Ekran nağılları

(Kinorejissor Tofiq İsmayılov – 75)

1939-cu ildə Bakıda qulluqçu ailəsində anadan olub 190 saylı orta məktəbdə oxuyan Tofiq İsmayılov müharibədən sonrakı illərin əzab-əziyyətlərinə sinə gərməklə boş vaxtlarını dram dərnəyində keçirməklə aktyorluq sənətinin sirrlərini öyrənir. Gənc Tamaşaçılar Teatrının səhnəsində epizodik rollar oynayırdı. 1962-ci ildə M.A.Əliyev adına Teatr İnstitutunun aktyorluq fakültəsini bitirdikdən sonra aktyor kimi Gənc Tamaşaçılar Teatrında əsas rolları bacarıqla yaradan Tofiq İsmayılov 1964-cü ildən təhsilini rejissorluq fakültəsində davam etdirməklə Tele-radio Verilişləri Komitəsində rejissor köməkçisi, rejissor kimi çalışır.

“Azərbaycanfilm” kinostudiyasında dublyaj rejissoru kimi işə başlayan Tofiq İsmayılovun kino yaradıcılığında bir neçə məqamın əvvəlində “ilk” kəlməsini işlətmək gərəkdir. Məsələn, Moskvada iki illik ali rejissorluq və sseanari kursunun “televiziya rejissorluğu” bölməsində oxuyarkən “Aztelefilm”in bazasında “Şəhrimin daşları” adlı (1968) ilk kurs işi ilə uğur qazanan ekran rejissoru kimi özünü təsdiqlədi. Ali rejissorluq kursunu bitirərkən diplom işi kimi Ənvər Məmmədxanlının “Ananın çırağı” hekayəsi üzrə çəkdiyi “İntizar” (1969) qısametrajlı filmi o zaman Mərkəzi Televiziyada Ümumittifaq miqyasda göstərilən ilk ekran əsəridir. Mehdi Hüseynin “Abşeron” romanı əsasında çəkdiyi üç seriyalı “Vulkana doğru” filmi seriallarımızın pioneridir. “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında çalışdığı illərdə otuza yaxın bədii-oyun və sənədli film yaradan Tofiq İsmayılov məhsuldarlıq baxımından da liderdir.

Tofiq İsmayılov çəkdiyi “Oxuyur Müslüm Maqomayev” (1971) filmində ilk dəfə bu möhtəşəm sənətkarı müğənni, pianoçu, bəstəkar və hətta heykəltəraş kimi göstərə bildi.

Sənədli və elmi-kütləvi filmlər sahəsində də,daim öz peşəkar üslubunu cilalayan Tofiq İsmayılovun ölməz rəqqasə Əminə Dilbazi barədəki “Prima” filminin, Tibb Universitetinin idman zalındakı çəkilişlərində kinooperator Fikrət Əsgərovu assisentlərin sürətlə sürüdükləri meşin döşəyə oturtmasının şahidiyəm. Mövlanə Cəlaləddin Ruminin 800 illiyi şərəfinə YUNESKO-nun keçirdiyi yubiley ərəfəsində Tofiq İsmayılovun çəkdiyi “Gəl Rumi” elmi-kütləvi filmi (ssenari müəllifi Rəfael Hüseynov) filmi şairin həyatı və məişəti türk xalqının etnoqrafik xüsusiyyətləri kontekstində təzahürünü tapdı.

On beş il ərzində Türkiyədə Memar Sinan Universitetində pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmaqla, TRT kanalında çalışmaqla, İstanbul Böyük şəhər Bələdiyyəsinin mədəniyyət bölməsində sədrin müşaviri vəzifəsində çalışan Tofiq İsmayılov qardaş ölkədə türk dünyasının kino festivallarının, ədəbiyyat, opera sənətinə dair konsertlərin təşkilində yaxından iştirak etdi. Türkiyənin qəzet və jurnallarında 50-ə yaxın elmi-publisistik məqalə dərc etdirdi, 18 seriyalı “Əfv et məni, xocam” telefilmində çəkildi, qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatovun “Gün var əsrə bərabər” romanı əsasında “Manqurt” və qazax şairi Muxtar Şahunovun “Çingiz xanın sirri” mənzum romanını İstanbul bələdiyyə teatrının sifarişi ilə səhnələşdirildi. Tədqiqatçı pedaqoq kimi Tofiq İsmayılovun həyatının İstanbul mərhələsinin ən böyük uğuru üç cildlik “Türk cümhuriyyətlərinin sinema tarixi” əsəri oldu.

