Böyük bir problemin düşündürücü tərəfləri

“Bu müzəffər xalqın yalnız tarixçiləri çatışmayıb ki, onların ağlasığmaz qələbələrinin şöhrətini yaysınlar. Bu cəngavər xalq əbədi məğlubedilməzliyinə inanıb keçmiş qələbələrinin əbədiləşdirilməsi qayğısına qətiyyən qalmamışdır”.

Şarl Lui Monteskyo

Epiqrafda Ş.L.Monteskyonun bəhs etdiyi xalq türk xalqıdır, sözün geniş mənasında türk etnosudur. Başlıqda bizim “böyük bir problem” adlandırdığımız – türk sivilizasiyası problemidir. Problemin çətinliyi, hər şeydən əvvəl, ondadır ki, Samuel Hantinqton, Arnold Toynbi, Frensis Fukuyama və başqa mütəxəssislər türk sivilizasiyasını müstəqil bir sivilizasiya kimi götürmək istəməyiblər. Adlarını çəkdiyimiz və çəkmədiyimiz sivilizasiyaşünasların mövqeyindən fərqli mövqe tutub, türk sivilizasiyasını müstəqil bir sivilizasiya kimi araşdıranlar isə, əsasən, bu sivilizasiyaya mənsub ölkələrin mütəxəssisləridir. Belə mütəxəssislərdən biri də Ərəstü Həbibbəylidir. O, “Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası” əsərində türk sivilizasiyasının konturlarını cızmağa və bu konturlar daxilində onun (türk sivilizasiyasının) təsir imkanlarını müəyyənləşdirməyə təşəbbüs göstərir. Təşəbbüsün bəhrə verdiyini, böyük bir problemin düşündürücü məqamlarının diqqət mərkəzinə çəkildiyini əsərin Yusif Gədikli tərəfindən Türkiyə türkcəsinə çevrilib, “Uyqarlıkların kavşağında türk dünyası” adı ilə İstanbulda çap olunmasından da görmək olar.

Türk sivilizasiyasından əsaslı şəkildə danışmaq, heç şübhəsiz, sivilizasiya anlayışına doğru-düzgün yanaşmaqdan, bu anlayışın mədəniyyət, din, dil, etnos və s. kimi məsələlərlə əlaqəsini aydınlaşdırmaqdan çox asılıdır. Mədəniyyət və sivilizasiya əlaqələrində qəbul olunmuş ümumi qənaət belədir: sivilizasiya mədəniyyətin inkişafının xüsusi bir səviyyəsidir. Bütün xalqların özünəməxsus mədəniyyəti olsa da, heç də bütün xalqları sivilizasiya yaradıcıları saymaq doğru deyil. Mədəniyyətin hansı dərəcə və səviyyəsinin sivilizasiya göstəricisi olduğunu aydınlaşdırmaq üçün bu sahə ilə bağlı ilkin terminoloji mənaları xatırlatmaq lazım gəlir. Nəzərə almağa ehtiyac yaranır ki, bugün dilimizdə geniş şəkildə işlənən ərəb mənşəli “mədəniyyət” sözü “şəhər” mənasını verən “mədinə” sözü ilə bağlıdır və “mədəni” sözünün ilkin mənası məhz “şəhərli, oturaq” deməkdir. Maraqlıdır ki, kökü qədim Romaya gedib çıxan “kultura” sözü də “mədəniyyət” sözü kimi oturaq həyat tərzi ilə bağlı olaraq işlənib. Qədim romalılar “kultura” sözü altında, ilk növbədə, torpağın əkilib-becərilməsi ənənəsini nəzərdə tutublar. Alman, fransız və ingilis dillərində də əvvəlcə kənd təsərrüfatı termini kimi işlənən “kultura” sözündən elmi və bədii ədəbiyyatda bir metafora kimi istifadə edilib. XVIII əsrdən etibarən “kultura” sözü Avropada iki məna daşımağa başlayıb: bilik və təcrübə əsasında insanın təbiət üzərində