Sarəng ürəyinin səsi

O, müəlliminin vəfatı xəbərini radiodan eşitmişdi. Yaddaşına ömürlük həkk olunan 1948-ci il 23 noyabr günü. Mir Kazım Üzeyir bəyin xəstə yatdığını bilirdi, amma əcəlin onu belə tez yaxalayacağını heç ağlına da gətirməmişdi.

Səhəri gün xalq “İsmailiyyə” binasına doğru axışırdı. O da ora axışan izdihamın lap ön sırasındaydı. Üzeyir bəyin tabutu akademiyanın (indiki İstiqlal küçəsində) üçüncü mərtəbəsində foyedə qoyulmuşdu. Bülbül əbədi yuxuya dalmış bəstəkarın tabutu başında dayanıb hüzünlü bir səslə “Sənsiz” oxuyurdu:

Hər gecəm oldu kədər, qüssə, fəlakət sənsiz,

Hər nəfəs çəkdim, hədər getdi o saət sənsiz!

Mir Kazım Bülbülün hüzünlü, nisgilli səsinə qulaq asa-asa nə böyüklükdə insan – şəxsiyyət itirdiklərinin fərqinə varıb içində ağlayırdı.

Nəhayət, bəstəkarın cənazəsini qaldırıb küçəyə çıxardanda gözlərinə inanmadı, qarşıda böyük bir izdiham vardı. Özünə yer tapa bilməyənlər evlərin damına, eyvanlara çıxmışdılar, pəncərələrdən boylanırdılar.

Bu, doğrudan da, Üzeyir bəyə sonsuz xalq məhəbbətinin əlamətiydi.

Fəxri Xiyabana qədər Üzeyir bəyin cənazəsi yerə qoyulmadı, çiyinlərdə getdi. Mir Kazım Aslanlı təəssüflənirdi ki, bu son ayrılıq çağında müəlliminin mafəsini çiyninə almaq, etiram göstərmək ona qismət olmadı. Çünki bəstəkarın cənazəsi dövlət adamlarının, səlahiyyət sahiblərinin, görkəmli şəxsiyyətlərin çiyinləri üstə Fəxri Xiyabana gətirilmişdi.

Mir Kazım səhəri gün skripkasını götürüb Fəxri Xiyabana getdi. Gecə çox düşünüb-daşınmışdı, qəlbinə çökmüş bu böyük itkinin ağrı-acısını çıxartmağın, ustadına bəslədiyi ehtiram və məhəbbətini başqa cür ifadə etməyin yolunu tapmamışdı. Hətta həmin gecə Sarəng təxəllüsü ilə Üzeyir bəyə “Bu sabah” rədifli bir qəzəl də yazmışdı, ancaq bununla da təsəlli tapmamışdı:

Yenə hicran bağını dərdü-qəm almış bu sabah,

Gülşəni tərk edərək qönçə saralmış bu sabah.

Gül köçüb, baxça solub, bülbül uçub, bağban ölüb,

Dünya bilsən gözlərimdə nə daralmış bu sabah.

Ah, dünən göy görünən alçalı dağlar da yanıb,

Gün vuran zirvələri şaxta, qar almış bu sabah.

Yenə heybətli buludlar doluxub ağlamağa,

Bürümüş hər yanı çən, göy də qaralmış bu sabah.

Üzeyir – xalqımızın dahi, böyük bəstəkarı,

Saralan çöhrəsini çən-qubar almış bu sabah.

İndi bilməm oyadan ahu-fəğan ilə məni,

Yaralı ceyran imiş, ya ki, maralmış bu sabah?!

Olma diltəng belə, Sarəng, yenə yaz güllər açar,

Çox da qəmlər çəməni, bağı sar almış bu sabah.