İncəsənət Universitetinin (ADMİU) rejissorluq, aktyorluq fakultələrini, Moskvada iki illik ali rejissorluq və sseanari kursunun “televiziya rejissorluğu” bölməsini bitirmiş Tofiq İsmayılovun Əkrəm Əylislinin “Gilas ağacı” hekayəsinin motivləri əsasında yazdığı ssenari üzrə quruluş verdiyi eyniadlı film ilk epizoddan ədəbi mənbəyə söykənən diktor mətninin altında mühitin məğzini açan təsvir həlli ilə uşaqların “bənövşə bəndə düşə” oyununun nağara sədaları altında təqdimatının təbiiliyi ilə yadda qalır. Uşaq portretlərinin bənzərsizliyi, fərqliliyi həmən üzə çıxmaqla qədim oyunun təfərrüatının canlanması informasiya gerçəkliyini artırır. Və qızcığazın əlindəki saplaqlardan sallanmış qoşa gilasın fonunda bu meyvəyə həsr olunmuş mahnının nağaranın müşayiətilə xorla səslənməsi mövzunu diqqət mərkəzinə gətirir.

Ortaya düşüb gözəl rəqs edən qızın hərəkətlərinə Müşafər nənənin (Leyla Bədirbəyli) adekvat reaksiyası kinematoqrafikliyi artırır. “Gilas ki var sırğadır, gilas yeyən qarğadı” mətni ilə uşaqlara qoşulub rəqs edən Qulam babanın (Məmmədrza Şeyxzamanov) hamını həyətindəki bu dadlı meyvəyə qonaq etməsi ədəbi mənbənin uğurlu təsvir ekvivalentini yaradır. Quruluşçu operator Rafael Qəmbərovun obyektiv kamera metodu ilə, bir planda ustalıqla yaratdığı epizoddakı müharibənin başlanması ilə bağlı təsvirlərin cəngi sədaları altında izlənməsi mübarizə ruhunun təsdiqinə çevrilir.

Ədəbi əsərdəki palançı Qulam babanın dəyirmançı kimi verilməsi mühitin ifadəliliyini artırsa da insani münasibətlərin hekayənin ruhuna uyğun önə çəkilməsi diqqətdən yayınmır. Belə ki, cəbhəyə yola saldığı ərinə oduna özünün gedəcəyini bildirən qadının ağlamadığını, sadəcə gözünə çöp düşdüyünü deməsi, uşaqların atalarından ayrılmaq istəməmələri ifadəliliyi artırır. Və kənd kişiləri cəbhəyə yollandıqdan sonra Qulam kişinin imkansızlara ərzaq yardımı xeyirxah personajın psixoloji portretini də yarada bilir. Çılpaq dağ yamacına sərilmiş kənd uşaqlarının fonunda çiçəkli gilas ağacının, çayın içində fırlanan su dəyirmanının pərinin, fasiləsiz çalışan Qulam kişinin, uzanıb gedən taxıl zəmilərinin və tənha gilas ağacının bir-birini əvəz etməsi attraksionların montajını yaradır. Zəmidə başaq yığan qadınların söhbətində belə Qulam kişinin gilas ağacından söz açılması mövzunun bir an belə diqqətdən yayınmasına imkan vermir. Zəmidə ox kimi süzən qulanın çapmasının, əli oraqlı Sadığın taxıl biçməsinin, balaca Nigarın dərz bağlamasının gilas ağacının fonunda verilməsi belə təsvir həllini nizamlayır. Və bütün hallarda gilas ağacının obraza çevrilməsi prosesi nəzərdən qaçmır. Evdə qənd olmadığından çaydan imtina edən Qulam kişinin müharibənin uzun çəkəcəyinə qüssələnməsi, atasının qara kağızını alan uşağın gözündə sanki dünyanın fırlanması audiovizuallığı artırır. Dən aclığı çəkən dəyirman daşının Sadığın üyütməyə gətirdiyi bir balaca torba kəpəyi udacağını bildirən Qulam kişinin evinə gətirdiyi uşaqla son güman yeri olan un kisəsinin dibini bölüşdürməsi ərzaq qıtlığını səciyyələndirir.

