Satirik şeirimizin bayraqdarı - Qasım bəy
Zakir
Mustafa Çəmənli
Bu il görkəmli
şairimiz Qasım bəy Zakirin anadan olmasının 230 ili
tamam olur. Doğrusu, bu 230 rəqəmini yazanda bir az fikrə getdim. Səhv edirəmsə,
üzrlü tutun, yanılmıramsa, bu günə kimi
Qasım bəy Zakirin respublika miqyasında yubileyi keçirilməyib.
Ancaq yadıma gəlir ki, 1984-cü ildə
“Yazıçı” nəşriyyatında mərhum ədəbiyyatşünas
alim Kamran Məmmədovun tərtib və müqəddiməsi
ilə Zakirin “Seçilmiş əsərləri” nəşr
olunmuşdu və kitabın ön səhifəsində
“Qasım bəy Zakirin anadan olmasının 200 illiyinə”
sözlərini yazmaqla şairin yubiley təqvimi yad
edilmişdi. Vəssalam.
Amma o da yadımdadır ki, elə həmin ildə “Azərbaycan”
jurnalından rayonun təsərrüfat və mədəni həyatını
işıqlandırmaq niyyəti ilə mənə rayonun
birinci katibinə ünvanlanmış məktub verilmişdi. O zamanın qaydası beləydi
ki, Bakıdan ezam olunmuş jurnalist rayon rəhbərliyi ilə
görüşməli və onun cızdığı
“marşrutla” hərəkət etməliydi. Mən
də rayon rəhbərliyinin qəbulunda olmuşdum, amma onun
rayonun təsərrüfat həyatını
işıqlandırmaq üçün cızdığı
“marşrutla” getməmişdim. Səbəbi
də bu idi ki, “ağ qızıl” becərənlərin
başına təyyarələrin necə gübrə-zəhər
yağdırdıqlarının dəfələrlə
şahidi olmuşdum və özlüyümdə bu
olayları heç kəsə bağışlamırdım.
Ona görə də rayonun təsərrüfat
həyatını işıqlandırmaqdan vaz keçib mədəniyyətinə,
etnoqrafiyasına üz tutmuşdum. Əvvəl
Aşıq Valehin doğulduğu Abdal-Gülablıya, sonra
Xındırıstana – Zakirin yadigar qalmış evini ziyarətə
getmişdim və o zaman keçirdiyim hissləri “Yaddaş”
adlı məqaləmdə belə izhar etmişdim:
“Xındırıstanda
fəxr eləməli şeylər çoxdur: orta məktəbləri,
musiqi məktəbi, uşaq bağçası,
südçülük kompleksi, təsərrüfat, sənaye,
ərzaq, uşaq aləmi mağazaları, qonaq evi... var.
Xındırıstanın bu günündən, gələcəyindən,
onun zəhmət adamlarından çox şey danışmaq
olar. Amma Xındırıstan deyən kimi mənim yadıma
Qasım bəy Zakir düşür; əvvəl onun tanış şəkli gözlərim önündə
canlanır, sonra misraları qulaqlarımda səslənir:
Məşşatə
gözünə sürmə çəkəndə,
Sanasan, gözümə bıçağı çəkər.
Sərasər üzülür rişteyi-canım.
Elə ki, zülfünə darağı çəkər.
Kəndin küçələrini gəzdikcə, xəyalən
Zakirin ayaq izlərini gördüm, bu izə düşüb
ondan yadigar qalmış evinə yollandım.
Zakirin evi bişmiş kərpicdən
hörülmüş ikimərtəbəli böyük bir
binadır. Tikilinin tarixini öyrənmək məqsədilə
evin divarlarına baxıram. Heç bir
yazı gözə dəymir. Bu vaxt ortayaşlı bir kişi mənə yanaşır: – Gözətçiyəm,
– deyir, – evin tikilmə vaxtı yazılmış daş
çardaqdadı, istəyirsənsə çıx bax.
–
Çıxaram!
Evin damında iki daş kitabə var. Kitabələrin
birinin üstünə “Şiri-xurşid” nişanı çəkilib
və ərəb əlifbası ilə yazı həkk edilib. Bu yazı
pozulmaq üzrədir. İkinci kitabə rusca
yazılıb və çox aydın oxunur: “Başlandı 1
noyabr 1904, qurtardı 20 fevral 1905-ci ildə. Ev məxsusdur
Nəsir bəy Xındırıstanskiyə”.
