Mürəkkəb ləkələri

Bir zamanlar Frankfurtda Main çayının sahilində dolaşarkən ünlü türk şairi Əhməd Haşimi xatırlamışdım. 1932-ci ilin payızında Frankfurta gələn Haşim məşhur şair J.W. Geothenin Grosser Hirschgarten küçəsindəki evinə gedər. Taxta evin üçüncü qatında şairin iş otağına girər və onun oturub yazı yazdığı masaya tökülmüş mürəkkəb ləkələrini oxşayar. Bu oxşama sanki şairlə şairin duyğu və şeir alış-verişidir. Bunu Haşim bir cümlə ilə anlatsa da mən o çay sahili gəzintimi yarıda kəsmiş, eyni yollardan keçərək şairin evinə getmişdim.Üçüncü qatdakı o kiçik masa və kürsünün önündə durarkən gözlərim Haşimin oxşadığı mürəkkəb ləkələrinə sataşmışdı. O an sanki neçə-neçə qadının könlündə taxt qurmuş, amma özünü çirkin sandığından bir – birindən bədbin şeirlər yazmış Haşimlə Geothenin ruhlarının otaqda dolaşdıqlarını sanıb ürpərmişdim.Və bir qış axşamının soyuğunda paltoma bürünərək Haşimin “Nərdivan” şeirindən:

Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprak

Ve bir zaman bakacaksın semaya ağlayarak...

– misralarını oxuyaraq qaçmışdım oradan. Amma o ev, o masa və o ləkələr haraya getsəm məni təqib etmişdilər. Hətta Bakıda da...

Amma Bakıda eyni mürəkkəb ləkələrindən olduğunu haradan biləydim. Hətta o ləkələrin demək olar ki, hər gün gəzdiyim yerin yaxınındakı evdə olduğunu mənə heç kim söyləməmişdi.

Nə isə...

Bir gün “Nizami” Muzeyinə dəvət edildim. Orada işləyən xanımlara Məhəmməd Əsəd Bəyi və onun Avropada çap olunmuş məqalələrindən bəhs edəcəkdim. Almaniyaya dönməmə sadəcə bir gün qalmışdı. Doğrusu insanda dönüş həyəcanı başladımı, əli ayağına dolaşır və işləri birdən birə daha da çoxalır. Amma mövzu bir neçə ildən bəri üzərində çalışdığım Məhəmməd Əsəd Bəy olunca işlərimin çoxunu ertələdim və “Nizami” Muzeyinə getdim. Məni qapıda gənc tədqiqatçı Leyla Rəfiyeva qarşıladı. Onunla muzeyin pilləkənlərindən yuxarı çıxarkən Geothenin evi yadıma düşmüşdü. Doğrusu orada bu qədər gözəl tablolar yox idi, amma pilləkənlər demək olar ki, eyniydilər.

Yuxarı qatda bir-birindən gözəl tabloların asıldığı otaqda toplanmış xanım əfəndilərin arasında Haşimi anmaq onun ruhunu nə qədər də xoşbəxt edərdi. Nə gizlədim, mən də elə etdim! Orada, o diqqətli və mənalı baxışların altında onun ruhuna bir salam göndərdim. Sadəcə o qədər ! Çünki xanımlar oraya Haşim üçün deyil, Məhəmməd Əsəd Bəy üçün toplanmışdılar. “Koroğlu” dastanı haqqında tədqiqat əsərinin müəllifi dəyərli araşdırmaçı Xatirə Bəşir qızının konfransın giriş söhbətində də dediyi kimi Məhəmməd Əsəd Bəy əsərləriylə Azərbaycanda hələ də yaşayırdı və bu gedişlə də əbədiyyən yaşayacaqdır. Xatirə xanım haqlıydı. Onun kimi diqqətli və qədirbilən insanların səyi və çalışmaları Əsəd Bəyi bu ölkədə davamlı yaşadacaqdı.

Orada bacardığım qədər Əsəd Bəy haqqında bildiklərimdən bəhs etdim. Uzun və sıxıcı nitqimə rəğmən bəlkə də Əsəd Bəyin xatirinə xanımlar böyük bir diqqət və maraqla dinlədilər və sonra da Əsəd Bəy haqqında çox gözəl suallar verdilər. Xatirə xanımın qonaq etdiyi çaylarla birlikdə Əsəd Bəy mövzusu daha da rəngləndi.Konfransın sonuna doğru Leyla xanım məni Rafael bəyin gözlədiyini söylədi. Aşağı qatdakı otağına endik. Rafael bəyi ondan öncə bir kəs daha görmüşdüm, amma uzun söhbət edəmməmişdik. Bu dəfə Səməd Vurğunun bir çobanla rəsm edildiyi böyük bir tablonun altında oturub uzun-uzun söhbət etdik.

