar
1990-cı il, ¹14
lll
13 yanvar
Bakının Azadlıq meydanında mitinq keçirilir. Mitinqdə AXC-nin Milli Müdafiə Şurasının
yaradıldığı elan olunur.
“Kommunist”
qəzeti,
16 yanvar
1990-cı il, ¹ 13
lll
Kremldə
Mixail Qorbaçovun sədrliyi ilə SSRi ali
Soveti Rəyasət Heyətinin iclası keçirilir. iclasda Dağlıq Qarabağ Muxtar vilayətində
və başqa rayonlarda fövqəladə vəziyyət elan
edilməsi haqqında məsələ müzakirə olunur.
SSRi daxili işlər naziri V.Bakatin, SSRi baş prokuroru A.Suxari,
SSRi dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri
V.Kryuçkov, Azərbaycan SSR ali Soveti Rəyasət
Heyətinin sədri E.Qafarova, Ermənistan SSR ali Soveti Rəyasət
Heyətinin sədri Q.Voskanyan məlumat verirlər.
Müzakirələrin
nəticələri üzrə Mixail Qorbaçov
“Dağlıq Qarabağ Muxtar vilayətində və bəzi
başqa rayonlarda fövqəladə vəziyyət elan edilməsi
haqqında” SSRi ali Soveti Rəyasət Heyətinin
fərmanını imzalayır.
1990-cı
il yanvarın 15-də yerli vaxtla saat 23-dən Dağlıq
Qarabağ Muxtar vilayətinin, Azərbaycan SSR-in ona bitişik
rayonlarının, Ermənistan SSR Gorus rayonunun ərazisində,
habelə Azərbaycan SSR ərazisin də SSRi-nin dövlət
sərhədi boyunca sərhədyanı zonada fövqəladə
vəziyyət elan edilir.
lll
17 yanvar Bakıda və Azərbaycanın ayrı-ayrı
rayonlarında mitinqlər davam edir.
Y.Primakov, A.Girenko və Ə.Vəzirov Xalq Cəbhəsinin
liderləri ilə danışıqlar aparırlar. Y.Prima kov
MK-nın binası qarşısındakı mitinqdə
çıxış edir və xalqı qorumaq
üçün Bakıya ordu gətirildiyini bildirir. Onun çıxışı narazılıqla
qarşılanır.
lll
18 yanvar Bakıda şayiələr baş alıb gedir. Mitinqlər ara
vermir. Əhali sovet əsgərlərinin şəhərə
top-tüfənglə girəcəyinə inanmır.
lll
19-20 yanvar Azərbaycan televiziyasının mərkəzi
enerji bloku partladılır.
Azərbaycan KP MK-nın binası qarşısında
keçirilən mitinqdə qərara alınır ki, şəhərə
giriş yollarındakı barrikadalar möhkəmləndirilsin. Rus əsgərlərinin
Bakıya girməsinin qarşısı bu yolla alınsın.
lll
Yanvarın
20-nə keçən gecə SSRi Müdafiə Nazirliyinin,SSRi
dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin, SSRi Daxili
İşlər Nazirliyinin qoşun hissələri hərbi
silah və texnikanın müxtəlif növlərindən atəş
aça-aça ayrı-ayrı istiqamətlərdən
Bakıya daxil olur, dinc əhaliyə qarşı misli
görünməmiş cinayətkarlıq əməlləri
törədirlər. Çoxlu ölən və
yaralanan olur.
lll
Bakı
şəhərinin komendantı general-leytenant V.Dubinyakın I
saylı əmri ilə gecə saat 23-dən səhər 6-dək qadağan saatı elan edilir.
lll
1990-cı
il yanvarın 19-da MK-nın
qarşısında keçirilən mitinq başa
çatmamış mən evə yollandım. Təxminən
saat 22 radələri olardı. Həyat
yoldaşımı evdə görməyib təəccübləndim.
Anamdan onu soruşdum. Bildirdi ki, müəllimlərlə
birikdə haradasa yolu kəsməyə gedib. Böyük
oğlum Xaqani dedi:
— Ata, anam
müəllimlərlə birlikdə “Komsomolski kruq”da dır.
Anındaca evi tərk edib rastıma çıxan bir
maşına əyləşərək özümü
“Komsomolski kruq”a çatdırdım. Qız-gəlin,
qoca-cavan “Komsomolski kruq”a toplaşmışdı. 252 saylı məktəbin müəllimələri
arasında həyat yoldaşımı axtarıb tapdım.
