Sənətdə bərkimiş imza
Yadımdan çıxıb, Əjdəri Gəncədə oxuyan dövrdən tanıyıram, ta Lerikin Muğan qışlağında müəllimlik fəaliyyətiylə məşğul olarkən. Yaddaşımda qalan təkcə budu, onda hələ Əjdər, Ol deyildi, ara-sıra mətbuatda gedən şeirlərinin altında adı ilə birgə halal ata-baba soyadı yazılırdı: Cəbiyev. İlk dəfə Əjdər Cəbiyev imzası ötən əsrin 80-cı illərində məni diksindirib.
O əhvalat
belə baş verdi. Qızılı
payız günlərinin bir günorta saatlarıydı. Çalışdığım “Azərbaycan”
jurnalının redaksiyasına baş çəkmək
üçün Yazıçılar Birliyinin binasında
üçüncü mərtəbəyə qalxdım.
Redaktor müavininin qapısını ərklə
açdım. Gözəl
şair-publisist, zövqünə inandığım tələbkar
İsa İsmayılzadənin öz kabinetində
yorğun-arğın, azca da fikirli oturduğunu gördüm.
Mərhum İsa müəllimin kədərqarışıq
zəhmli görkəmində bir işıq vardı. Deyəsən, yazı masasının üstündə
“Azərbaycan” dərgisinin hansısa sayı açıq
qalmışdı. Mən bu pəjmürdə
vəziyyətdə İsanı tək qoyub bayıra
çıxmaq, ona yaradıcılıq məqamında mane
olmamaq istədim. O, ciddi təkidlə “gəl, qağa, əlimdə
heç bir işim yoxdu, sən de görüm, Əjdər Cəbiyevlə
tanışlığın var?” – deyə
gözlənilmədən maraqla gözünü gözümə
dikdi. “Adda-budda şeirlərini oxumuşam, üzünü
görməmişəm, İsa müəllim” – dedim. “Mən də tanımıram, görünür,
“qapıdan qovulub, pəncərədən girənlərdən”
deyil, yaxşı şairdi, jurnalda bir şeiri
çıxıb, lap məni dəli eləyib, məni məhvərimdən
çıxarıb. Sən bu misralara diqqət elə” –
söylədi, sonra pıçıltıyla Əjdər Cəbiyevin
dərgidə işıq üzü görən şeirinin
şah misralarını oxudu:
... O boylu
qadına oxşayan məzar,
Nə səni, nə məni, doğmaz ki doğmaz.
Həmin gün tanımaza-bilməzə xeyli Əjdərin
“qeybətini” qırdıq. Məni ən çox təəccübləndirən
bəzən illərlə şeir bəyəndirə bilmədiyimiz
İsa İsmayılzadənin iki misraya vurğunluğu,
orijinal poetik deyim tərzi önündə diz
çöküb ağ bayraq
qaldırıb, mərdi-mərdanə təslimçiliyiydi. Çünki İsa həqiqətən əsl
söz sərrafı idi, istedadsızların başında
turp əkirdi, elə sifət göstərirdi, bir də
üz-üzə gəlməyə cəsarəti
çatmırdı. Əslində onun
tanımadığı bir gənc şairin şeirinə aludə
olmağı, dönə-dönə qəribə xofla,
ehtiyatla əzbər deməyi daxili böyüklüyü və
zənginliyiydi. Bu, mənim də
nigarançılığımın, bədbinliyimin
üstündən xətt çəkmiş,
könlümü açmış, kefimi durultmuşdu. Əjdərin
qələbəsini öz qələbəm sayırdım...
Sonra Əjdəri mətbuatda, Əkrəm Əylislinin və
Yusif Səmədoğlunun redaktorluq elədikləri “Azərbaycan”,
“Ulduz” dərgilərinin təptəzə ab-havasında
axtardım. Artıq bu imza xeyli püxtələşmiş və
geniş oxucu auditoriyasına özünü
tanıtmışdı, müntəzəm
görünürdü. Sorağı Baltikyanı
respublikalardan, Moskvadan gəlirdi – başqa xalqlar ədəbiyyatından
uğurla elədiyi tərcümələr ədəbi
orqanlara yol tapmışdı, bu nümunələr ciddi sənət
qoxusu verirdi, Ədəbiyyat İnstitutunu bitirmiş bəzi
“mandatlı” şairciklərin boyat çevirmələrinə
oxşamır, “araq-çaxır qoxusu”ndan uzaq idi. Onda sənətdə bərkimiş imzası
soyadını unutdurmuşdu, Əjdər Cəbiyev
axtardığı, haqdan-ilahidən vergi kimi gəldiyi Əjdər
Ola qovuşmuşdu.