... Fəxri Xiyaban sükut içindəydi. Üzeyir bəyin əklillərlə bəzədilmiş qəbri başında dayanıb fikrə getmişdi. Havada qışın nəfəsi duyulurdu. Skripkasını çiyni bərabərində tutub ustadının məşhur “Sənsiz” romansını çalmağa başladı. Musiqi cümlələri bir-birini əvəz etdikcə etizaza gəlirdi. Ürəyinin çırpıntısı, ustadın yoxluğundan doğan qüssə ifasına köçərək tamamilə təzətər melodiyaya çevrilirdi.

Mir Kazım Aslanlı o gündən başlayaraq ilin bütün fəsillərində hər həftənin cümə günü Fəxri Xiyabana gəlir, sevimli skripkasında Üzeyir bəyin romanslarını, opera və operettalarından sevdiyi ariyaları çalıb Allahdan ustadına rəhmət diləyib Fəxri Xiyabanı tərk eləyərdi. Bakıda olduğu müddətdə o, ancaq bir dəfə bu adətinə xilaf çıxdı... Onda isə heç cürə xiyabana gəlmək, Üzeyir bəyin qəbirüstü heykəlinin qarşısında şagirdsayağı dayanıb skripka çalmaq imkanı yoxdu. Əcəl gəlib qapısının ağzını kəsdirmişdi...

Hələ o günə çox vardı. Hələ gənc idi, həyatın acılı-şirinli günləri qabaqdaydı.

Mir Kazım Aslanlının həyat yolu keşməkeşli olmuşdu. Mir Kazım İsgəndər bəy oğlu 1912-ci ildə Masallının İsi kəndində yoxsullaşmış bəy ailəsində dünyaya göz açmışdı. Elə atasını da həmən ildə itirmişdi. Onu anası Mehrac xanım, babası Mirabdulla bəy böyüdüb boya-başa çatdırmışdı.

Bu istedadlı gənc ibtidai təhsilini başa vurduqdan sonra əvvəl Lənkəranda pedaqoji, sonra Zaqatala şəhərində kənd təsərrüfatı texnikumuna daxil olmuşdu. Oranı bitirdikdən sonra Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda təhsilini davam etdirmişdi. İnstitutu bitirdikdən sonra Zaqatalada təhsil aldığı texnikumda müəllimlik etməyə başlamışdı.

Mir Kazım Aslanlı fitrətən istedadlı adamdı. Şairlik, bəstəkarlıq istedadı vardı. Lakin onun gəncliyi mürəkkəb dövrə təsadüf etmişdi. Sovet hökuməti əllərindən olan-qalan var-dövlətini aldığı bu bəy balalarına etibar etmirdi. Bolşevizmin əsl mahiyyətini anlamayan muzdur uşaqları da Mir Kazım Aslanlıya “bəy balası” deyə xor baxırdılar. Belə münasibətlər onun qəlbini yaralayır, bir yerdə qərar tutmağa mane olurdu.

Mir Kazım Aslanlı 1935-ci ildə Tibb İnstitutuna qəbul olundu. Onda onun 23 yaşı vardı. İradə göstərib institutda təhsilini davam etdirib oranı bitirdi. Bir müddət həkim kimi çalışdı, daha sonra, 1951-ci ildən başlayaraq ömrünün axırına qədər N.Nərimanov adına Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunda pedaqoji fəaliyyət göstərdi. Mir Kazım Aslanlı 1955-ci ildə “Masallı Hidrogen sulfidi sularının poliatriflərə təsiri” mövzusunda dissertasiya müdafiə edib, tibb elmləri namizədi alimlik dərəcəsi aldı. İnstitutun fizioterapiya şöbəsində fəaliyyət göstərən Mir Kazım Aslanlı bu illər ərzində çoxlu sayda həkim mütəxəssis yetişdirmiş, professor E.İ.Pasinkovun “Ümumi fizioterapiya” dərsliyini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdi. Çox təəssüf ki, onun bu dəyərli tərcüməsi də biganəlik ucbatından sağlığında yox, vəfatından çox illər sonra işıq üzü görmüşdü.