Ətrafı səs-küy
götürmüşdü. Həyəcanlı dəqiqələrin
yaxınlaşdığı hiss olunurdu. Qollarına qara
bağlamış pəhləvan cüssəli cavan
oğlanlar qadınlara yaxınlaşıb deyirdilər:
— Analar,
bacılar, siz evlərinizə gedin. Sovet
tankları yalnız bizim cəsədimizin üzərindən
keçərək şəhərə girə bilər.
Təxminən yarım saat beləcə çəkişmə
davam etdi. Qadınlar, qızlar “Komsomolski kruq”u tərk etmək
istəmirdilər. Cavanlar isə onları
dilə tutmağa çalışırdılar. Nəhayət, mən həyat yoldaşımı və
bir neçə müəlliməni də özümlə
götürüb Qaraçuxura gəldim. Hələ
yatmamışdıq. Bayırdan səs-küy
eşidilirdi. Şose yolunun evimizin təxminən
100 metrliyindən keçdiyindən qapıda dayanıb nə
baş verdiyini öyrənməyə
çalışırdım. Sürətlə irəliləyən
tankları, onların üstündəki əli avtomatlı əsgərləri
görəndə mənə bir az əvvəl
“Komsomolski kruq”da cavan bir oğlanın “Analar, bacılar, siz evlərinizə
gedin. Sovet tankları yalnız bizim cəsədimizin
üzərindən keçərək şəhərə
girə bilər” deyiminin mahiyyəti aydın oldu. Sovet
qoşunları Azərbaycan paytaxtını işğal etmiş,
qanlı 20 Yanvar faciəsi törədilmişdi. Çox qəribədir ki, tankların
keçişindən bir neçə dəqiqə sonra kimsə
səsgücləndirici ilə adamları küçələrə
çıxmağa çağırır və
qoşunların qarşısını kəsməyin
vacibliyini bildirirdi. Bu təxribatı kimlərin
törətdiyi də sonradan bəlli oldu. Bakı
qan çanağında boğulmuşdu.
Yanvarın 20-də təxminən saat 10 radələrində
Qaraçuxur qəsəbəsində telefon budkalarından
birindən teleradio komitəsi sədrinin müavini Aqşin
Babayevə zəng vurdum. İşə gələ bilməyəcəyimi dedim. O
isə:
—
Mümkündürsə, komitəyə gəl, — deyib dəstəyi
asdı.
Nəqliyyat işləmirdi. Bir neçə nəfərlə
birlikdə Qaraçuxurdan metronun “Neftçilər”
stansiyasına piyada getdik. Mən metronun “Elmlər
Akademiyası”na gəlmək
üçün vaqonlardan birinə mindim. Heç kim yox idi. “Quu” desən qulaq
tutulardı. “Elmlər Akademiyası”
stansiyasının qarşısına çıxanda
döşü avtomatlı əsgərlərlə
üz-üzə gəldim. Təxminən 50-100 nəfər
adam da toplaşmışdı. Onlar əsgərlərlə mübahisə edirdilər.
Birdən
təxminən 40-45 yaşında bir nəfər ucadan
qışqırdı:
— Bəsdirin,
mübahisə etdiniz. İndicə sizi də
güllələyəcəklər. Tez
dağılın!
Mən piyada komitəyə tərəf irəliləməyə
başladım. Əzizbəyovun heykəlinin yanına
çatmışdım ki, əsgərlərin qurduğu
barrikada ilə üzləşdim. İki nəfər
əsgər avtomatı düz üstümə tuşlayaraq
üstümə gəlirdi. Aramızda təxminən
10-15 metr məsafə qalmışdı. Elə
bu vaxt düz yanımda qara rəngli “QAZ-31” markalı
maşın saxladı.
— Oturun.
Özümü maşının içinə
atdım. “QAZ-31” sürətlə yerindən qopdu.
Tanımadığım adam məndən
soruşdu:
— Hara
gedirsən?
— Mən
radioda işləyirəm, komitəyə gedirəm, — deyə
cavab verdim.
— A
zalım oğlu, heç bilirsən komitədə nələr
baş verib? Canından doymusan?
(Ardı
var)
Səyyad AĞBABALI,
"Arena” qəzetinin baş redaktoru
525-ci qəzet.-
2013.- 18 yanvar.- S.2.