hökmranlığı; insanın mənəvi zənginliyi. “Kultura” sözünün ikinci mənası XVIII əsr Avropa mütəfəkkirlərini daha çox məşğul edib. Məsələn, alman filosofu İ.Kant “kultura”nın mahiyyətini əxlaqi dəyərlərin ötəri hisslər üzərindəki hökmranlığında görüb. Mədəniyyətin daha çox mənəvi dəyərlərlə əlaqələndirilməsi tədricən sivilizasiya anlayışının daha çox texniki tərəqqi ilə əlaqələndirilməsinə gətirib çıxarıb. “Sivilizasiya” sözünün latınca “vətəndaş və şəhərli” mənaları verən “sivis” sözündən yarandığını xatırladan mütəxəssislər sivilizasiyanı şəhərdə yaranan maddi mədəniyyət kimi daha çox təqdim etməyə başlayıblar. İstər mədəniyyət, istərsə də sivilizasiya anlayışlarına münasibət bildirərkən oturaqlığın, şəhər salıb maddi və mənəvi sərvətlər ortaya qoymağın ön plana çıxarılması türk sivilizasiyası ilə bağlı bəzi mətləblərə aydınlıq gətirir. Aydın olur ki, türk sivilizasiyasının inkar edilməsinin kökündə duran məsələlərdən biri bu etnosun köçəriliklə bağlılığı məsələsidir. Məsələnin ciddiliyini, türk sivilizasiyasının çözülməsində bu məsələnin vacib məqamlardan olduğunu nəzərə alan Ə.Həbibbəyli türk köçəriliyi və türk vətəni anlayışlarını yan-yanaşı qoyur və fərqli münasibət nümayiş etdirir. Fərqli münasibət türk etnosunu kiçik bir coğrafi əraziyə (Altaya, Orta Asiyaya, Qafqaza, Ön Asiyaya...) bağlamaq tendensiyasına qarşı çıxmaq, böyük və son dərəcə enerjili bir etnosun vətənini Altay, Orta Asiya, Qafqaz və Ön Asiyanı... bütövlükdə əhatə edən ucsuz-bucaqsız ərazidə axtarmaq təşəbbüsündə ortaya çıxır: “Biz etno-mədəni landşaft bağlılığı nəzəriyyəsinə üstünlük verir və türkləri Avrasiya məkanında Çöl landşaftı daxilində yerli xalq hesab edirik. Bu məkanın sərhədləri isə şərqdə Lena çayı hövzəsindən, Altay dağlarından, Böyük Çin səddindən, Hindquş dağlarının Əfqanıstan sərhədlərindən qərbdə Aralıq dənizi sahillərinə, Krıma, Moldovaya, hətta bir qədər də qərbə doğru Macarıstana qədər, şimalda Sibirdən başlayaraq cənubda İran körfəzinə, Dəclə və Fərat çayları hövzəsinədək böyük əraziləri əhatə edir”. Kifayət qədər geniş sərhədlər daxilində yaşamalı olan, müxtəlif xalqlarla qaynayıb-qarışan türk etnosu bir-birindən fərqli sivilizasiya sistemlərinə yiyələnib: Uzaq Şərq, Yaxın Şərq və Qərb sivilizasiya sistemləri. Eyni etnosun bir-birindən fərqli sivilizasiya dəyərlərinə yiyələnməsində təəccüblü bir şey yoxdur. Çünki mədəniyyət daha çox milli mahiyyət daşıdığı halda, sivilizasiya daha çox beynəlmiləl mahiyyət daşıyır və mədəniyyət etibarilə xeyli fərqli olan xalqların vahid sivilizasiya sistemində yaşaması təbii sosial-mədəni prosesə çevrilir. Əlbəttə, mədəniyyət və sivilizasiyalar toqquşmasına xalqların heç də hamısı eyni dərəcə duruş gətirə bilmir. Toqquşmada varlığını itirənlər də olur, varlığını qoruyub saxlayanlar da. Ziya Göyalpın sözləri ilə desək, milli mədəniyyəti güclü, ancaq sivilizasiyası