90 yaşlı “Azərbaycan”

“Azərbaycan” jurnalının 90 yaşı tamam olur.

Azərbaycan ədəbiyyatının 90 illik mənəvi yaddaşı-sözümüzün saf aynası, Azərbaycan mətbuat tarixinin şanlı bir səhifəsi.

Doğrudan da bu 90 il sanki bir göz qırpımındaca keçdi. Amma belə deyil, bu 90 il xalqımızın öz tarixi kimi mürəkkəb, dramatik, hətta faciəli aylarla, illərlə müşayiət olundu. Bəli, hər dövrün ədəbiyyatı həmin dövrün əks-sədasıdır. Ədəbiyyat dünya və gerçəklik haqqında sözdür. Öz dövründə yaranan söz əgər zamanı adlayırsa, o, əbədiyaşar həyat kəsb etmiş olur. Bu sözü yayınlayan və yaşadan isə kitablar və ədəbi jurnallardır. Onda təsəvvür edək ki, bu 90 ildə “Azərbaycan” jurnalı üzərinə necə şərəfli bir ədəbi-tarixi missiya götürüb.

Gəlin, bir anlığa keçmişə qayıdaq. Ancaq keçmişə münasibətdə dəqiq və obyektiv olaq.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra “yeni dünyanın”-Aprel inqilabının özü ilə gətirdiyi ictimai pafosa səs verən bir ədəbiyyatın-proletar ədəbiyyatının ilk nümunələri də meydana gəldi. Bu ədəbiyyatın salnaməsini yaratmaq, ədəbi nümunələri yeni cəmiyyətin oxucularına çatdırmaq, onları sosializm ruhunda tərbiyə etmək üçün doğrudan da sanballı bir jurnala ehtiyac var idi. “Maarif və mədəniyyət” belə bir ehtiyaca cavab vermək üçün meydana gəldi. Digər tərəfdən, mənəvi keçmişimiz-zəngin ədəbi xəzinəmizlə yeni cəmiyyəti yaradanlar, quranlar arasında, bir növ, mənəvi körpü gərək idi. Bu da maraqlıdır ki, jurnalın ilk nömrəsində bu mənəvi keçmişin keşiyində dayanan, onu təbliğ edən sənətkarlarımızın-C.Məmmədquluzadənin, H.Cavidin A.Səhhətin və b.nın əsərləri çap olunmuşdu.

Jurnalın ilk redaktoru görkəmli ədib Tağı Şahbazi Simurq idi.

Azərbaycanın maarif komissarı Mustafa Quliyev (sonralar o özü də bu jurnalın baş redaktorlarından biri oldu) jurnalın əsas qayəsini ilk nömrədə belə açıqlamışdı: “Ümid ediriz ki, bu məcmuə ümum Azərbaycan ədib və mühərrirlərinin fikri ittihadına, ədəbiyyatımızın tədqiq və intişarına yardım edəcəkdir. Bu barədə Azərbaycan maarifi yolunda hər bir qələm əhlinin bizə yardım etməsi onların vicdani borcudur”. Elə həmin nömrədə görkəmli ədəbiyyatşünas Salman Mümtaz öz sevincini gizlətməyərək yazırdı: “Ədəbi bir məcmuənin nəşrini çoxdan gözləyirdik. Daha bundan sonra mühərrir arkadaşlarımız istədikləri kimi Azərbaycanın əski və yeni ədəbiyyatından ətraflı olaraq bəhs etməyə imkan bulacaqlar”.