lll

Kinorejissor Tofiq İsmayılovun quruluş verdiyi, gənclərin peşə yönümündən bəhs edən “Bizim küçənin oğlanları” (ssenari müəllifi Oqtay Orucov. 1973) filminin bəstəkarı Nazim Əliverdibəyovun “Yollar” mahnısının uşaq xorunun ifasında səslənməsi ilə yeni tikilən binalardan köhnə məhəllələrə keçidlə çöldə qoyulmuş televizorda göstərilən “Nu poqodi”ni izləyən əhalinin uşaqlı qadınla evinə qayıdan mühəndis İbrahimə (Şahmar Ələkbərov) heyrətlənmələri mühiti açır. Səhər açıldıqda orta məktəbi yenicə bitirmiş Arif (Ənvər Həsənov), Tofiq (Salam İsmayılov) və Rasimin (Ömür Nağıyev) özünə toyxana quran İbrahimin yanından keçərək şəhərə üz tutmaları, futbol oynayan uşaqların birinin yay gözlüyünün müzakirəsi və Səriyyə xalanın (Nəsibə Zeynalova) qeybət qıran qadınları durdurması, şəhərdən qayıdan yeniyetmələrin “Ay məhəllə uşaqları, əl çalın oynayaq” kimi meyxana ritmi altında rəqsləri, Arifin aldığı medala mahnı qoşulması məntiqi cəhətdən əsaslandırılmamaqla dramaturji strukturu yığa bilməsə də, zurna nağara sədası altında hamının toya yığılması karnaval estetikası yaradır.

İbrahimin dul, yanı uşaqlı qadına evlənməsinə etiraz edən Mehdi kişi (Əliağa Ağayev) ilə Rüstəm kişinin (Ağasadıq Gəraybəyli) yarı xoş, yarı zorla məclisə gəlməsi, yeniyetmələrin qol götürüb oynamaları və həqiqi musiqiçilərlə əsasən aktyorlardan ibarət kənd əhlinin struktura qoşulması təsviri zənginləşdirir. Kəndin kənarındakı çayda balıq tutmağa hazırlaşan Arifin şəhərli qız Elmira (Sədaqət Dadaşova) ilə ünsiyyəti məkan əlaqəsini reallaşdıran sevginin simvoluna çevrilir.

Qızının patefonda Rəşid Behbudovun ifasında yeniyetmələrin arasındakı Əliş ((Tariyel Qasımov) üçün səsləndirdiyi “Ay ana, dostum evlənir” mahnısını evə qayıdan Rüstəm kişinin yarımçıq kəsməsi digər sevgi epizodunu da mexaniki olaraq ortaya atır. Və nəhayət Mehdi kişinin tibbə dair aldığı kitabları evinə gətirərək oğlu Rasimi həkim görmək istəməsi mövzuya dair ilkin ziddiyyəti yaxınlaşdırır. Hərbi məktəbə daxil olmaq istəyən Tofiqin atası Əbdülün (Məlik Dadaşov) oğluna: “Hansı peşəni seçirsənsə seç, peşəkar olmalısan!” deməsindən sonra onu meşədəki taxta zavodunda çalışdırmaq istəməsi, çayda balıq tutub oradaca ocaqda bişirib təbiətin qoynunda açdıqları süfrədə yeyən Ariflə Elmiranın peşə barədə söhbətləri problemi yeni kontekstdə təkrarlayır. Ariflə söhbətində bioloq olmaq istəyib, ötən il imtahanda dodağına sürtdüyü boyanın tərkibini bilmədiyinə görə kimyadan kəsildiyini deyən Elmiranın mətni orta məktəb proqramından kənar olsa da, mövzu istiqamətini nizamlaya bilir. Yağışın yağması ilə süfrəni yığışdıran gənclərin qol-budaqlı ağacın altında gizlənmələri və qızın göy qurşağının altından keçməsi təsvir həllini tapmaqla quruluşçu operator Rafiq Qəmbərovun da peşəkarlığını təsdiqləyir.

