Vətəndaş cəmiyyətinin əsas cəhətləri və tarixi inkişafının ümumi parametrləri

(Əvvəli ötən sayımızda)

Azərbaycan dövləti inkişaf konsepsiyasında vətəndaş cəmiyyəti strukturlarının daha da möhkəmləndirilməsinə, onların inkişafına xüsusi önəm veririr. Bu sahədə dövlət üzərinə düşən bütün vəzifələri yerinə yetirir. Bunun nəticəsidir ki, vətəndaş cəmiyyəti və vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları dövlətin idarəolunmasında mühüm rol oynayır. İctimai işlərdə vətəndaşların iştirakından danışarkən "vətəndaş cəmiyyəti" anlayışı ilə tez-tez rastlaşmalı oluruq. Müasir sosial-siyasi reallıqları nəzərə alsaq, bu anlayış altında başa düşülən ayrı-ayrı, ancaq bir-birini tamamlayan iki fenomeni fərqləndirmək lazımdır. Siyasi ədəbiyyatda bu anlayışdan geniş mənada siyasi-hüquqi, sosial-iqtisadi cəhətdən müəyyən xüsusiyyətlərə və münasibətlər sisteminə malik olan bütöv bir cəmiyyəti xarakterizə etmək üçün istifadə edilir.

Qeyd edək ki, yazının hazırlanmasında "Demokratiyanı Öyrənmə" İctimai Birliyinin bu sahədə olan araşdırmalarından istifadə edilib.

