Kurt Vonnequt kimi düşünmək və yazmaq...

Hər birimizin danışmaq istədiyimiz, ya da danışmalı olduğumuz bir hekayə var, məncə. Bəlkə də, bu hekayəmizin hamını təəccübləndirə, ağlada, kövrəldə biləcəyini düşünür və bununla qürur duyuruq. Ancaq bir nəfər var ki, o, bizim qəmli-kədərli, faciəli hekayəmizi diqqətlə dinləyəcək və sakitcə, təmkinini pozmadan deyəcək: olan işdi. Təəssüf ki, bunu praktik cəhətdən yoxlamağımız mümkün deyil. Amma sözümü qəribçiliyə salmayın, yolunuz “o tərəflərə” düşəndə təcrübədən keçirərsiniz...

Kurt Vonnequtun bioqrafiyası haqqında uzun-uzadı danışmaq fikrindən tamam uzağam. Onun barəsində məlumat almaq qəliz məsələ deyil. Bunun üçün “Google”da Kurt Vonnequt yazıb “enter” düyməsini sıxmaq kifayətdir. Bu səbəbdən yazıçını tez dünyaya gətirib tez də yola salırıq: 1922-ci ildə İndiana ştatının İndianapolis şəhərində anadan olub, 11 aprel 2007-ci ildə isə dünyasını dəyişib.

Onun adı çəkiləndə ilk yada düşən yumor və ironiyadır. Ancaq sərt bir yumor, ağrılı bir ironiya. Kurt Vonnequt elə bir estetikanın yazıçısıdır ki, hər səhifəni çevirdikcə oxucu romanın bir parçasına çevrilir və bir də görürsən ki, sən də obraza çevrilib hadisələrin mərkəzində dayanmısan. Onun romanlarından nələrisə əxz eləmək, ona hansı rakursdan yanaşmaq, hansı yozumları vermək oxucunun mütaliəsindən, dünyagörüşündən, ədəbiyyata baxışından asılıdır.

Ölümündən bir neçə ay öncə “US Airways Magazine” jurnalı üçün ondan müsahibə alan (bu, yazıçının son müsahibəsi idi) jurnalist soruşur:

– İlk əsəriniz də daxil olmaqla artıq qırx ildir ki, insanlar sizin kitablarınızı sevə-sevə oxuyurlar. Sizcə, bunun səbəbi nədədir?

Kurt Vonnequt:

– Mən uşaq dili ilə yazıram. Məhz bu səbəbdən əsərlərimi məktəblərdə oxuyurlar.

Bu, həqiqətən də belədir. Onun cümlələri qısa və akademizmdən uzaqdır. Lakin yazıçı uşaq dilində yazsa da, ciddi və böyük mətləblərdən danışır. Məsələn, Drezdenin bombalanması, Xirosimaya atom bombasının atılması kimi...

“Pişik beşiyi” romanı Xirosimaya atom bombası atılan gün bomba ilə bağlı insanların nə işlə məşğul olduğu haqqında əsər yazmaq istəyən Con adlı bir jurnalistin kitabıdır. “Dünyanın sona çatdığı gün” kitabını yazmaq istəyən Con material toplamaq üçün müxtəlif adamlarla görüşür, səfərlər edir. Bununla da mətnin yazılma prosesinin də mətnə daxil edilməsi fəndi (metafiction) gerçəkləşir. Postmodern romanlarda bu metoddan geniş istifadə olunur. Müəllifin bu fənddən istifadə etməsinin məqsədi budur ki, oxucu mətnin qurama olduğunu, hər şeyin yazıçı təxəyyülünün məhsulu olduğunu anlasın. Romanın əvvəlində yazıçının qeydi də bunu təsdiqləyir: “Bu kitabda heç nə doğru deyil”. Bu metod elə qurulur ki, sanki, burada əvvəlcədən hesablanmış heç bir şey yoxdu, hər şey heç ekspromt, gözlənilmədən baş verir. Bununla yanaşı həm də yazıçı öz mətnindən xəbərdar olduğuna tez-tez işarələr edir.

Əsərin ilk səhifəsində Con yazmaq istədiyi kitabın xristian dininə uyğun bir kitab olacağını deyir. O vaxtlar xristian olduğunu vurğulayır və ardından əlavə edir: “İndi isə Bokononçuyam”. Postmodern romanların əsas xüsusiyyətlərindən (?) biri də budur ki, bu estetika ilə yazılmış əsərlərin mərkəzi nöqtəsi, mütləq həqiqəti olmur. Postmodern yazıçılar ənənəvi dəyərləri yenidən, daha rasional şəkildə dəyərləndirməyi təklif edirlər. “Pişik beşiyi” romanında Vonnequtun dinə ironyasını, bütün stereotipləri dağıtmaq istəyini görürük və şübhəsiz ki, usta yazıçının bu istəyi sadəcə istək olaraq qalmır: o, öz yeni dinini uydurur və onun kitabını da yazır. Bu kitabın dinə ironyası ilə (və öz yeni “din”inə də aftoironyası) yanaşı, həm də özlüyündə yeni bir fəndi gerçəkləşdirir – kitab içində kitab (mətn içində mətn). Beləliklə, oxucu iç-içə keçirilmiş üç kitab oxuyur: birincisi, Kurt Vonnequtun “Pişik beşiyi”; ikincisi, jurnalist Conun yazdığı “Dünyanın sona çatdığı gün”; üçüncüsü, Bokonon dininin kutsal kitabı olan “Bokononun kitabları”.