Ağsaqqalların şəhərdəki təzə binalarda yaşamaq əzabından söz açmaları, Rüstəm kişinin heç yerə köçməyəcəyini bəyan etməsi mövzudan kənar kənd-şəhər problemini yenidən önə çəkir. Mühəndis İbrahimin söhbətə qoşularaq meşə ilə dəmiryol arasında yerləşən yaşayış məntəqəsində mebel kombinatının tikiləcəyini çertyojlarda göstərməsi və bir-birlərini itirəcəklərindən qayğılananlara: “Mən dağın arxasında olsa da dostumu taparam!” deməsi epizodu qeyri-müəyyənliklə bitirməklə sahildəki Elmira ilə Arifin rəqsi sevgi motivini yenidən qabardır. Və pul yığan qonşuların Arifi şəhərə oxumağa göndərmələri humanizmin təzahürünə çevrilir. Yük qatarının arası ilə gedərkən vaqonun altında çalışan, köməkçisi uzaqlaşmış ustaya açar ötürən Rasimi atasının axtarması cəmiyyətdə hegemonluq edən fəhlə sinfinin gələcək nümayəndəsinin qətiyyətini təsdiqləməklə sosrealizmin tələbi yerinə yetirilir. Köhnə məhəllədəki qəbələlikdə həyatın yenidən qaynaması ilə şəhər mənzərələrinin göstərilməsi filmi bədii çərçivədə tamamlayır.

Arxiv sənədlərində xüsusən ssenarinin müzakirəsinə dair sənədlər başdan-başa təriflərdən ibarət olsa da, müəllifin əsərin məğzi barədə özünün yazdığı: “Çətin anlarda bir-birinə kömək əlini uzatmaq ideyası” cəmisi bir epizodda həllini tapır.

Bununla belə çəkiliş prosesindən sonra Ümumittifaq televiziyasının “Ekran” yaradıcılıq birliyinin redaktoru İ.Vlasovanın: “Gələcək filmin materialda görünən komediya ruhunun montaj-səsləndirmə dövründə də davam etməli” tövsiyyəsinə əməl edən quruluşçu rejissorun mühiti yaratmaq, üstünlük verdiyi peşəkarlarla yanaşı yeniyetmə aktyorlarla da işləmək bacarığı göstərməsi maraqlı bir filmi ərsəyə gətirdi.

lll

Şifahi xalq ədəbiyyatımızda fantasmoqorik obrazlı mühiti və kəskin ziddiyyətlərin təqdimatı ilə seçilən, mükəmməl dramaturji modelə malik “Məlikməmməd” sehrli nağılı əsasında Oqtay Altunbayın yazdığı “Gecə yarıdan keçəndə” ssenarisində səksən yaşlı padşahın böyük oğlu Böyükxan çovkan oynayan igid, ortancıl oğul Xanməmməd isə yeyib–yatan qarınqulu, kiçik oğul Xanəhməd isə tora düşmüş ceyran balasını xilas edən xeyirxah personaj kimi xarakterizə edilir. Padşaha alma tingi bağışlayan qocanın nağıllara xas olan rebus–tapmacaları əsasında Xanəhmədin ağıllılığı sübut olunur. Alma çubuqları ilə bağlı rebus “Güc birlikdədir, yəni birliyi sındırmaq, məhv etmək olmaz” kimi ali qayə birbaşa təqdim olunur. Lakin hadisələrin gedişində qardaşlar arasında dramaturji ziddiyyət yaranmadığından onlardan hansının daha ağıllı olması xüsusi əhəmiyyət daşımır və rebus oyunu klassik nağıl üslubuna uyğun gəlsə də, hadisəlilik prinsipini uzaqlaşdırır.