zəif bir millətlə milli mədəniyyəti pozulmuş, ancaq sivilizasiyası yüksək olan başqa bir millət siyasi savaşa girəndə birinci millət qalib gəlir. Ziya Göyalp buna misal olaraq, farsların qədim misirliləri, yunanların farsları, makedoniyalıların yunanları, romalıların makedoniyalıları, ərəblərin sasaniləri, türklərin ərəbləri məğlub etməsini xatırladır. Gətirilən bu misallardan da görünür ki, mədəniyyətin və sivilizasiyanın tarixi inkişafı nisbi səciyyə daşıyır. Dünən başqasına qalib gələn millətin bir müddət sonra ağır məğlubiyyətə uğraması məhz milli mədəniyyətin güclənməsi və zəifləməsi amilləri ilə də izah oluna bilər. Bu məntiqlə yanaşsaq, türkün saysız-hesabsız zəfər yürüşlərini barbarlıq yürüşləri sayanların nə qədər qərəzli mövqe tutmasını aydınca görər, böyük qələbələri təmin edən türk hərb sənətinin yüksək bir mədəniyyətdən xəbər verməsinə bir daha inanmış olarıq. Sivilizasiyanın şəhər mədəniyyəti ilə bağlılığı məsələsinə qayıtsaq belə, türk sivilizasiyasından bu yöndə danışmağa kifayət qədər əsas tapa bilərik. Belə əsaslardan birini Ə.Həbibbəyli türk dövlətçilik ənənəsində görür. Şəhər mədəniyyətini, həmçinin yazılı mədəniyyəti mühüm dövlətçilik atributlarından hesab edən Ə.Həbibbəyli tarixdə yaranmış qüdrətli türk dövlətlərini yada salır: Hun imperiyası (e.ə. 220-216), Göytürk xaqanlığı (552-743), Xəzər xaqanlığı (651-983), Uyğur xaqanlığı (744-840), Qaraxanlı dövləti (840-1212), Böyük Səlcuq imperiyası (1040-1157), Xarəzmşahlar dövləti (1097-1231), Eldəgizlər dövləti (1136-1225), Əyyubilər dövləti (1171-1348), Dehli Türk sultanlığı (1206-1413), Misir Məmlük dövləti (1250-1517), Osmanlı imperiyası (1299-1922), Teymurilər dövləti (1370-1507), Səfəvi dövləti (1501-1732), Böyük Moğol imperiyası (1526-1858), Qacar dövləti (1794-1925). Böyüklü-kiçikli 100-dən çox türk dövlətinin yarandığını qeyd edən Ə.Həbibbəyli dövlətçiliyi türk sivilizasiyasının mühüm xüsusiyyətlərindən, göstəricilərindən sayır. Birqütblü, ikiqütblü və çoxqütblü sivilizasiyalar sırasında Ə.Həbibbəyli türk sivilizasiyasını çoxqütblülər sırasına daxil edir: “Tarixin müxtəlif zamanlarında və hətta bəzən eyni zaman periodunda türk sivilizasiyası bir neçə mərkəzi güc üzərində qurulmuşdur. Məsələn, birinci nəsil sivilizasiyalar dövründə... Uzaq Şərqdə türk sivilizasiyasının izlərinə rast gəlirik. Sonrakı mərhələlərdə Osmanlı, Səfəvi dövlətləri, Misir Məmlük sultanlığı, Böyük Moğol imperiyasının timsalında türk sivilizasiyasının güc mərkəzləri artmışdır”. Sivilizasiyadan danışarkən Ə.Həbibbəylinin güc mərkəzlərindən bəhs etməsinə təsadüfi hal kimi baxmaq olmaz. Məsələ burasındadır ki, sivilizasiyaların meydana çıxmasında siyasi güc mərkəzlərinin, xüsusən də imperiyaların mühüm rol oynaması elmdə qəbul edilmiş bir həqiqətdir və Ə.Həbibbəyli həmin həqiqətə əsaslanıb geopolitika tarixində türk varlığını təsdiq edən