Oralarda kimlər var: Cem Qələndər

“İKİ ROMANLA BACARDIM DEMƏK ÇOXBİLMİŞLİK OLAR”

Türkiyə ədəbiyyat dünyasının ağır toplarından Hilmi Yavuz, Füsün Akatlı, Latifə Təkin kimi isimlərin başçılığı ilə keçirilən Əhmət Hamdi Tanpınar roman yarışmasında Cem Qələndərin 115 əsər arasında birincilik qazanan “Əhatə” əsəri çox keçməmiş “Kavis” nəşriyyatında çap olunub oxuculara təqdim olundu.Kitabın üz qabığının arxasında Hilmi Yavuz əfəndi “Oğuz Atay romanının açdığı dərin məcradan axan “Əhatə” romanı postmodern yazı manerasının mətnlərarası ifadə tərzindən qidalanaraq, bütün imkanlarını son dərəcə ustalıqla istifadə edib” – deyərkən,başqa biri jüri üzvü Latifə Təkin isə belə deyib: “Kitab daha ilk cümlədə iddiasını açıq ortaya qoyur. Və sonra tarix qələmi əlinə aldı- deyərək axmağa başlayır. Axış tək bir məcradan deyil,bir çox kanaldan süzülür və bu axış ana qaynağa yaxınlaşdıqca səsini yüksəldir. Təqlid və gərəksiz təkrara yol vermədən Joycə, Prust, Musil, Kafka, Oğuz Atay kimi şəxsiyyətləri kitaba müsafir edir,onların ruhlarını incitmədən onlarla göz-gözə gəlir.”

Cem Qələndərin romanı postmodern bir mətn və oxunması biraz zəhmət tələb edir. Oxucu kitabı oxuyarkən diqqətini diri tutmaq zorunda. Alt mətnlər üst mətnlərlə iç-içə yoğrulub.Göndərmələr olduqca çox. Bir çox romana, filmə, tarixi örnəklərə müraciət olunmuşdur.Məsələn : romanın ana xarakterlərindən İşıq Kutlu üçün müalicəyə gələn doxtorların adı Doktor Joycə, Doktor Prust, Doktor Musil. İşıq Kutlunun tutulduğu xəstəlik isə lazım olmayan şeyləri də oxumaq və bununla bağlı ağıl yorğunluğu,daha doğrusu stresin üstələməsi.

Kitab İsanın həvariləriylə yediyi son axşam yeməyilə başlayır. İşıq Kutlu İsanın süfrəsində özünü əfəndisinə xəyanət edən Yahuda qılığında görür. İlk baxışda İsa və İncil vurğusu düşünülə bilər, amma ayrıntılara diqqət edildiyində bunun belə olmadığı o saat anlaşılır.’ Bəli,bəli! Hadisə Milano Santa Maria Dəllə Qrazie Monastrının rahiblərinin yemək yedikləri salonun bir divarındakı tabloda əks olunur”.’Hadisənin divardakı tabloda əks olunan varinantından anlayırıq ki, Da Vinçini “Son Axşam Yeməyi tablosuna” bir baxış ifadəsi var. Romanda buna bənzər yerlər olduqca çoxdur.

İşıq Kutlunun qarmaşıq dünyası

Romanda hadisələr hər nə qədər İşıq Kutlunun ətrafında cərəyan edirsə də İşıq Kutlu çox yerdə bir izləyici,hadisəni danışan rolundadı.İşıq Kutlu iradəsiz və zəif xarakterlidir.Tək başına bir heç olduğunu, ayaqda qala bilməsi üçün bir qrupun içində yaşamaq mütləqliyini düşünən birisidir.Bunun üçün dəstələr içindəki həyatı çox bəyənər və mütləq bu həyatın içində olmaq istər. Amma bu əlaqəni uzun müddət davam etdirməsi imkansız olduğundan qəflətən yoxa çıxar.O oxuduğu kitablarla, izlədiyi filmlərlə və örnək aldığı tarixi fikirlərlə yüklənmiş olur həmişə. İndiki zamanı heç yaşaya bilmir. Cem Qələndər, romanını bir üst quruma məxsus hadisələri hissə-hissə alt qurumlardan ibarət sağlam bir mətn olaraq oxucuya təqdim edir.

Və yazar Cem Qələndər, üç il aradan sonra ikinci romanı “Zamanın Unutq3an Qoynunda”nı (Qövs Kitab) ortaya çıxardı.Qarşımızda ustalıq qazanmış bir qələm; üç ayrı dövrün və xarakterin dilini müvəffəqiyyətlə əks etdirən bir romançı. “Zamanın Unutqan Qoyunda” romanında da hadisələr üç fərqli zamanda keçir.