Rafael bəyi mən əslində 1990-cı ildən bəri tanıyırdım. 1990-cı ilin o kədərli günlərində onun “Vaxtdan Uca” kitabı əlimə keçmişdi. Orada Müslüm Maqomayev və Hüseyn Cavid ailəsinin dramı məni dərin hüznlərə qərq etmişdi. Hüseyn Cavid haqqında çox yazı oxumuşdum, amma ilk dəfə onun həm özünün, həm də ailəsinin hekayəsini bu qədər detallı öyrənmişdim. O qədər də hüzn içində kitabın yazarını təqdir etmişdim. Çünki bioqrafiya işinin necə çətin bir iş olduğunu yaxından bilirdim. O kitabdan öncə almanca, türkcə onlarca bioqrafiya əsəri oxumuşdum. Amma bu əsərdə ayrı bir “dad” vardı. Çünki əsərdəki şəxslərdən keçmiş zaman insanları olaraq deyil, sanki indi yanımızda yaşayırmışlar kimi bəhs olunmuşdular.

Məni təsirləndirən bioqrafiya kitablarından biri də Pablo Nerudanın öz həyat hekayəsini anlatdığı “Yaşadığımı etiraf edirəm” isimli kitabıydı. O hekayəsinin daha başında belə yazır: “Mənim xatirələrim ruhlarla dolu bir qalereyadır”.

Neruda mübarizə dolu həyatından bəhs edərkən sanki bir rəssam kimi fırçasıyla həyatının hər köşəsini rəngləndirmiş və möhtəşəm bir tablo çıxartmış ortaya. Rənglərin və ruhların dolaşdığı bu tablo Nerudanın həyatıdır.

Rafael Hüseynov isə ruhların dolaşdığı ünvanları yaxşı tanıyan və zülmə uğramış ruhların fəryadlarını qulaqlarımıza qədər gətirib çıxaran əsərlər qələmə almışdı.

Bir həyat hekayəsi yazmaq istəyən birinə istər-istəməz “həyat nədir?” deyə bir sual vermək gəlir insanın ağlına. Çünki həyatın nə olduğunun cavabını verəmməyən və ya həyatın hansı pəncərəsindən baxılacağını biləmməyən bir insan həyatı necə təsvir edə bilər ki?

Picasso, Michelangelo, Van Gogh, Rembrand kimi məşhurların həyatlarını qələmə alan məşhur bioqraf David Spance onlara hansı pəncərədən baxdığını yazmamışdır. Amma insanlar o kitabları oxuduqdan sonra tarixdə qalmış şəxsiyyətləri Spancenin təsvirləri ilə xəyal etmişlər.

Avstriyalı yazar Stefan Zweig “Öz həyatının şeirini yazanlar / Casanova, Stendhal və Tolstoy” kitabının ön sözündə bunu deyir: “Onlar öz sənətlərinin təməl vəzifəsinin böyük kainatın, həyatın, ya da varlığın bütününü anlatmaq deyil, dünyanın önünə öz mənliklərinin kiçik kainatını açmaq olduğunu instinqləriylə sezmişdilər.”.

Bioqrafiya 17-ci yüzildə John Drydenin əski yunancadan əmələ gəlmiş “Bios- grafien”(Həyatı yazmaq) anlamında, bu növün banilərinin ingilislər olduğu söylənsə də bioqrafik əsərlər, yazılar çox qədimlərə, Misir, Babil, Assuriya dönəmlərinə qədər getməkdədir. Tapılan daşlarda adamlar haqqında verilmiş bilgilər ilk bioqrafik əsərlər sayıla bilər. İslam dünyasında bu növ əsərlər daha çox peyğəmbərimizdən bəhs edən kitablarla zənginləşdirilmişdir. Osmanlı dönəmində modern bioqrafik əsərlər içərisində Namiq Kamalın 1881-ci ildə yazdığı və Səlahəddin Əyyubi, Fatih Sultan Məhmət kimi böyük şəxsiyyətləri anlatdığı “Evrak- ı Perişan” kitabını saya bilərik.