Ssenaridə rebus oyununun Xanəhmədlə padşaha xələt və qılınc bəxş edən şər qüvvələrin elçisi arasında davam etməsi və burada elçinin bir xurcun qızılı padşahın ayaqları altına tökərək “Sizin şimal qonşunuz mənim hökmdarımın düşmənidir. Hökmdarım sizə dostluq əlini uzadır” söyləməsi və Xanəhmədin “Sənin hökmdarın bizi qızıl ilə satın almaq istəyir. Ancaq qızılın göz qamaşdıran parıltısı xəyanətin qaranlıq uçurumlarını gizlədə bilməz və azərbaycanlıların dosta sədaqət borcundan üstün ola bilməz” cavabı hadisələrə dəxli olmayan xalqlar dostluğu mövzusuna xidmət edir. Şahın əmrilə ting bağda əkildikdən sonra qapısında üçbaşlı əjdaha keşik çəkən mağara – şər qüvvələrin mühiti təsvir olunur. Elçinin yeraltı səltənətin mücərrəd sahibinə sehrli almaların bar verəcəyi haqda xəbəri əsas hadisənin mövzu istiqamətini nizamlayır. Lakin əks qəhrəmanın mücərrədliyi, görünməməsi hadisələrin göz önündə inkişafına mane olur. Yeknəsək həyatdan təngə gəlmiş divlərin dərd–qəmi dağıtmaq üçün üçbaşlı əjdahadan dağ otlarından hazırlanmış araq alıb içmələri nağıl arxaizmini müasirləşdirsə də, dramaturji ziddiyyətə xidmət etmir. Beləliklə bu mürəkkəb quruluşlu ssenari əsasında kinorejissor Tofiq İsmayılovun 1982-ci ildə quruluş verdiyi “Əzablı yollar” filmi ilkin ədəbi mənbənin strukturunu qismən təkrar etsə də, ideya-məzmun baxımından tamamilə fərqlənir.

İlk kadrlarda quru otların, ağacın yanması lokal şərtilik yaratmaqla hadisələrin mühitinin tam açılışına təminat verə bilməsə də, alovların əhatəsində, qaranlıq zirzəmidə divlər sarayının, filmin bəstəkarı Tofiq Quliyevin gərgin musiqisi altında təsvirindən sonra Hökmdarın (H.Məmmədov) quşların cəh-cəh vurduğu güllü–çiçəkli sarayına gələn qocaya üç oğlunun bir–biri ilə yola getmədiyini, xalqın dərdini heç birinin çəkə bilməyəcəyini, torpağın yağıdan qorunmayacağını söyləməsi problemi səciyyələndirir. Nağılçı qocanın (M.Şeyxzamanov) əlinin işarəsilə görünən təsvirdə tənbəl qardaşları Şahməmmədlə (Elşad Qazıyev) Xanməmməddən (Viktor Demirtaş) fərqli olaraq Məlikməmmədin (Ötkəm İsgəndərov) qartal yemləməsi Qarayelə qarşı durmağın mümkünlüyünü səciyyələndirir. Növbəti kadrda Qocanın əlinin gücü ilə açılan mücrüdəki divin bağından yığılan almaların olması çaşqınlıq yaratsa da, dünyanı viran qoyan Qarayelin (Haşım Qadoyev) Divlərini (Eldəniz Zeynalov, Siyavuş Aslan, Yaşar Nuriyev) sir-sifətdən adama çevirməsi yarımmifik personajları təqdim edir. Həmən rəqqasələrə çevrilən divlərin ovsunu ilə qardaşların yatırılması, Məlikməmmədin isə barmağını kəsərək müqavimət göstərməsi nağıl motivini yeni kontekstdə canlandırır. Div mücrüdəki almanı götürüb apardıqdan sonra Məlikməmmədin qardaşlarını çağırması “güc birlikdədir” zərb-məsəlini struktura qoşur.