səciyyəvi faktlara nəzər salır. Geopolitik nəzəriyyələrdə sivilizasiyanın iki mühüm faktora – quru və dəniz hökmranlığına əsasən müəyyən edildiyini nəzərə alan Ə.Həbibbəyli türk tarixinin şanlı səhifələrindən bəzilərini xatırlatmalı olur: “Türk sivilizasiyasının dənizlərdə də hökmranlıq dövrü olmuşdur. Hələ avropalıların bu statusa yiyələnməsindən əvvəl XV əsrdə Osmanlı dövləti Aralıq dənizində, Qara dənizdə, hətta Hind okeanında əsas söz sahibi olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, bu dövrə aid bəzi tarixi mənbələrdə Aralıq dənizini “Türk gölü” adlandırırlar. Osmanlı donanmasının paşası Barbaros Xeyrəddin Paşanın (1475-1546) adı hələ də dünya müharibə tarixində əzəmətlə yad edilir. Bir sözlə, türk sivilizasiyası quruda olduğu kimi, dənizlərdə də silinməz izlər buraxmışdır”. Quruda və dənizlərdə hökmranlıq edib silinməz izlər buraxmaq başqa güc mərkəzləri, xüsusən Qərb dövlətləri ilə toqquşmaq deməkdir. Amma bu toqquşma hərbi-siyasi toqquşmadan qabaq sivilizasiya toqquşmasıdır. Fərqli sivilizasiyaların bu cür toqquşması yüzillər boyu özünü göstərdiyi kimi, bu gün də özünü göstərir. Bu gün biz aşkar və ya gizli şəkildə gedən Şərq-Qərb qarşıdurma proseslərinin şahidləri və ya iştirakçılarıyıq. Heç kimə sirr deyil ki, bu proseslərin əsasında duran sivilizasiya fərqlərindən biri dini amillə bağlıdır.

Eyni sivilizasiyaya mənsub xalqların müxtəlif dinləri təmsil etməsi (məsələn, türklərin islam, xristianlıq, musəvilik dinlərini qəbul etməsi) faktından da görmək olar ki, din sivilizasiya üçün heç də əsas göstərici sayıla bilməz. Dinə münasibətdə sivilizasiyaların özünəməxsus cəhətlərini üzə çıxarmaq isə mümkün olan işdir. İslam dininə münasibətdə türk sivilizasiyanın ən mühüm özünəməxsusluğu tanrıçılıq sistemi ilə bağlıdır. Az-çox monoteist dünyagörüşə əsaslanan bu sistemə görə, Tanrı təkdir və yerin-göyün yeganə yaradıcısıdır. Tanrı dövləti və milləti qoruyur, xaqana nəfəs verən və ondan nəfəsi geri alan Tanrıdır. Tanrıçılığın nə müqəddəs kitabı, nə də peyğəmbəri var. İnsan Tanrı ilə heç bir vasitəçi olmadan danışır. Bu cür təməl xüsusiyyətlərlə səciyyələnən tanrıçılıq müəyyən qədər islamla səsləşir və bir çox mütəxəssislərin, o cümlədən Ə.Həbibbəylinin qənaətinə görə, türkləri islama bağlayan başlıca amillərdən biri məhz həmin səsləşmədir. İslama qədər türklərin monoteist dünyagörüşə sahib olması bu etnosu ərəblərdən və farslardan, türk sivilizasiyasını ərəb və fars sivilizasiyalarından fərqləndirir. Tanrıçılıqla islam dəyərləri arasında müəyyən uyğunluğun olması türklərin zaman-zaman islamın qüdrətli hərbi dayağına çevrilməsində mühüm rol oynayır. Səlib yürüşlərinə qarşı çıxan islam ordusunun əsas hissəsi məhz türklərdən ibarət olur. İslam uğrunda çarpışmalarda özlərinin savaş sənətini ortaya qoyan türklər islamdan sonrakı dini-fəlsəfi cərəyanların yaranmasında yaxından