“Qoy Əjdər müəllim sizin üçün
ezamiyyə vərəqəsi doldursun, gedin Zaqatala-Balakən
rayonlarına, həm görüşlər keçirin, həm
də ab-havanızı dəyişin” – yumşaq tərzdə
dillənən Bədii Ədəbiyyatın Təbliği
Bürosunun direktoru Hafiz Əli məndən və Məmməd
Kazımdan cavab gözlədi. Məmməd Kazım
hər ikimizin adından dil-ağız elədi. Bu zaman uca boylu, gülər üzlü Əjdər
Ol qəfildən peyda oldu, deyəsən, yanında şair Kəramət
vardı. O, cəld bizi müdirin otağından çəkib
apardı, gözlə-qaş arasında xüsusi qonaqpərvərliklə
çay dəmlətdirib gətirdi. “Zaqatalanın
yaxşı vaxtlarıdı” – deyə kamali-ədəblə
ürəyimizi oxudu, qələm götürüb səliqəylə
ezamiyyə vərəqələrimizi doldurub bizə
uzatdı. O vaxtlar Əjdər Ol Yazıçılar
Birliyində çalışırdı.
Sovet
vaxtlarıydı, normal, talantlı gənc qələm
adamı üçün uyğun iş tapmaq ceyran belinə
çıxmış, müşkül məsələyə
çevrilmişd. Hansı baş redaktoru və
ya direktoru danışdırırdın, ya “ştatım
yoxdu” – deyir, ya da xırda-para təsərrüfat işi təklif
edir, səbrlə gözləməyi məsləhət
görürdü. Bəzən isə bu gözləmə
7-8 il çəkir, mövcud quruluşa lənətlər
yağdıran şairi, yazıçını hövsələdən
çıxarır, ümidini üzürdü. Arada Əjdər Ol “Yazıçı” nəşriyyatına
tez-tez baş çəkdi, o yaradıcı mühitdə
işləyib-işləməməyindən xəbər
tutmadım. Ən nəhayət, necə deyərlər,
“quş özünə yuva tapdı”, indi Əjdər Olun
şairliyi, nasirliyi, dramaturq və görkəmli publisist
simasında tanınmağı, tərcüməçiliyi
bir yana, yerində olan Dövlət məmuru statusunda kamil
şəxsiyyət kimi formalaşmağı bütün
dostlarının və Əjdərsevərlərin ürəyincədi.
Çünki bundan ətrafdakılar daha
çox barlanır, nəinki həssas, səxavətli Əjdərin
özü. Bütövlükdə isə
işıqlı bir insanın simasında cəmiyyət
qazanır və faydalanır.
lll
Əjdər Olu bir yazar kimi mənə
tanıtdırıb-sevdirən Füzuli sevgisidir və sonra
şeirləri. Məhəmməd Füzuliyə qəlbinin
darvazalarını taybatay açan, gecə-gündüz beytlərinin
odunda qızınan və məclislərdə “qəzəl
Allahı”ndan saatlarla say-seçmə nümunə əzbərdən
deyən şair ən yüksək alqışa layiqdi və
cənnəti özünə sağ ikən qazanıb. Füzuliyə kortəbii aludəçilik,
seyrçi vurğunluq, bəsit itaətkarlıq girdaba
yuvarlanmaq, quyunun dibinə yıxılmaqdır. Əjdər Ola telekanallarda, aparıcılıq elədiyi
məclislərdə qulaq asmışam, o, Azərbaycan əruzunun
bəhrlərini, variantlarını, növlərini asanca
ayırır, onları aktyor səriştəsi və
çılğınlığı ilə əzbərdən
söyləyir, məna və məzmununu təhrif etmədən
açır. Füzuli möcüzəsinin
xofundan çəkinmir, qorxmur, özünəməxsus şəkildə
izahına keçir.
Çareyi-behbudimi
sordum
müalicdən, dedi:
Dərd dərdi
eşqdir,
mümkün deyil səhhət sənə!
Hər bir istedadlı şəxs Füzuliyə xitab edərkən
hafizanə surətdə bir azca Füzuliləşir,
çünki Füzulinin sözü harmonik ritmdir və bu ahəng
cazibəsi qana, ruha oturur, başqa formada haçansa özgə
bir kəsdə üzə çıxır. Əjdər
Ol da mənəvi varisdir və bu xələf-sələf
doğmalığından, bağlılığından,
tamlığından və bütövlüyündən kifayət
qədər götürüb, nəsə itirdiyi isə
yalnız uca Tanrıya bəllidir. Və klassik irsə dəli-dolu
Əjdər vurğunluğu təkcə Füzuli eşqiylə
tamamlanmır, şairin “yaddaş ərazisi”nin
xəritəsi genişdir və bu xəritədə qədim
ustadlardan tutmuş çağdaş şairlərimizin
yaratdıqlarınacan bədii çələng yer alıb.