Vətəndaş Cəmiyyəti Təşkilatları Vətəndaşların birləşmək və dövlətin və cəmiyyətin idarəolunmasında iştirak etmək hüquqları insan hüquq və azadlıqlarının mühüm tərkib hissəsi olmaqla ölkə qanunları ilə müəyyən edilir. Bu və digər hüquqlardan istifadə etməklə vətəndaşların müxtəlif formalarda cəmiyyətin həyatına qatılmaq, ona təsir etmək və təşəbbüslər göstərmək imkanları vardır. Vətəndaş cəmiyyəti dövlət və özəl sektordan kənarda vətəndaşların ən müxtəlif səviyyəli müstəqil birliklərinin kompleksini təşkil edir. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, belə birliklər sırasına ənənəvi olaraq dini birliklər, siyasi partiyalar, vətəndaş hərəkatları, ticarət və peşə assosiasiyaları, qeyri-hökumət təşkilatları, icma əsaslı təşkilatlar və bütün digər vətəndaş birlikləri aid edilir. Cəmiyyətin dövlət və biznes sektoruna daxil olmayan bütün belə birliklərinin məcmusu beynəlxalq təcrübədə vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları adlandırılır. Bu birliklərin ən səciyyəvi xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar dövlətdən və yerli özünü idarəetmədən fərqli olaraq kütləvi hakimiyyətə və ya rəsmi səlahiyyətlərə malik deyillər, bir qayda olaraq öz daxili qaydaları əsasında təşkil olunur və fəaliyyət göstərirlər. Həmin birliklər hakimiyyətin həyata keçirilməsində bilavasitə iştirak etməsələr də, hakimiyyətə müxtəlif vasitələrlə təsir etmək imkanına malikdirlər. Vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları vətəndaşların müxtəlif xarakterli istək və arzularının, əqidə və baxışlarının həyata keçirilməsini təmin edən mexanizm rolunu oynayırlar. Bu birliklər vasitəsilə insanlar dövlətin və cəmiyyətin idarə edilməsinə qatılır, cəmiyyətin problemlərini müəyyən edir və onun aradan qaldırılmasına təşəbbüslər göstərir, yeni ideyalar istehsal edir və cəmiyyətin inkişafına öz töhfələrini verirlər. Öz istək və məqsədlərinə uyğun olaraq insanlar hansı növ vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarında birləşməyə və fəaliyyət göstərməyə qərar verməkdə sərbəst və müstəqildirlər. Ancaq bu institutların sayı, miqyası, fəaliyyət istiqamətləri, maliyyə mənbələri və digər məsələlər haqqında dəqiq təsəvvür yaratmaq üçün informasiya da əldə etmək çətin bir işdir. Əhəmiyyətinin getdikcə daha da artmasına baxmayaraq vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının missiyası bizim kimi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə hələ də tam başa düşülmür. Vətəndaş cəmiyyətinin sərhədləri yalnız qeyri-hökumət təşkilatları ilə məhdudlaşdırıla bilməz. Onlar vətəndaş cəmiyyətinin mühüm bir hissəsini təşkil edir və sosial-iqtisadi inkişaf məsələlərində, siyasətdə vətəndaş iştirakçılığının artırılmasına, eləcə də rəsmi siyasətlərin formalaşdırılmasına təsir baxımından vacib, bəzən isə aparıcı rol oynayırlar. Bu mənada vətəndaş cəmiyyətinin rolundan danışarkən məhz forma müxtəlifliyi və təşəbbüslərin rəngarəngliyi ilə seçilən QHT-lərin nümunəsinə istinad etməkdə fayda var. Ancaq öncə qısa da olsa, digər vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarını xarakterizə etməyə çalışaq. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi vətəndaş birliklərinin aşağıdakı formalarını tanıyır: siyasi partiyalar; həmkarlar ittifaqları; dini birliklər; QHT-lər. Siyasi partiyalar siyasi fəaliyyətlə məşğul olmaq marağında olan insanlar üçün mexanizm rolunu oynayır. "Siyasi partiyalar haqqında" qanuna əsasən 18 yaşdan yuxarı Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının hüququ vardır ki, ideya və siyasi baxışları ilə uzlaşan hər hansı siyasi partiyaya üzv olmaqla siyasi proseslərin iştirakçısı olsun. Siyasi partiyaların siyasi proseslərdə iştirakı ilə bağlı kifayət qədər geniş fəaliyyət imkanları nəzərdə tutulub. Qanunun 5-ci maddəsinə əsasən siyasi partiyalar: nizamnamələrinə uyğun olaraq ictimai rəyin formalaşmasına təsir göstərmək; öz üzvlərinin siyasi fəallığına rəvac vermək; vətəndaşları öz sıralarından seçkili dövlət orqanlarına irəli sürmək; nizamnamələrinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanlarının fəaliyyətinə təsir göstərmək; siyasi və sosial proqramlar hazırlamaq yolu ilə Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinin formalaşmasına təsir göstərmək hüquqlarına malikdirlər. Qanunun 12-ci maddəsinə görə isə, öz nizamnamələrində, proqram sənədlərində, başqa aktlarda müəyyən edilmiş məqsədləri və vəzifələri həyata keçirmək üçün siyasi partiyalar: o məqsədləri və fəaliyyəti barədə məlumatı sərbəst yayır; o könüllülük əsasında birləşib siyasi bloklar, ittifaqlar, federasiyalar, birliklər yaradır; o Azərbaycan Respublikası Prezidenti, parlamenti və digər seçkili dövlət orqanları seçkilərində, Azərbaycan Respublikası icra hakimiyyəti orqanlarının formalaşdırılmasında demokratik yolla (müstəqil surətdə, başqa partiyalar və təşkilatlar ilə blok və ya ittifaqda) iştirak edir; o dövlət orqanları qərarlarının hazırlanmasına demokratik yolla təsir göstərir; o dövlət orqanlarında və ictimai orqanlarda öz üzvlərinin mənafelərini təmsil edir və qoruyur; o Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik aktlarında nəzərdə tutulmuş digər funksiyaları həyata keçirirlər. Hazırda ölkədə qeydiyyata alınmış 50-dən artıq siyasi partiya var. Siyasi partiyalar parlamentdə məhdud şəkildə də olsa təmsil olunmaq, alternativlər təqdim etmək, seçkilərdə iştirak etmək, müxtəlif kütləvi tədbirlər keçirməklə hökumətn siyasətinə təsir edir, problemləri ictimailəşdirir və onun həllinə müxtəlif formalarda səy göstərirlər. Bütün bunlar isə ölkədə demokratiyanın güclənməsinə və vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına təsirsiz ötüşmür. Həmkarlar ittifaqları vətəndaşların əsasən sosial, iqtisadi, əmək və s. kimi qeyri-siyasi hüquqlarının və mənafelərinin müdafiəsi vasitəsi kimi çıxış edirlər. "Həmkarlar ittifaqları haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanunun 1-ci maddəsində də deyilir ki, həmkarlar ittifaqları istehsal və ya qeyri-istehsal sahələrində çalışan işçilərin, habelə pensiyaçıların və təhsil alan şəxslərin əmək, sosial, iqtisadi hüquqlarının və qanuni mənafelərinin müdafiəsi üçün iş yeri, peşələr, sahələr üzrə və respublika səviyyəsində fərdi üzvlük prinsipi əsasında könüllü birləşdiyi, nizamnamələri və bu Qanun əsasında fəaliyyət göstərən müstəqil ictimai, qeyri-siyasi təşkilatdır. Qanunun 3-cü maddəsinə əsasən, işçilər, pensiyaçılar, təhsil alan şəxslər, heç bir fərq qoyulmadan öz istəkləri ilə, qabaqcadan icazə almadan könüllü surətdə həmkarlar ittifaqları yarada, habelə öz qanuni mənafelərini, əmək, sosial, iqtisadi hüquqlarını müdafiə etmək üçün həmkarlar ittifaqlarına daxil ola və həmkarlar ittifaqı fəaliyyəti ilə məşğul ola bilərlər.

(Ardı var)

AQİL

525-ci qəzet.- 2014.- 24 aprel.- S. 6.