Almaları yediklərini bəhanə edən qardaşların yalan söyləməsi, Məlikməmmədin isə düzgün danışması doğruçuluğun təsdiqinə çevrilir. Atlanıb: “Bu köhlən atları çapıb gələrik, üç qızıl almanı qapıb gələrik” nəğməsi ilə almaların arxasınca gedən qardaşları qarşılayan Divlərin: Bircə dözək belə dərdə, yaşamağa qoymur bizi, bələkdəki bəbələr də, it yerinə qoymur bizi” cavabını oxuya–oxuya vermələri ziddiyyəti uzatmaqla hadisəni soyutsa da, uşaq auditoriyasını ələ alacaq musiqili-komediya filmi estetikasına meydan açılır. “Div deyilik oyuncağıq dərdimizi demək olmur, adamları yemək olmur, adamların dadı qaçıb mətnli mahnını oxuyan Divlərin: “Hamı yeyir bir–birini, daha bizlik iş qalmayıb” kəlmələri mövzu ilə əlaqəsi olmayan daha bir problemi üzə çıxarır. Yanan evdən qızcığazı çıxartmaqla xilaskarlıq missiyasını da yerinə yetirən qardaşların: “İgidin bığı çıxar, qorxağın canı çıxar” mətnli mahnısından sonra mübarizəyə qalxan əhalinin Divləri basıb çaya tökməsi qələbə əzmini səciyyələndirir. Və adam yeməkdən bezərək öz aralarında vicdan məsələsini müzakirə edən Divlərin ruhən də insaniləşdirilməsi onları şər konteksindən çıxarsa da, uşaq auditoriyasının marağı tənzimlənir.

Yatmış qardaşların silahlarını yığıb, atlarını oğurlayan Divlərin kitab oxumaq üstündə mübahisələri komizmi üzə çıxarsa da, Məlikməmmədin hesabına çoxsaylı yırtıcı qartallarla dil tapan qardaşların yollarına piyada davam edərkən: “Yollar, yollar, yollar, yollar, çətin yollar” mətnli mahnının fonda səslənməsi illüstrativlik yaradır. Yalnız qardaşların dərəyə yuvarlanan Şahməmmədi yuxarıya dartdıqları kəndirin az qala qırılacağı saspens yaratmaqla gərginliyi nizamlayır. Səhranın ortasında istiyə, susuzluğa, aclığa dözməyərək geriyə qayıtmaq istəyən qardaşlarından fərqli olaraq Məlikməmmədin almaların arxasınca getməkdə israrının: “Yolların çətini ömür yoludur” mətnli mahnı ilə ifadəsi dramaturji yükü musiqiyə atmaqla illustrativliyi artırsa da, qarşıya çıxan quyunun üstündəki daşın götürülməsi nağıl motivini üzə çıxarır. Quyudan yana–yana çıxan Şahməmmədlə Xanməmməddən fərqli olaraq Məlikməmmədin iradəsini göstərməsi nağıl hadisələrini irəliyə aparır. Qarayelin quyunun dibindəki sarayında gözəllərə çevrilməklə sinilərdə ləziz yeməklər gətirən divlərin: “Bu yol cənnət yoludur, gözəllərlə doludur, hurilər nə hurilər, ölü görsə dirilər” kəlmələri ilə başlayaraq yemək-içməyin vəsf edən mahnını: “Keçdin divin dişinə, avam gedir işinə, hər tikəsi bu boyda, lap yekəsi qulağımdan xırdadır” cümlələri ilə bitməsi musiqini təsvirdən önə keçirir. Divlərə Əsir düşən pərilərdən Pərizadın (Sonaxanım Əliyeva) Xanməmmədlə, Nurzadın (Həmidə Ömərova) Şahməmmədlə, Gülşadın (Leyla Manafova) Məlikməmmədlə ünsiyyəti ədəbi teatra çevrilsə də, sevənlər qarşısında caduların gücsüzlüyü almalara doğru gedən yolun açarına çevrilir. Döyüşçü libası geyinməklə dünyaya ağalıq etmək istəyən Qarayelin başlarını vurdurmaq istədiyi qardaşlara arxa duran gözəllərin: “İgidin bığı çıxar, qorxağın canı çıxar” mahnısının sədaları altında Qarayeli məhv edib, əmin- amanlığı bərpa etmələri filmi ictimai motivdə sona çatdırır.

Aydın Dadaşov

525-ci qəzet.- 2014.- 19 aprel.- S.19.