Əzabı
mən elə gözəl çəkirəm,
Çəkdiyim əzabdan heç kəs usanmır.
Özüm
öz başıma sığal çəkirəm,
Məndən söz düşəndə söhbət
uzanmır.
“Mən”
şeiri mənəm-mənəmlikdən beş
ağac uzaq dolanıb gen qaçan təvazökar şairin
müstəqillik dönəmimizdə çap olunan sayca
üçüncü kitabındandır. Həmin
kitab “İndidən...” adlanır. Bunacan
müəllifin “Gələcəkdə yaşayıram”ı
(Yazıçı, 1987), “Alın yazıma düzəlişim”
(Gənclik, 1991) işıq üzü görmüşdü.
Söz sənəti əzablı sənətdi, şairin
öz içində çəkdiklərini heç kim bilməz, misra üstündə neçə
əsib-titrədiyini, “dərdin şəklini necə çəkdiyini”,
özünü aldada-aldada “başına sığal çəkdiyini”
özü bilər. Heca şeiri gözlənilməz
qafiyələrin sintezidir, çünki təzə qafiyə
forma baxımından şairdən işlətmə
bacarığı, məzmuna minmə səriştəsi tələb
edir və Əjdər Ol peşəkarcasına buna yiyələndiyini
oxucusuna göstərir.
Dünya ölüm-itim dünyasıdı, ancaq ən bədbin
taleli insanın da içində “əlvida” deyib köçəndən
sonra bir də bu cahana dönmək xülyası
yaşayır.
Müdhiş müəmma hamını gözləyir,
heç kəs konkret cavab tapmır. Şair də bu gah
öləziyib sönən, gah da yanıb işıldayan hadisəyə
münasibətini filosofyanə ifadə edir:
Daha
inanmışdım, mən də bir sabah,
Elə həmişəlik ölüb gedərəm.
Mənə
izn verdi yuxuda Allah,
Bir də bu dünyaya gəlib-gedərəm.
Əjdər Ol “İzn” şeirində şəkk gətirənləri
– “bu vəhyi vecinə almaz bilirəm, Allahın özünə
inanmayanlar”ı tanıdığına da şünhə yeri
qoymur. Bəs bu qayıdış necə
qayıdışdır, bəlkə vüsal uzun çəkdi,
bəlkə bu, şirin yuxudur? Bəlkə
heç bu basabasda növbə çatmadı?
Təzə
gəlişimi qəfil biləntək,
Adıma çiçəklər dəriləcəkmi?
Mənə,
o dünyaya gedib-gələntək,
Hər yerdə üstünlük veriləcəkmi?
Müəllin
başqa bir şairanə nigarançılığı da
var: “Bəlkə də gecikdi Allahın əmri, mənə
verilmədi bu adım bəlkə”. Son söz yenə
Yaradanındı: “düşdüm dolaşığa, ikinci
ömrü, birinci ömür tək yaşadım bəlkə”.
Yaxşı şeir kəşfdi, şair dərin
ümumiləşdirmə ilə Allahın verəcəyi
“izn”ə hazır dayandığını, sufiyanə tərzdə
möcüzəyə inam bəslədiyini təsdiq edir.
Ürək
çırpınacaq, göz doluxacaq,
Birinci qəbrimin yeri itəndə.
Bəlkə
indikindən çox darıxacaq,
Mənim köhnə ruhum təzə bədəndə.
Ağlınız
nə kəsir hekayətimdən,
Ömür
sözə dönsə, beş-on kəlmədir...
Bəlkə
ölüb getdim, xəcalətimdən,
Heç geri dönməyə üzüm gəlmədi.
Məncə,
bu şeir müəllifinin oxucusuna tərəf geri boylanıb
baxmağa həmişə, hər vaxt üzü gələcək!
“Atalar
üçəcən deyib” el deyim tərzi var. Azərbaycanda əski
inama görə, nə
üçünsə kimə ağız
açsan, gərək üç dəfə
sözünü təkrarlayasan, yaxud bir müşkül məsələnin
həllinə başlasan, üç kərə “bismillah”
buyurmalısan. Yaxud bir nəfərin
qapısına getsən “yox” söyləsələr, səbr
edib üç dəfə getməlisən ki, axırı
xeyirə calana. Şair “Üç dəfə...”
şeirində bu məlum mövzuya açar salmaq istəyib,
uğurlu həllini tapıb. “İraq yaman gözdən, birini öysən,
üç dəfə “maşallah” demək gərəkdir”,
yoxsa öncəki iki cəhdə arxayın olub, işi
korlayarsan. “Lap elə xırdaca xahiş”i
istər aqildən elə, istərsə də mağmın
nadandan, işin alınması üçün
“özünü yarımcan etmədin, heç nə”. Axı, “bu söz zəhrimarı bir yol deyirsən”,
gedib ünvanına yetişmir.