Deməli, “Maarif və mədəniyyət” jurnalı pedoqoji yox, ədəbi jurnal kimi fəaliyyətə başladı. Hətta jurnalın ilkin təşkilində “Təlim və tərbiyə” şöbəsi yaradılmışdı, amma az sonra onu “İctimai və siyasi şöbə” (indiki dillə desək, “Publisistika”) əvəz etdi. jurnalın pedoqoji yox, məhz ədəbi jurnal kimi tanınması reallaşsın deyə, 1926-cı ilin oktyabr ayında “Maarif və mədəniyyət” həm də Qızıl Qələmlər İttifaqının rəsmi orqanı oldu.Xalq şairi Süleyman Rüstəmi o illəri xatırlayaraq yazırdı: “ Mənim ilk “Unudulmuş gənc” şeirim özünə jurnalın səhifələrində yer tapdı. Mənim şeirimi məcmuəyə ədəbiyyat müəllimimi Seyid Hüseyn Sadiq təqdim edibmiş. jurnalın redaktoru Ruhulla Axundov deyirdi: “Biz gəncliyə inanırıq. Məcmuənin məsul katibliyinin sənə tapşırılması bunu aydın göstərir, mən sənə işində sərbəstlik verirəm. ..Mənim adımdan görkəmli alimlərimizə, yazıçılarımıza zəmanəmizin tələblərinə uyğun yazılar tapşır. Rəssamlardan Əzim Əzimzadəni mütləq işə cəlb etməliyik. Məcmuəni rəngli və nəfis çıxarmalıyıq. jurnalda ədəbi həyatımızın nəbzi vurmalı, qəlbi döyünməlidir. Sizə zəif və mənasız yazılara qarşı çox amansız olmağı tapşırıram. Məcmuəmiz gənclik üçün bir ədəbi məktəb olmalıdır. Gələcəyimiz onlardır”. Ruhulla Axundov hamımızı səmərəli işlətməyi bacarırdı. O, çox tələbkar redaktordu. Güzəşt-filan bilməzdi”.

Unutmayaq ki, keçən əsrin 20-ci illəri Azərbaycan sovet ədəbiyyatının təşəkkül dövrü idi. Hələ “proletar ədəbiyyatı” deyilən bir hadisə –”ümumproletar işinin tərkib hissəsi” ədəbiyyatda maarifçi-demokratik xətti arxa plana keçirə bilməmişdi.

1928-ci ilin yanvarından başlayaraq jurnal “İnqilab və mədəniyyət” adı ilə çıxmağa başladı. Bu adda heç bir rəmz axtarmaq lazım deyil, məsələ burasında idi ki, artıq proletar ədəbiyyatı-”ələmdən nəşəyə” dövrü başlamışdı. Artıq ədəbi aləmi aləmdə “yeniliklə köhnəliyin mübarizəsi” özünü bütün qüvvətilə hiss etdirirdi.

“Mədəniyyətdə inqilab” şüarı bir tərəfdən yeni mədəni quruculuq işlərilə bağlı idisə, digər tərəfdən keçmişin mədəni irsinə qarşı aqressiya ilə müşayiət edilirdi. Çox çəkməz, ədəbiyyatı sinfi-siyasi məqsədlərə qoşanların istəyiylə inqilabdan əvvəl yazıb-yaradanların bir çoxu kəskin tənqid atəşinə tutulacaq, mənəvi repressiya fiziki repressiya ilə əvəz olunacaq. Və bu mənəvi, sonra fiziki repressiyanın mahiyyəti, onun haradan doğduğu jurnalın adında da simvollaşacaq: 1936-cı ilin iyunundan 1941-ci ilin mayınadək jurnal “Revolyusiya və kultura” adı ilə çıxacaq. Ancaq nə adla çıxırsa-çıxsın “Azərbaycan” jurnalı Azərbaycan ədəbiyyatının mənzərəsini əks etdirəcək.