İstanbulda Əl Yazmaları Kitabxanasında məmur olaraq təyin edilən Dərvişin hekayəsi 80-ci illərlə eyni düşür. Üç qızı və nəvəsi Qönçəylə dayısının evinə yerləşən Dərviş, dayısının qızı Qərənfillə evlənməyi ümid edir.Dərviş ilə bir qəza nəticəsində qarşılaşan İnanın hekayəsi isə 90-larda baş verir. Yetimxanada böyüyən və anarxist bir ruha sahib olan İnan, Dərvişin evinə gedib-gəlirkən tanış olduğu kiçik yaşdakı Qönçənin həyatını zəhərə çevirir.Qönçənin izah etdikləriylə 2000-ci illərə şahid olur oxucu. Reabilitasiya mərkəzindəki Qönçə, Dərviş və İnanın ona necə təsir etdiyini anladır. “Klan” əsərindəki postmodern ab-havanı qoruyan Cem Qələndər, üç zamanı və üç ayrı xarakteri izah edərkən fərqli texnikalarından istifadə edir.

Tanpınar Roman Mükafatının yazı həyatınızdakı təsiri necə oldu?

Yeni bir yazarın, daha doğrusu yazar namizədinin ədəbi camiəyə girə bilməsi üçün ya güclü bir lobbisi olmalı, ya da yarışmalarda önə çıxması lazımdı. Yazdığınız əsəri qoltuğunuza vurub hər hansı bir nəşriyyatın qapısını döydüyünüzdə “Biz də sizi gözləyirdik” demirlər. Bundan ötrü yazar namizədlərin özlərini göstərəcəyi tək sahə qalır; ədəbiyyat yarışmaları. Mən də bu yolu sınadım məcbur olaraq. Tanpınar kimi ədəbiyyatın kilometr daşlarından biri adına təşkil edilən və seçici qurulunda Hilmi Yavuz, Füsun Akatlı, Lətifə Təkin, Abdullah Uçmağın kimi adların olduğu bir yarışmada birincilik mükafatı almaq, təbii ki, mənə yüksək ruh verdi.

Yaxşı, “Zamanın Unutqan Qoynunda” oxucuların ixtiyarına verildikdən və ilk reaksiyalardan sonra artıq hər şey yoluna düşüb dedinizmi?

Kitab üçün gələn müsbət reaksiyalar ancaq yaxşı bir əhval-ruhiyyə qaynağı olur. Məsələn, qarşıma məqsəd qoymuşdum ki, üçüncü kitabıma bir neçə ay sonra başlayım.Gələn reaksiyalardan sonra bu işə başlamağı düşündüm. Bacarmaq, elə bir anlayışdır ki,saqqız kimi dartdıqca uzana bilər. Ancaq iki kitab yazıb, artıq hər şeyi bacardım demək heç nə demək deyil.

“Klan”, şüur axışıyla yazılmışdı. Yeni romanınızda maraqlı bir fantastika var. Üç ayrı bir dövr və hər dövr üçün ayrı bir dil... Yenilik axtarışlarınızı davam etdirirsiniz, eləmi?

Roman mənim üçün dil deməkdir. “Zamanın Unutqan Qoynunda”da, üç fərqli qəhrəmanı, üç fərqli yazı tərzindən istifadə edərək yazmağı qarşıma məqsəd qoydum.Bu həm vacib idi, həm də bir növ sınaq idi. Dərviş ilə klassik, İnan ilə posmodern və şüur axışını sərgilədim, Qönçə ilə də klassik və psixoanalitik bir tərzi sınadım.

Dərviş, İnan və Qönçə... Xarakterləriniz hər vaxt bir iç hesablaşma halında. Ancaq bu hesablaşmalar vəziyyətdən xilas olmağa çalışmaq kimi konkret bir addıma çevrilmir.

Bəli, vəziyyət elədi.Amma üç xarakterin də özlərinə görə tutarlı dəlilləri var. Dərviş dövlət qapısında bir vəzifə tutmuş və bunu itirməmək hayında. İnan, tamamilə fərqli bir yerdə dayanır. O erkən itirən bir adam... Bəlkə lap doğuşdan itirib çox şeyi. Köynəyinin yaxası açıq gəlmiş bu dünyaya. Qönçə isə Dərvişlə İnan var olduğu müddətcə heç bir şeyin yaxşıya getməyəcəyini düşünür.

Psixiatriya mərkəzində yatan Qönçəni təsvir etdiyiniz səhifələr çox inandırıcı...

Bunun üçün düşünülməyəcək bir iş gördüm. Xüsusilə, Bakırköy Ruh və Əsəb xəstəlikləri xəstəxanasına gedib, xəstələrin davranışlarını müşahidə etdim. Bununla birlikdə Freud və Lacan psixanalizi işimi çox asanlaşdırdı..