iştirak edirlər. Bu məsələyə xüsusi diqqət yetirən Ə.Həbibbəyli sufizmlə əlaqədar yazır: “Türklərin Göy Tanrı inancı, ruhlar kultu sufizmin mistisizmində öz təzahürünü göstərmişdir. İslam dini daxilində ilk türk təriqəti olan yəsəvilik də bu xəttin davamıdır. Xoca Əhməd Yəsəvi (1093-1166) davamçıları islama türk adət-ənənələrini gətirməklə bir türk-islam sintezi yaratmışlar. Təsadüfi deyil ki, türk cəmiyyəti üçün xarakterik olan qadın-kişi bərabərliyi yəsəviliyin təsiri ilə formalaşan bəktaşilikdə əsas xüsusiyyətlərdən biridir. Yəsəvilik həm də islama dərvişliyi gətirməklə dini xalqa daha da yaxınlaşdırmışdır”. Bütün bunlar əsasında Ə.Həbibbəyli yəsəviliyi dini-mənəvi dəyər sayır və belə bir dəyərin böyük sivilizasiya göstəricisi olduğunu nəzər-diqqətə çatdırır.

Qarşıya qoyulan problem ətrafında Ə.Həbibbəylinin diqqət yetirdiyi mühüm xətlərdən biri sivilizasiyalararası münasibət xəttidir. Müəllif bu xətt əsasında, bir az konkret desək, həm Şərq, həm də Qərb sivilizasiyaları ilə əlaqələr müstəvisində türk sivilizasiyasının mövcudluq dərəcəsini müəyyənləşdirməyə çalışır. Tanrıçılıqla islam arasında az-çox uyğunluq olduğunu, islamın güclənməsində türklərin mühüm rol oynadığını vurğulayan Ə.Həbibbəyli ərəb və türk güc mərkəzlərinin qarşılıqlı əlaqələrinə, kimin nə vaxt kimə hökmranlıq etməsi məsələsinə aydınlıq gətirməyi vacib bilir: “Tarixdə həm ərəblərin türklər üzərində (VII-XI əsrlər), həm də türklərin ərəblər üzərində (XI-XX əsrlər arasında müəyyən fasilələrlə) hakimiyyəti dövründə bu iki sivilizasiya daşıyıcılarının münasibətləri formalaşmışdır... Müşahidə olunan əsas məqam ondan ibarətdir ki, sivilizasiya müstəvisində hər iki mədəni tip öz inkişafının qabarma mərhələsində (passionar aktivlik mərhələsində) bir-birlərinin yerləşmə arealına müəyyən tarixi dövr ərzində nəzarət etmişlər”. Göründüyü kimi, dünyaya yeni din təqdim edən bir milləti əsrlər boyu idarə etmək türk sivilizasiyasının danılmaz tarixi göstəricilərindən biri kimi xatırlanır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, sivilizasiyalararası münasibətlərdən danışarkən Ə.Həbibbəyli farslar və slavyanlar üzərində də türk hökmranlığının əsrlər boyu davam etdiyini xüsusi olaraq vurğulayır. “Sivilizasiyası olmayan millət başqa millətləri zaman-zaman idarə edə bilməz” məntiqinə əsaslanan müəllif türk dövlətçilik tarixinin səciyyəvi səhifələrini məqsədyönlü şəkildə vərəqləməli olur: “İranda təxminən X-XI əsrlərdən başlayaraq XX əsrdə pəhləvilərin hakimiyyətə gəlməsinədək olan dövrdə hakimiyyətdə türk mənşəli sülalələr olmuşlar: qəznəvilər (962-1186), səlcuqlar (XI-XIII əsrlər), xarəzmşahlar (1097-1231), səfəvilər (1501-1736), əfşarlar (1736-1744), qacarlar (1796-1925)”. Söz yox ki, türk siyasi hökmranlığından bəhs edən məqamlarda Ə.Həbibbəyli türk dünyagörüşünün müqayisə zəminində incələnməsi məsələsini diqqətdən