“Azərbaycan” jurnalına təkcə məcmuə və dərgi kimi deyil, həm də canlı ədəbiyyat tarixi kimi yanaşmaq lazımdır. Xüsusilə, XX əsrin ədəbiyyatı məhz bu müstəvidə nəzərdən keçiriləndə, jurnalın ədəbi-tarixi missiyası aşkar nəzərə çarpar. Hər bir ədəbi mərhələ özündən sonrakı mərhələ üçün stimul rolunu oynayır-ədəbi inkişaf da məhz bu qanunauyğünluqla diqqəti cəlb edir. “Azərbaycan” jurnalı da hər bir ədəbi mərhələdə üzərinə düşən missiyanı şərəflə yerinə yetirmişdir. İstər iyirminci illərdə proletar ədəbiyyatının təşəkkül tapdığı “komsomol” dövrü, “ələmdən nəşəyə” mərhələsi, istər yeni quruluşun-kolxoz və kollektivləşmə dövrünün mürəkkəb ictimai-siyasi şəraiti olsun, istərsə də müharibə illəri və müharibədən sonrakı “dinc quruculuq” illəri-”Azərbaycan” jurnalı bütün bu çətin sınaqlardan çıxa bildi, yoluna davam etdi.

“Azərbaycan” jurnalına indiyə qədər iyirmiyə yaxın baş redaktor rəhbərlik etmişdir. Budur onlar: Tağı Şahbazi Simurq, Cəlil Məmmədzadə (çox vaxt səhvən bu adamı Uəlil Məmmədquluzadə hesab edirlər), Müseyib Şahbazov, Ruhulla Axundov, Mustafa Quliyev, Məmmədkazım Ələkbərli, Hacıbaba Nəzərli, Mirzə İbrahimov, Məmməd Arif, Mehdi Hüseyn, Əli Vəliyev, Əbülhəsən Ələkbərzadə, Qılman İlkin, Əhməd Cəmil, Cəlal Məmmədov, İsmayıl Şıxlı, Əkrəm Əylisli, Cabir Novruz, Yusif Səmədoğlu və hal-hazırda İntiqam Qasımzadə. İyirminci-otuzuncu illərdə jurnalın baş redaktoru olmuş Cəlil Məmmədzadə və Müseyib Şahbazov ədəbiyyat adamı olmamışlar, sırı partiya işçisi olmuşlar. Qalan baş redaktorlar isə sizə yaxşı tanışdır.

Yetmişinci illərin ortalarından başlayaraq “Azərbaycan” jurnalının tarixində yeni bir dövr-yeni bir mərhələ yaşanmağa başlayır.Bu da zamanın tələbi idi. Ədəbiyyatın özündə, altmışıncı illərdən başlayaraq yenilik ruhu, novatorluq meylləri qüvvətlənirdi, “altmışıncılar” ədəbi nəslinin yaradıcılığı artıq etiraf olunurdu. Belə bir zamanda canlı ədəbi tarix kimi ömür sürən jurnal da müasir ruhlu olmalı idi. 1976-cı ildə görkəmli yazıçı İsmayıl Şıxlı jurnala baş redaktor təyin olundu. O, qısa müddət ərzində “Azərbaycan” jurnalında çox ciddi; həm yaradıcılıq, həm də struktur-kadr baxımından bir sıra dəyişikliklərin, dəbdə olan sözlə desək, yenidənqurmanın əsasını qoydu. İsmayıl müəllim öz xatirələrində yazır ki, jurnalda ədəbi zövqü artıq müasir tələblərə cavab verməyən əməkdaşları dərgidən xilas etdik, sonra uzun illər redaksiyanın şkaflarında yatıb qalan, üstünü toz basmış, lakin haçansa çap ediləcəyinə şübhə yeri qalmayan bəsit romanları, pyesləri-”Nuh əyyamından qalan əlyazmaları” sahiblərinə qaytardıq. Ən başlıca işimiz isə jurnalın bədii səviyyəsini qaldırmaq idi və qısa bir müddətdə biz buna nail olmağa çalışdıq.

Təəssüf ki, müəyyən səbəblər üzündən İsmayıl müəllim jurnalı tez tərk etdi.

Sonra jurnalın “Əkrəm Əylisli dövrü” başlandı.