Yazıçı xristian dininə, onun peyğəmbərinə, müqəddəs kitabına tez-tez ironiya edir: “Növbəti səhifədə “Bokononun Kitabları”ndan bir cümlə vardı. Sözlər səhifədən çıxıb beynimə girdi və sevgiylə qarşılandı. Bokonon İsanın “Sezarın haqqını Sezara verin” fikrini dəyişdirərək deyirdi: “Sezarı boş verin, Sezarın dünyadan xəbəri yoxdu”.

Və ya çılpaq vəziyyətdə adaya düşən Bokonon deyir:

Uşaq kimi ol –

deyir İncil.

Uşaq kimiyəm

bugün mən.

Kurt Vonnequt həm xristian dininə, həm də öz uydurduğu dinə, onun yaradıcısına, kitabına ironiya ilə yanaşır. Məsələn, Bokononçuluğun “müqəddəs” kitabında yazılır:

İstədim ki, hər şeyin

bir mənası olsun.

Ki, sevinək,

hirslənməyək.

Yalanlar uydurdum.

Hamısına inandılar.

Və dünya cənnət oldu.

Və yaxud: “Hökmətin apardığı islahatların insanları səfalətdən qurtara bilməyəciyini anlayanda, bu din tək ümid yeri olaraq qaldı. Həqiqət xalqın düşməniydi, çünki həqiqətlər qorxuncdu. Bokononun işi isə xalqa getdikcə daha gözəl yalanlar danışmaq idi”.

İndi isə əsərin digər estetik tərəflərinə – ikiləşmə və intertekstuallığa (mətnlərarası əlaqə) keçirik. Postmodern romanlarda ənənəvi daş xarakterli obrazlar olmur. Olsa belə, bu, yazıçının ironiyası kimi ortaya çıxır. Bu romanlar üçün “çoxüzlü”, “simasız” obrazlar xarakterikdir. Məsələn, öz vətənində qanunsuz bir işdə adı hallandığından Frank Hoenikker San Lorenzo adasının vətəndaşlığına keçir və həyatında yeni səhifə açılır. İndi keçmişdə başına gələn hadisəyə görə onu ittiham etmək mümkün deyil, o artıq başqa Frankdır. Yaxud Newtun Hoenikkerin sevgilisi Zinkanın mühacirət oyunları, sonra onun iyirmi üç yaşında yox, qırx iki yaşında olduğunun ortaya çıxması. Və ya Bokononun əsl adı Consondur. Adanın yerli sakinləri isə onu Conson kimi yox, Bokonon kimi tanıyırlar. Yaxud da jurnalist Conun ona Conah deyə müraciət etməsini istəməsi ikiləşməyə misal ola bilər. Romanın intertekstuallığına gəldikdə isə Herman Melvillin “Mobi Dik”, Conatan Sviftin “Qulliverin səyahəti” və İncil arasında qurulan əlaqələri göstərmək olar.

Kollaj üsulundan istifadə edən yazıçı əsəri 127 kiçik fəsilə bölüb. Biz tez-tez qəzetlərdən götürülmüş hissələrlə, məktublardan parçalarla qarşılaşırıq. Bu roman haqqında ən maraqlı hadisə isə budur ki, 1946-cı antropologiyadan magistr dərəcəsini ala bilməyən Vonnequt sonralar “Pişik beşiyi” romanına görə bu adı qazanır.

Kurt Vonnequtun ən səs-küylü romanı “Sallaqxana №5 və ya uşaqların səlib yürüşü”dür (1969). Bundan əvvəl yazıçı çoxlu sayda hekayələr, bir neçə roman yazsa da “Sallaqxana №5” ona dünya şöhrəti qazandırdı. Romanın çap olunduğu zamanda siyasi, ictimai hadisələrdə qarışıqlıq vardı. Çox keçmir ki, bu romanın oxunması qadağan olunur. Lakin bütün qadağalara baxmayaraq “Sallaqxana №5” ingilis dilində yazılmış ən yaxşı 100 romandan biri hesab olunur.