kənarda saxlamır. Belə incələmələrdən birini o, türk-fars, tanrıçılıq-atəşpərəstlik müqayisəsində ortaya çıxarır. Özündən əvvəlki tədqiqatçıların qənaətlərinə arxalanan Ə.Həbibbəyli bu fikirdədir ki, zərdüştlükdə xeyir və şər bir-birilə vuruşan müstəqil ilahi qüvvələrdir, tanrıçılıqda isə xeyir və şər hər bir insanın daxilində mübarizə aparır. Atəşpərəstlərdə lap yaxın qohumların bir-biri ilə ailə qurması (insest) mümkün sayıldığı halda, türklərdə ekzoqamiya (kənar tayfadan evlənmə) ənənəsi hökm sürüb. Atəşpərəstlərdə oda sitayiş dini dünyagörüşün əsas mahiyyətini təşkil edirsə, türklərdə od kultu odun təmizləyici magik funksiya daşıması ilə bağlıdır (məsələn, tanrıçılıq ənənəsinə görə, gəlin gələndə o, iki odun arasından keçib bəy evinə daxil olmalı idi). Atəşpərəstlər qurdu məhv ediləsi düşmən qüvvə sayıblarsa, türklər “qurd üzü mübarəkdir” deyib, ona müqəddəs varlıq kimi baxıblar. Bütün bu kimi faktlar əsasında Ə.Həbibbəyli türk sivilizasiyasının İran-fars sivilizasiyası ilə yan-yanaşı mövcud olması qənaətini irəli sürür.

Əhatəsində olduğu xalqlara türklərin tarixən əsaslı təsir göstərməsi o dərəcədə danılmaz faktdır ki, bu faktı türk təsiri altına düşmüş xalqların nümayəndələri də bəzən etiraf etməli olurlar. Bu baxımdan rus Avrasiya nəzəriyyəsi tərəfdarlarının fikirləri xüsusi maraq doğurur. P.Savitski belə hesab edir ki, Rusiya geosiyasi müstəqilliyinə və german-roman mənəvi işğalından qurtarmasına görə yalnız monqol-tatarlara borcludur; monqol-tatarlar olmasaydı, Rusiya da olmayacaqdı. N.Trubetskoy belə hesab edir ki, əgər damarlarında Turan qanı axmayan rus tapmaq müşkül məsələdirsə, onda biz rusların düzgün milli özünüdərki üçün bizdə Turan elementinin mövcud olduğunu qəbul etməliyik. Türk xalqlarının folkloru və etnoqrafiyası sahəsində ciddi toplama və araşdırma işləri aparan Q.Potanin isə slavyan və Qərb mədəniyyətinə əsaslı türk təsirini xüsusi konsepsiya səviyyəsində irəli sürür. O, belə hesab edir ki, slavyan, eləcə də Avropa xalqlarında rast gəldiyimiz bir sıra məşhur folklor süjetləri və motivləri türk xalqlarından alınmadır. Dünyanın ən qədim və ən mühafizəkar sivilizasiyalarından olan çin sivilizasiyası ilə tutuşdurmalar belə, türk varlığından danışmağa xeyli miqdarda material verir. “Türklərin çin ideologiyasına qarşı öz ideoloji sistemi olmuşdur”. L.Qumilyovun bu tezisini əldə əsas tutan Ə.Həbibbəyli türk-çin qarşılaşdırmasında fərqli məqamlar üzərində daha çox dayanır. Məsələn, belə bir məqam: “Qadına münasibətdə fərqli yanaşma mövcud olmuşdur. Çinlilər üçün atanın bütün qadınları ana hesab olunduğu halda, türklər üçün ana yalnız bir olmuşdur, atanın bütün digər qadınları isə ana hesab olunmamışdır. Çinli qadınlar o zamanlar işləmirdilər, onların əsas vəzifələri uşaq dünyaya gətirmək və onu böyütmək idi. Türklərdə isə qadın ev təsərrüfatını idarə edirdi. Bundan