Əkrəm Əylisli “Azərbaycan” jurnalının tarixində cəsarətli bir redaktor kimi yaşayacaqdır. Bunun şahidi mən olmuşam. O, jurnalın qapısı ağzında boyun bükən onlarla cavan müəllifin şeir və nəsr nümünələrinə meydan açdı, yeni bir ədəbi nəslin formalaşmasına rəvac verdi. Vaqif Bayatlı, Şahmar Hüseynov, Vaqif Bəhmənli, Eldar Baxış, Ağacəfər Həsənli, Zirəddin Qafarlı, Sabir Adil, Dilsuz kimi istedadlı cavanlar jurnalda çap olunan əsərləri ilə tanındılar.

Ə.Əylislinin jurnalda az qala öz simasını itirmiş ədəbi-tənqidi xətti və publisistik sözü gücləndirməsini, yeni bir axara yönəltməsini də unutmaq olmaz. Aydın Məmmədov, Kamil Vəliyev, Vaqif Yusifli, Nizaməddin Şəmsizadə, İsa Həbibbəyli, Arif Əmrahoğlu kimi tənqidçilər də ilk yazılarını məhz jurnalda çap etdirdilər.

Azərbaycan oxucuları ilk dəfə məhz bu jurnalda dünya ədəbiyyatının bir sıra şedevr əsərləri ilə tanış oldular. Bu sahədə o illərdə jurnalda işləyən, gözəl tərcüməçi Natiq Səfərovun rolu əvəzsizdir. Mən özümü xoşbəxt sanıram ki, beş il Natiq Səfərovla bir otaqda oturmuşam, hər gün ondan nəsə öyrənmişəm. Natiqin tərcüməçilik məharəti bir yana, o, dünya ədəbiyyatını çox gözəl bilirdi. Heyif ki, Əkrəmdən sonra gələn baş redaktorla (Cabir müəllimlə) sözü tutmadı, ərizə verib işdən çıxdı. Amma tərcüməçilik fəaliyyətini dayandırmadı, Tərcümə Mərkəzində işlədi. Onun vaxtsız ölümü bütün dostları kimi məni də sarsıtdı.

Təbii ki, “Azərbaycan” jurnalının o dövrdəki uğurlu fəaliyyəti təkcə Ə.Əylislinin işi deyildi, jurnalda istedadlı bir kollektiv çalışırdı: Fikrət Qoca, İsi Məlikzadə, Mövlud Süleymanlı, Natiq Səfərov, İntiqam Qasımzadə, Vaqif Yusifli, Dilsuz, Nadir Cabbarlı, Nemət Veysəlli, Tahir Hüseynov, Məmməd Oruc..

Jurnalın əsl ədəbiyyatı təbliğ etməsi, bəsit əsərləri yaxına buraxmaması, ədəbi tənqidi və publisistik xətta gücləndirməsi, dünya ədəbiyyatının şedevrlərinə meydan verməsi...ədəbi aləmdəki mühafizəkar dəstəni şoka salırdı. Onlar müxtəlif qəzet səhifələrində jurnalın baş redaktoruna, onun əməkdaşlarına və çap olunan əsərlərə qarşı tənqidi münasibətlərini bildirir, bəzən iftira və böhtandan da çəkinmirdilər.1982-ci ildə Yazıçılar İttifaqında “Azərbaycan” jurnalı ilə bağlı keçirilən müzakirəni xatırlayıram. Əslində, o, müzakirə deyildi, mühakimə kimi qurulmuşdu. O müzakirədə Anar, Elçin “Azərbaycan” jurnalının mövqeyini müdafiə etdilər. Yaxud, Mövlud Süleymanlının “Dəyirman” povesti ilə bağlı müzakirəni də yaddan çıxarmayaq. O müzakirədə də bir dəstə qaragüruhçu “Dəyirman” əsərini top atəşinə tutdular. Yaxşı ki, povesti müdafiə edənlər də vardı.

1983-cü ilin sonlarında Əkrəm Əylisli jurnaldan getdi. Özü də “inqilabı” başa çatdırmamış getdi. Amma “Azərbaycan” jurnalı öz yoluna davam etdi. Və bu yolda əlbəttə, İsmayıl Şıxlının “Azərbaycan” jurnalına gətirdiyi ab-hava, yeniliklər, Ə.Əylislinin cəsarətli addımları bir ənənə olaraq yaşadı.