Doğrusu, məni Mir Kazım Aslanlının pedaqoji və həkimlik fəaliyyətindən daha çox onun şairlik və bəstəkarlıq fəaliyyəti maraqlandırır. Təsadüfi deyil ki, Mir Kazım Aslanlının musiqiyə olan marağı 1938-ci ildə onu konservatoriyaya, Üzeyir bəyin yanına gətirib çıxarmışdı. Əlbəttə, onu, repressiya dövründə Üzeyir bəyin yanına təkcə musiqi istedadını tam üzə çıxarmaq arzusu deyil, həm də bir bəy balası olaraq onun ölkədəki nüfuzuna sığınmaq, ona güvənmək istəyi gətirmişdi. Üzeyir bəy də bu istedadlı gənci fitnə-fəsadlardan qorumuşdu. Həmkarım, Mir Kazım irsinin tədqiqatçısı, yazıçı-publisist Nurəddin Ədiloğlunun yazdığına görə, Üzeyir bəy, hətta Mir Kazım Aslanlıya piano da bağışlayıbmış.

Mir Kazım Aslanlı bir çox musiqi alətlərində çalmağı bacarsa da, ən çox sevdiyi və çox vaxt yanında gəzdirdiyi skripka olmuşdur. O, “Qəhrəman qız”, “Şirvan gözəli”, “İntizar” və s. mahnıların, bitməmiş “Dəmbəlo şikəstəsi” simfoniyasının müəllifidir. Onun musiqi sahəsindəki çabaları heç də bunlarla bitmir. Filologiya elmləri namizədi, şair Dəmir Gədəbəyli 2 sentyabr 1988-ci ildə “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzetində dərc etdirdiyi “Sazdan sözə, sözdən işə” məqaləsində yazır:

“Həyatdan vaxtsız köçmüş tibb elmləri namizədi, dosent Kazım Aslanlının həm də musiqi ixtisası vardı. O, böyük bəstəkarımız Ü.Hacıbəyovun tələbəsi olmuşdu. Gözəl skripka, piano çalır, musiqi bəstələyirdi. O, skripkada “Baş müxəmməsi” çalanda könülləri titrədirdi. Sözüm bunda deyil. Kazım Aslanlı 1968-ci ildə bizim musiqidə – Şərq musiqisində nota almaq işini asanlaşdıran (dörddə bir) səslər barədə elmi iş yazmışdı. Həmin əsəri o, respublika Bəstəkarlar İttifaqına, Mədəniyyət Nazirliyinə təqdim etmişdi. Ancaq bəzi bəstəkarlarımız ona “bu məsələni açıb-ağartmamağı” tövsiyə etmişdi. Çünki Avropa musiqisində ? səslərin yazılışı yoxdu. O vaxtlar K.Aslanlı fizika institutunda laboratoriya şəraitində həmin səsləri ölçdürmüş və mövcud olmasını təsdiq edən sənəd də gətirib əsərlərinə əlavə etmişdi. O, həmin səslərə uyğun YENİ PİANONUN sxemini də vermişdi. Ancaq təəssüf ki, alimin işinə əhəmiyyət verən olmadı” (N.Ədiloğlu. “Yarımçıq qalmış şikəstə”, Bakı, “Adiloğlu”, 2005, səh. 39).

Çox şükür ki, bu həkim-bəstəkarın, şairin Azərbaycan radiosunun fondunda skripkada ifa etdiyi “Sarı bülbül”, “Muğam-bayatı”, “Klassik aşıq havaları” adlı fantaziyaları yadigar saxlanılır. Əlbəttə, bu gün bu bir təsəlli olsa da, çox azdır, istedadlı bir musiqiçinin, şairin könül dünyasından bir damladı. Bütün bunlar biganəliyin, gözügötürməzliyin, qədirbilməzliyin acı nəticələridir. Mən bu qənaətə bir daha Nurəddin Ədiloğlunun aşağıdakı şahidliyindən sonra gəldim. O yazır:

“Mir Kazım Aslanlı 60-cı illərin sonunda “Svema” maqnitli lentləri olan qutuların üstünə öz xətti ilə “Şikayət və təsəlli”, “Uca dağlar”, “Qızıl piyalələr”, “Ay bənövşə!”, “Hind gözəli” fantaziyası sözlərini yazıb. Nədənsə diqqətimi ən çox “Ürəyimin səsi” sözlərini yazdığı lent cəlb etdi. Görəsən, nələrdən xəbər verirdi “Sarəng ürəyinin səsi?” Doğrudan da, ittihamedici və düşündürən sualdır və buradaca xatırladım ki, onun musiqi irsi hələ də öz peşəkar araşdırıcısını gözləyir.