başqa, əski türklərdə qadınlar hamılıqla döyüşçü və at minicisi idilər. Qadınlar hətta hökmdar, qala qoruyucusu və elçi ola bilərdilər”. Başqa sivilizasiyalarla müqayisədə türk sivilizasiyasını fərqləndirən cəhətlərdən biri də, müəllifin fikrincə, tabeçiliyində olan xalqlara dözümlü yanaşmaqdır: “Passionarlığın kulminasiya mərhələsi hesab olunan imperiya dövründə belə dövlətin sərhədləri daxilində digər xalqlara (sivilizasiya daşıyıcılarına) münasibətdə hər zaman böyük hörmət, tolerantlıq müşahidə olunur. Hətta ilkin dövr türk imperiyalarında hakim türklərlə asılı digər xalqlar arasında münasibətlər çox zaman şaquli hökmranlıq prinsipi əsasında deyil, üfüqi bağlılıq formasında olmuşdur. Böyük Hun imperiyasında, Göytürk xaqanlığında türklərin, dövlətin digər xalqları ilə münasibətləri daha çox ittifaq xarakterli olmuş, türk hakimiyyəti həmin xalqların daxili həyat nizamına toxunmamışdır”. Ə.Həbibbəylinin sivilizasiya özünəməxsusluğu kimi xüsusi qeyd etdiyi bu tarixi həqiqəti bir vaxtlar türk hakimiyyəti altında yaşamış xalqların nümayəndələri də hərdən etiraf etməli olurlar. Macarıstanın prezidenti Pal Şmitt 2011-ci ildə İspaniya qəzetlərinin birinə verdiyi müsahibədə deyir: “Yaxşı ki, biz 150 il türklərin hakimiyyəti altında olmuşuq; həmin illər ərzində türklər tərəfindən idarə olunmağımızı şans sayıram. Ölkəmiz türklər yox, başqa dövlət tərəfindən işğal edilsəydi, biz də assimilyasiyaya uğrayacaqdıq”. Əlbəttə, türklər Hindistan, Misir, Bolqarıstan və b. ölkələrdə azlıqda qalıb assimilyasiyaya uğradıqları kimi, bəzi azlıqlar da (məsələn, ərəblər) türklər arasında yaşayıb tədricən türkləşiblər. Amma bu, Ə.Həbibbəylinin fikrincə, heç də assimilyasiya meylinin türk sivilizasiyası üçün səciyyəvi olmasından danışmağa əsas vermir.

“Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası” kitabında müəllif türk tarixinin şanlı səhifələrini araşdırmaqla kifayətlənmir. O, şanlı səhifələrlə yanaşı, məğlubiyyət səhifələri və məqamlarını da nəzərdən keçirməyi kitabın əsas xətlərindən birinə çevirir. Özündən əvvəlki tədqiqatçıların, ən çox da Ə.Ağaoğlunun fikirlərinə istinad edən Ə.Həbibbəyli türk məğlubiyyətinin başlıca səbəbini məğlubedilməzliyə arxayın olub başqa sivilizasiya təmsilçilərinə hədsiz dərəcə geniş meydan verməkdə, milli varlığı möhkəmlətməyin qayğısına lazımi qədər qalmamaqda görür.

Ə.Həbibbəylinin “Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası” kitabı bir tərəfdən türk sivilizasiyasının konturlarını cızmaq baxımından əhəmiyyət daşıyırsa, digər tərəfdən də bugünün ictimai-siyasi proseslərini doğru-düzgün anlamaq və milli varlıq uğrunda mübarizəni düzgün istiqamətdə aparmaq baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Muxtar Kazımoğlu (İmanov)

Filologiya üzrə elmlər doktoru,

AMEA Folklor İnstitutunun direktoru

525-ci qəzet.- 2014.- 19 aprel.- S.28-29.