Mən də bu jurnalda 1979-cu ilin dekabrından çalışıram. On yeddi il jurnalın tənqid şöbəsinin müdiri, 1997-ci ilin noyabrından isə baş redaktor müavini..Məni bu jurnala Əkrəm Əylisli dəvət etdi. Və bu illər ərzində jurnalda çalışmağım mənim bir ədəbiyyat adamı, bir tənqidçi kimi formalaşmağımda böyük rol oynadı.

Jurnalın çətin, ağır günlərini də görmüşəm. Elə bir dövr oldu ki, necə deyərlər, “olum ya ölüm?” dilemması qarşısında qaldıq. SSRİ-nin iflası, Azərbaycanda bunun doğurduğu iqtisadi və maliyyə durğunluğu, məmləkətimizdə baş verən ictimai-siyasi hadisələr jurnalın taleyindən də yan keçə bilməzdi. Maliyyə böhranı jurnalın tiracının sürətlə aşağı enməsinə gətirib çıxardı. Vaxtilə 72 min tiracla nəşr olunan jurnalda bu say 200-ə endi. 1994-cü ildə 2, 1995-ci ildə cəmi bir nömrəsi çapdan çıxan “Azərbaycan” jurnalı uçurum qarşısında idi. Lakin 1995-ci ildə jurnalı bu böhrandan və qarşıdakı uçurumdan xilas edə biləcək böyük bir insan tapıldı. Bu-Azərbaycan Respublikasının prezidenti, ulu öndər Heydər Əliyev idi. Yadımdadır, o, şair Fikrət Qocanın 60 illik yubileyində bu məsələ ilə əlaqədar sərəncam verdi və jurnalın nəşri normal bir axara düşdü. Jurnal demək olar ki, 1997-ci ildən öz fəaliyyətinə yeni bir ahəng qatdı, itirdiyi oxucuları qaytarmağa çalışdı, hər nömrəsində əvvəlki illərdə olduğu kimi maraqlı, orijinal yazılar çap etməyə başladı.

Son illərdə jurnalda bir sıra maraqlı, orijinal poeziya, nəsr və dramaturgiya nümunələri çap olunub. Oxucular Elçin Hüseynbəylinin, Aqil Abbasın, Seyran Səxavətin, Mustafa Çəmənlinin, Mübariz Cəfərlinin, Azər Abdullanın, Məmməd Orucun, Hüseynbala Mirələmovun, Kamil Əfsəroğlunun roman və povestləri, Musa Yaqubun, Məmməd İsmayılın, Firuzə Məmmədlinin, Nisə Bəyimin, Vaqif Bəhmənlinin, Adil Mirseyidin, Tofiq Abdinin, Qəşəm Nəcəfzadənin, Elçin İsgəndərzadənin, Ağacəfər Həsənlinin, Ağasəfanın, Əlizadə Nurinin,Zirəddin Qafarlının, İslam Sadığın, Barat Vüsalın, İltifat Salehin, Ramiz Qusarçaylının, Sabir Sarvanın, Əlisəmidin, Anar Həbiboğlunun şeirləri, Elçin Əfəndiyevin, Afaqın, Əli Əmirlinin pyesləri, Əsəd Cahangirin, Cavanşir Yusiflinin, İradə Musayevanın, Nərgiz Cabbarlının, Aydın Talıbzadənin, Vaqif Yusiflinin, Rahid Xəlilovun tənqidi yazıları ilə tanış olmuşlar.

Azərbaycan ədəbiyyatında son zamanlar meydana çıxan ən yaxşı əsərlərin jurnalda çap olunması bir daha sübut edir ki, jurnal bu 90 il ərzindəki ədəbi- maarifçi missiyanı şərəflə yerinə yetirir.

Vaqif YUSİFLİ

525-ci qəzet.- 2013.- 26 yanvar.- S.16.