Otuzuncu illərdən başlayaraq şeirlərini ara-sıra dövri mətbuatda çap etdirən Mir Kazım Aslanlı musiqiyə olan sonsuz məhəbbətini şeirləri ilə də ifadə etməyə çalışmışdır. O, “Ey həkim” adlı şeirində yazır:

Söz var, musiqidir ruhun qidası,

Qəlbin məlhəmidir, eşqin sədası.

Tutmaqla bolluca təkcə dərmana,

Çıxarmaz xəstəni həkim bir yana.

Ey həkim, olsaydım yerində sənin,

Musiqi olardı adı nüsxəmin.

Birinə yazardım mən “Şəbi-hicran”,

Birinə yazardım “Sevgili canan”.

Birinə yazardım tar dilində “Şur”,

Birinə yazardım “Rəng” ilə “Mahur”.

Birinə “Humayun”, “Şüştər ahəngi”,

Birinə “Bayatı”, birinə “Cəngi”.

Birinə yazardım qəmli “Dügah”ı,

Birinə yazardım şən “Çahargah”ı.

Şirvanın, Muğanın qədim avazı,

“Bayatı Şiraz”ı, “Kürdü şahnaz”ı.

...Birinə Sarəngdən yüz rəng yazardım,

Daha yüz min gözəl ahəng yazardım!

Ey həkim, olsaydım yerində sənin,

Musiqi olardı adı nüsxəmin.

Dərdi əridərdim, tez qocaldardım,

Xəstəmi çalğıyla mən sağaldardım.

Onun yaradıcılığından bu cür nümunələri istənilən qədər gətirə bilərik. Məsələn:

Əzizim gəl asta çal,

“Şur”u döndər “Rast”da çal,

Könül nəğmələrini

Bir sevgili dosta çal.

Yaxud:

Əzizim qarabağlı,

Ürəyi yara bağlı,

Sözü şikəstələrə,

Mizrabı tara bağlı.

Mir Kazım Aslanlı sağlığında çox cəhd, hətta Mərkəzi Komitəyə kömək üçün müraciət etsə də, sağlığında şeirlər kitabını nəşr etdirmək ona qismət olmamışdır. Halbuki

Musiqin adlandı xalq musiqisi,

Kağızlar od tutdu, qələm duruxdu. –

deyə ögeylikdən, biganə münasibətlərdən qəlbi sıxılan Mir Kazım Aslanlının “Ananın dəfni” şeirini xanəndələr muğam üstə oxuyub dillər əzbəri etmişdilər:

Yatır yatağında bir ana xəstə,

Gözləri yoldadır, qulağı səsdə.

Biganələr mühitində Mir Kazım Aslanlının öz qulağı da səsdəydi. Üzünü müasirlərinə tutub deyirdi:

Sarəng, mizrabı vur, tellər aparsın,

Sazının səsin yellər aparsın.

Vəfalı dostlara can qurban eylə,

Qoy vəfasızları sellər aparsın...

Mir Kazım Aslanlının ölümündən çox illər sonra həmyerlisi Nurəddin Ədiloğlu onun şeirlərinin bir qismini 1996-cı ildə “Sabah” nəşriyyatında “Elə baxma, Lalə” kitabında nəşr etdirmişdir. Əlbəttə, bu kitabda heç də şairin bütün külliyyatı, o cümlədən “Tomiris” tarixi mənzum dramı öz əksini tapmamışdır. Bu müqəddəs işi həyata keçirmək üçün bir xeyirxaha ehtiyac var...