Zəmanə
nə sənə baxır, nə mənə,
Küssən də özündən küsəsən gərək.
“Atalar
üçəcən deyib” eşqinə,
Hər şeyə üç dəfə dözəsən
gərək.
Əjdər Ol başladığı mövzunu
misra-misra hörür. Bəlkə də şeirinin hər bəndini
hörüb-quranacan, düzüb-qoşanacan özü
demişkən, “üç dəfə” yox, üç
yüz dəfə ölüb-dirilir. Çünki
bədii nümunələri nə qədər təbii
görünsə də, bir o qədər də sərrast və
səliqəlidir. Müəllifin heç
bir şeirində sözlər xəzəl kimi
tökülüb pərakəndə vəziyyətdə ətrafa
səpələnmir. Hiss edirsən və görürsən
məhz bu söz bu misranın boynundadı. Bu kəlmələr
bu bəndin materiallarıdı. Dilə həssas
münasibət, məsuliyyətlə yanaşma şeirinin son
nöqtəsinəcən ifadə etdiyi mətləbin
axırıncı misrasınacan özünü büruzə
verir.
Vallah, gec
eşidir Allah adamı,
Üç dəfə çağırsaq eşitdi bəlkə.
Mən
deyim, qoy təkrar eləsin hamı,
Allah,
Allah,
Allah, düşmüşük bərkə.
Əjdər Ol özünə
pıçıldadğı şeirlərində də
yalnız bir sifət göstərir. Çünki
ünsiyyəti düzgün qurur, etiraf üçün yol
qoyur. “Ölümlərin ucuz vaxtı” deyir
“ölüb getdi atam-anam”. (“Ölümlərin ucuz
vaxtı”) Əlbəttə, labirintdən
qurtarmaq mümkündür, “çıxaram dərin quyudan,
qardaşlar ipi qırmasa” şərtini qabaqgəlmişliklə
şumda kəsir, xırmanda dava düşməsin. (“Çıxaram dərin quyudan”). “Səhər”
gəraylısının da motivi eyni ovqatdan qaynaqlanıb:
Tapdalandı
yollar, izlər,
İşə
düşdü bütün sözlər.
Axmaqlar
oturub gözlər,
Dünyanın
düzəlməyini.
Vurğuladım
ki, hamı bu işıqlı dünyadan bir gün
köçüb gedəcək, heç kəs dünyanı
dördəlli tutmayacaq. Şairin fəlsəfəsinə
görə dünyada ən böyük qorxu unudulmaq qorxusudur:
yaddan birdəfəlik silinmək, itib-batmaq qorxusu. Əjdər
“İnsan adına” adlı səkkizcə misra şeirində
ustalıqla buna cavab tapır və “mat” vəziyyətindən
heyrətamiz ustalıqla qurtulur:
... Bunu kim uçurub, onu kim tikib,
düşərmi dənizin, dağın yadına
Axırda
adları unudacaqlar,
hər
şey çıxılacaq İnsan adına.
Bu yazını ərsəyə gətirib hazırlamaqla
Əjdər Olun şeirlərinin ciddi təhlilini aparmaq məqsədi
güdmürəm. Sadəcə yaxşı bir şairin
şeirlərinə biganə qalmaq istəmədiyimi ifadə
edirəm. Və bu xırda gəzişmələri bir
dost naməsi adlandırıram. Əjdər Ol nə
boyda şairdisə, bir o boyda da nasir və tərcüməçidir,
dramaturqdur. “Ölümlə zarafat”
(eyniadlı kitab-müəllif) eləməyi sevən incə
yumorlu, koloritli publisistdir. “Yazıçı
Namiq Abdullayevin axırı”, “Rafiq Tağı ki Rafiq
Tağı...”, “Kür Əlisəmid”, “Qrafoman” və digər
portret nümunələri dediklərimizə əyani
misaldır.
Əjdər Ol Hacıqabulun hansısa kəndində
doğulub. Təbii ki, adını çəkdiyimiz rayon
Şirvan düzənliyində yerləşir və dostumuzun
böyüdüyü doğma Hacıqabulunun iqlimi isti,
torpağı şoran və qızmar qumsaldır, bir sözlə
yarımsəhradır. Bəs bu qədər
milli kolorit hardandır Əjdərin canında-qanında,
ruhunda? Məncə, dad-duz qələm
dostumun çoxşaxəli yaradıcılığına elə
mənsub olduğu şoran torpaqdan hopub.
Ağacəfər HƏSƏNLİ
525-ci qəzet.-
2013.- 19 yanvar.- S.25