Bütün bu bioqrafiya müəllifləri öz pəncərələrindən baxaraq keçmişi və keçmişin içindəki o önəmli şəxsiyyətləri anlatmağa çalışmışdılar. Rafael Hüseynovu onlardan ayıran ən önəmli nöqtə onun sanki yazdığı şəxsiyyətlərin ruhlarıyla söhbətidir.

Onun otağındakı söhbətdən sonra mənə digər kitablarını da verdi. “Millətin zirvəsi”, “İmzamız”, “Söz heykəli” isimli kitablarının hər biri uzun və yorucu araşdırmaların nəticəsində ortaya çıxmış əsərlər... Bu kitablar xalqımızın tarixində əbədi qalacaq olan dəyərli şəxsiyyətlərin və iz qoyan əsərlərin xüsusi bir kataloqu və ensiklopediyası kimidirlər. Modern bioqrafiyada aranan zaman- məkan münasibətinin bu əsərlərdə yerli yerinə oturduğunu görə bilərik.

Bir bioqraf ələ aldığı şəxsin həyatını, xronoloji bir ardıcıllıqla və ya bilinən sxematik ardıcıllıqları alt-üst edərək; özəl, rəsmi sənədlərin yardımı, ailə üzvləri, məsləkdaşlar, dostlar və şahidlərin bəyanları və aparılmış başqa araşdırmalardan təmin olunan məlumatlarla təqdim edə bilər. Fəqət bu qanunlara sadiq olması bir bioqrafiyanı maraqlı bir bioqrafiya etməz. Maraqlı bir bioqrafiya ələ aldığı şəxsi “yaxın”ımıza gətirən bioqrafiyadır. Bioqraf yazarlıq bacarığı nə qədər qənaətbəxş olarsa olsun, əlindəki bilgiləri təhrif etməməli, “gerçəklərdən ibarət skeleti” əyib bükməməlidir.

Rafael Hüseynovun əsərlərində bütün bu özəllikləri görə bilərik. Misal üçün “Söz Heykəli”ndə anlatdığı şəxslər sadəcə bəlli əsərlərdən alınmamış, ətrafda o olaylara şahid olmuş insanlarla da söhbət edilərək əsərə müdhiş bir canlılıq və gerçəkçilik qatmışdır. Əsərdə Mikayıl Müşfiq, Abbas Səhhət, Mirzə Fətəli Axundov və digər şəxsiyyətlər, xarakterləri, alışqanlıqları, cəsarətləri, acıları, uğurları, sevgiləri və məğlubiyyətləri verilərkən mövzunun özündəki səmimiyyətə sadiq qalınmışdır.

Əsərləri Almaniyanın soyuq, qarlı axşamlarında oxuyarkən içimi isti duyğular sardı. Amma bir yerə gəlincə dəyərli yazara küsdüm deyə bilərəm. Çünki yazımın başında anlatdığım mürəkkəb ləkələrinin tam yanına getmişəm, xəbərim olmamış. Oradaki mürəkkəb ləkələri əslində mənim üçün Geothenin masasına tökülmüş ləkələrdən daha qiymətliydi. Rafael Hüseynov “Söz Heykəli”ndə o mürəkkəb ləkələrindən bəhs edir. Mirzə Fətəli Axundov Rus Çarlığının bir məmuru olaraq Təbrizə gedər. Orada bir ara zaman tapınca orada yaşayan bacılarını tapar. Bacıları ona öz əlləriylə tikdikləri masa örtülərindən hədiyyə edərlər. Mirzə xəstə yatdığında çarpayısının yanındakı masaya əyilib yazı yazarkən masanın üzərində olan o örtülərdən birinə mürəkkəb salar və o ləkələr eləcə qalar.

Rafael Hüseynov əsərində bu mövzudan bəhs edərkən o örtünün harada olduğunu belə yazır: “Nizami Muzeyində Mirzə Fətəlidən qalan əşyalardan onun mənzilinin guşələrini canlandıran iki balaca otaq düzəltmişəm. Həmin tikmə- işləmə örtü də oradadır. Həmin örtüyü mən hər gün görürəm. Hərdən götürüb nəvazişlə sığallayıram”.

Ah, Rafael bəy, ah!

Biz şair Haşimlə ta Frankfurtlara gedib Geothenin masasındakı mürəkkəb ləkələrini ziyarət edirik, iki addım yanımızda olan Mirzə Fətəlidən qalmış ləkələri sadəcə özün görürsən, eləmi?

Orxan ARAS

Almaniyadan yazır

525-ci qəzet.- 2013.- 30 yanvar.- S.4.