Müasirlərinin söylədiklərinə görə, Mir Kazım Aslanlı Sarəng poliqlot olmuşdur. On iki dil bilən bu şəxs V.Şekspirin, Henri Lonqfellounun, X.Q.Fovestin, Oskar Uayldın, R.Taqorun əsərlərindən orijinaldan nümunələr tərcümə etmişdir.

Mir Kazım Aslanlı xeyli gec, 1945-ci ildə öz həmyerlisi, özündən yaşca çox kiçik olan Fəridə xanımla ailə qurmuşdur. Təəssüflər olsun ki, onsuz da şəxsi həyatında çox da bəxti gətirməyən Mir Kazım Aslanlının övladı da olmamışdır.

Mir Kazım Aslanlı doğma yurdu Masallını, onun İstisuyunu, Viləş çayını, Yanardağı, Dəmbəlo dağını, Qız yurdunu, Kişi bulağını... ürəkdən-candan sevirdi, bir də lap uşaqlıqdan yaddaşına iz salmış Göy Öküz pritçasını. Rəvayətə görə, seyid Ağakişi adlı səxavətli bir şəxs Ərdəbildən Masallıya köçüb burada yaşayırmış. Bu seyidin göy rəngdə bir öküzü varmış. Ona görə də camaat ona Göy Öküz deyirmiş. Belinə xurcun salınmış Göy Öküz özü gedib, kənd-kəsəyi gəzər, xurcuna yığılmış nəzir-niyazla sahibinin yanına qayıdarmış. Seyid də bu nəzir-niyazı əlsiz-ayaqsızlara, yoxsullara paylayarmış. Bir dəfə Göy Öküz səfərdən gec dönür. Səbirsizliklə öküzün yolunu gözləyən yoxsulların ah-ufuna dözməyən Seyid sevimli Göy Öküzünə qarğış yağdırır. Elə bu vaxt Mir Kazım Aslanlının doğma İsi kəndinin yaxınlığından ötüb keçən Göy Öküz yıxılıb ölür. Öküzü orada basdırırlar və o gündən bura müqəddəs ziyarətgaha çevrilir.

Məzar daşlarına silsilə şeirlər yazan Mir Kazım Aslanlı Göy Öküzün məzarını da unutmur və belə bir epitafiya yazır:

Burada gömülmüş bir tərifli öküz,

Çulu gümüş pullu sədəfli öküz.

Bizim fikrimizcə, min yol yaxşıdır,

Şərəfsiz adamdan şərəfli öküz.

... 1975-ci il. Mir Kazım Aslanlı xeyli vaxtdı nə doğma Masallıya gedə, nə Göy Öküzün məzarına baş çəkə bilirdi, nə də Fəxri Xiyabana gedib ustadı Üzeyir bəyin məzarı başında “Sənsiz”ini, “Sevgili canan”ını skripkada çala bilirdi. O bir gün institutdan evə qanıqara qayıdır, Fəridə xanıma deyir ki, yerini döşəmədə salsın, özü də üzü qibləyə sarı. Xanımı deyənlərə əməl etdikdən sonra Mir Kazım Aslanlı Sarəng xanımına deyir:

– Vaxtıma az qalıb. Məni Göy Öküzün məzarı yaxınlığında dəfn edərsiniz.

Şair, bəstəkar, alim, həkim Mir Kazım Aslanlı Sarəng 25 fevral 1975-ci ildə 63 yaşında haqqa qovuşur. Vəsiyyətinə əməl edib onu Masallıda, Göy Öküzün məzarı yaxınlığında, palıd ağaclarının əhatəsində dəfn edirlər. Məzar daşlarına çoxlu şeirlər yazan Mir Kazım Aslanlı sağlığında özünü də unutmamışdı:

Ey yolçu, demə bu məzar kimindir?

Ya bir məhkumundur, ya hakimindir?

Ölüm qabağına vüqarla çıxan

Sənin tanıdığın bir həkimindir...

Mustafa Çəmənli

525-ci qəzet.- 2014.- 19 aprel.- S.16.