Əsərin mövzusu 1945-ci ildə Amerika və ingilis hərbi qüvvələrinin Drezdeni bombalamasından götürülüb. Kurt Vonnequt da 135.000 adamın öldüyü bu hadisənin canlı şahidlərindən biri idi. Drezden şəhərinin xarabalığını, minlərlə insanın adi şeylər üstündə güllələnməsi (məsələn, başqasının çaydanını götürdüyü üçün öldürülən əsgər) yazıçıda dərin iz buraxır. Əsərin ilk cümləsi belədir: “Demək olar ki, yazdıqlarımın hamısı həqiqətdir. Ən azından, müharibə ilə bağlı hissə”. Şübhəsiz ki, romanın əsas qəhrəmanı Billi Pliqrimin başına gələn əhvalatların bir çoxu yazıçının öz yaşantılarıdır. Lakin romanda həqiqət və təxəyyül iç-içə keçirilib. Reallıq və uydurma arasındakı sərhədlər silinib. Birdə ki, hadisələrin doğrudan da yazıçının başına gəlib-gəlməməsi əsas deyil və bunun haqqında qəti şəkildə nəsə demək çətindir. Yazıçı da oxucunun bu fikrə köklənməsini heç istəmir. Çünki romanın ötürdüyü mesaj tamam başqadır.

Bu romanında da Vonnequt hər şeyə ironik yanaşması ilə seçilir. O, ustalıqla hadisələri elə nəql edir ki, oxucu ən ağır faciəyə belə gülür. Ancaq bu gülüşün altındakı ağrını da duyursan və güldüyün üçün özünü günahkar hiss edirsən.

Romanın süjeti başlanğıcdan sona, birxətli deyil. Bir çox paralel zamanlar qurulub. Əsərin qəhrəmanı Billi Pliqrim tez-tez zamandan qopur və o, bir qapıdan 1955-ci ildə girib, o birindən 1945-ci ildə çıxır. Həmin qapıdan qayıdıb gözünü 1963-cü ildə açır. Beləliklə Billi doğulmasını və ölümünü dəfələrlə görür. O, hansı zamana düşməsini idarə edə bilmir, gah müharibə illərinə, gah uşaqlığına, gah gəncliyinə, gah da qocalığına səyahət edir.

Bütün estetik tərəfləri ilə yanaşı, “Sallaqxana №5” romanında mənim üçün ən dəyərli məsələ yazıçının müharibəyə baxışıdır. Bu əsər pafosdan, şişirdilmiş qəhrəmanlıqdan, yalançı vətənpərvərlikdən kilometrlərlə uzaqdır. Yazıçı hər stiuasiyadan məharətlə çıxan, bütün hallarda təmkinini, soyuqqanlılığını itirməyən, bir sözlə, suda batmaz, odda yanmaz personajlar yox, həyat təcrübəsi olmayan, xəyalpərəst, müəllifin diliylə desək “uşaqlığın son anlarını yaşayan axmaq bakirlər” obrazları yaradıb. Vonnequtun romana ikinci ad kimi “Uşaqların səlib yürüşü” verməsinin də səbəbi budur.

Tralfamadorlular tərəfindən oğurlananda Billi onlardan sülhün sirrini öyrənmək və onu Yerə aparıb hamını xilas etmək istəyir. Bir az söhbətdən sonra isə aydın olur ki, müharibələrin qarşısını almaq mənasız fikirdir. Və ona verilən məsləhət belə olur: “Dünyalıların öyrənməli olduğu yeganə şey budur, əgər onlar kifayət qədər yorulmayıblarsa, pis günlərə fikir verməsinlər və diqqətlərini yaxşı günlərə cəmləsinlər”.

...Görəsən, müharibə haqqında əsər yazmaqla müharibələrin, qırğınların qarşısını almaq mümkündürmü? Kurt Vonnequt “Sallaqxana №5”, “Pişik beşiyi” kimi romanlarını yazanda müharibələrin birdəfəlik bitəcəyinə inanırdımı? Məncə, bu sualların cavabı Vonnequt üçün çoxdan aydındır. Diqqətli oxucular da yazıçının nəyə işarə etdiyindən xəbərsiz deyil. Mən bu işarələrdən yalnız birini yazıb, məqaləni bitirmək istəyirəm:

– Bilirsən, mən adamların müharibə əleyhinə kitab yazdıqlarını eşidəndə onlara nə deyirəm?.

– Yox, nə deyirsiniz, cənab Starr?

– Mən deyirəm ki, onun əvəzinə niyə buzlaşma əleyhinə kitab yazmırsınız?

Əlbəttə, o demək istəyirdi ki, müharibələr həmişə olacaq. Qırğınların qarşısını almaq buzlaşmanın qarşısını almaq qədər “asan”dır. Mən də buna inanıram. Müharibələr buzlaqlar kimi üstümüzə hərəkət etməsələr də, köhnə tanış – ölüm həmişə olacaq.

Ramil Əhməd

525-ci qəzet.- 2014.- 12 aprel.- S.16.