Romanda qəhrəmanların başına gələnləri oxucuların şərh etdikləri hissələr var. Buna nə üçün ehtiyac duydunuz?

Bu romanın Qönçə barədə olan hissələrində daha çox hiss olunur. Çünki Qönçə, hadisələri izah edərkən bir növ dəlilik, əsəbi halındadı. Onu xilas etmənin başqa yolu yoxdu.Müəyyən bir əsas göstərməsinin də imkanı yox. Tənqid oluna bilər bir vəziyyət. Yazarın, oxucunu yerli-yersiz istiqamətləndirməyə çalışması onun kefini qaçıra bilər. Amma bu bəlkə də bəlli estetikaya uyğun bir dünyagörüşüdür. İnteraktiv bir roman olsun istədim bəlkə də. Oxucu passiv bir oxucu olsun istəmədim. Xarakterin özüylə danışması, bəlkə də onun xarakterinin daha da açılmasına xidmət etsin deyə düşündüm! Roman onsuz da bir hisslə yazılmazmı? Əsla başladığınız şey olmaz, bitirdiyiniz.

İddiadan ilhamlandığınız bir hissə var kitabda. Kafkanın necə bir təsiri var sizdə, başqa ustalarınız kimlər?

Bir oxucu, ya da yazar olub, Kafkadan təsirlənməmək qeyri-mümkün. Oğuz Atay mənim üçün necə ki, Türk ədəbiyyatının mayasıdırsa, Kafka da xarici yazarlar üçün eyni mövqedədir. Onlar yazıçılıqdan kənar, gündəlik həyatda nə vaxt başım sıxışsa, fikirlərinə müraciət etdiyim yol yoldaşlarımdır. Kafkadan təsirlənməm, bir az da içimdəki ədalət duyğusuyla, həyata eyni yerdən baxmamızla əlaqədar. Kafkanı anlamaq, bəlkə də dünyanı anlamaqdır. Mən də bunu həm onu oxuyaraq, həm də özümcə onu və ortaq baxış bucağımızı yenidən şərh edərək ifadə etməyə çalışıram.

Romanın sonunda Raskolnikov, Cozef K. və İnan arasında keçən cinayət, cəza və vicdan anlayışlarını mübahisəyə açan xeyli maraqlı və əslində çətin bir hissə var. Bu hissə necə meydana gəldi, səbəbi nə idi?

Çoxdandır baş yorduğum bir məsələ idi bu. Cinayət və cəza, ya da cəza və cinayət... Cinayət, cəzaya doğrumu axar, yoxsa cəza özünə bir cinayət yaradar? Dostoyevskinin “Cinayət və Cəzasın”da cinayət, cəzasını axtarır, bu normal bir vəziyyət. Çünki vicdan dövrəyə girir və cinayət, cəzanı axtarır. Amma Kafkanın “İddiası”nda çox qorxunc bir vəziyyət var; cəzanın cinayət axtarışı. Bu insan üçün tam bir cəhənnəm. Cəza, cinayət axtarışa başladığı zaman yenə Kafkanın ifadəsiylə bir gün bir qəfəs quş ovlamağa çıxar. Qəfəs, quş ovlamağa çıxdığında, dünya insan üçün quru cəhənnəmə çevrilmiş deməkdir. Kafkanın etdiyi tam budur işdə. Mən də kitabda “Cinayət və Cəza”nın Raskolnikovunu, “İddia”nın Josef K.ını götürüb romanın xarakteri Enənlə üzləşdirdim. Bu asan olmadı; çünki iki mədəniyyətə aid kitabın iki mədəni xarakterini öz kitabınıza alıb, bir az da dialektika etmək çox çətin və bezdiricidi. Amma anladığım qədəriylə ortaya çox yaxşı və keyfli dialoqlar çıxdı.

Qadın-kişi qarşıdurması üzərində çox dayanılmış. Qadınlar, kişilərin qurbanı... Bu təəssüratın səbəbi də, Qönçə və İnanın düşüncələri. Niyə bu mövzu romanda aparıcı xəttlərdən biridir?

Hadisələri Qönçənin gözündə izlədiyimizdə belə bir təəssürat meydana çıxır. Qönçənin üstünə düşən ağır yükün səbəbkarı Dərviş və İnandı. Ona görə bütün pisliklərin qaynağı İnan və Dərvişdir, bu səbəbdən də kişilərdir. Onlar yox olmadan qadınların ağrısı dayanmayacaq. Qönçənin gözündə qadınların qurban olması tamamilə onun yaşadıqlarıyla əlaqəlidi. İnsan çölə həmişə içəridən baxar.

“ZAMAN” qəzetindən uyğulama

Tofiq ABDİN

525-ci qəzet.- 2013.- 26 yanvar.- S.23.