Kitabədən, xındırıstanlıların xatirələrindən
bizə məlum olur ki, Zakirin evinin ikinci mərtəbəsi nəvəsi
Nəsir bəy Xındırıstanski tərəfindən
tikdirilmişdir. Xındırıstanlılar dedilər ki, Nəsir bəy
Rusiyada təhsil alıb, orada inqilabçılara qoşulub,
sürgündə olub, ən nəhayət, güllələnibdir...
Otaqları gəzirəm. Zakirdən heç nə
qalmayıb. Təəssüflənirəm
ki, Zakirin evi gərək çoxdan muzey olaydı, onun
şeirlərinə çəkilmiş illüstrasiyalar
otaqları bəzəyəydi. Axı Qasım bəy Zakirin
şeirlərinin hər biri canlı, təbii bir lövhədir:
Rahi-müsibətdə
keçmişəm candan,
Müxənnətdir
qorxan bir qaşıq qandan!
Ehtiyatım
yoxdur paşadan, xandan,
Analar doğubdur şiri-nər məni.
Zakirin evində olduğum müddətdə şairin
daxili aləmini, misralara hopmuş nəfəsini, nifrətini,
məhəbbətini daha aydın hiss edirdim. Bir vaxt əzbərlədiyim
şeirləri ürəyimdə başqa cür səslənirdi:
Badi-səba,
mənim dərdi-dilimi
Ol
büti-zibaya dedin, nə dedi?
Ahu-naləm
asimana yetdiyin
Gərdəni
minayə dedin, nə dedi?”
Doğrusu,
bu gün məni düşündürən ümdə məsələ
30 il bundan qabaq Qasım bəy Zakirin evinin muzeyə, yaxud onun
adını daşıyan poeziya evinə çevrilməsi istəyimin,
bu günə qədər baş tutmaması məsələsidir.
Doğrudanmı, Qasım bəy Zakirin şəxsiyyəti,
ədəbi irsi, şairlik istedadı evinin təmir olunub muzeyə
çevrilməsinə əsas vermir?! Məgər
onun yaradıcılığındakı yeniliklər ədəbiyyat
tariximizdə müstəsna hal deyilmi? XIX əsr Azərbaycanının,
xüsusən Qarabağın ictimai-siyasi mühitini,
işğalçı rus məmurlarının,
darğaların, baqqalların, yolunu azmış bəylərin,
tacirlərin, başı əmmaməli üləmaların,
qazilərin, mollaların, gömrük işçilərinin tipikləşmiş,
ümumiləşmiş obrazlarını Qasım bəy
Zakirin satirik şeirlərindən yana, başqa bir şairin
yaradıcılığında görürükmü?! Ondan əvvəl öz dövrünün eybəcərliklərini
onun kimi amansızcasına,
açıq-açığına, mərdi-mərdanə
qamçılayan ikinci bir qələm əhli olubmu? Onun yaradıcılığındakı bu
çağdaşlığı ilkin görüb qiymətləndirən
məhz böyük Mirzə Fətəli Axundzadə
olmuşdur. Mirzə Fətəli Molla Pənah Vaqiflə
Qasım bəy Zakirin yaradıcılıqlarının fərqli
və üstün cəhətlərinə nəzər salaraq
yazırdı: “...Bu iki şəxsin də fərqi bir-birindən
budur ki, əgərçi Molla Pənah müqəddəm ərsəyə
gəlib bu fənndə Qasım bəyə nisbətən rəhnümadır
və lakin ləzzət və təsir və mühəssənati-nəzmiyyə
Qasım bəyin xəyalatında çoxdur”.
Şair,
alim-mətnşünas Salman Mümtaz da 1925-ci ildə
yazdığı məqalədə bu iki böyük
şairin yaradıcılıqlarının məziyyətlərini
müqayisə edərək belə bir qənaətə gəlmişdi:
“Molla Pənah Vaqifin getdiyi yolu təqib edən və xalqa yanaşmaq
üçün Vaqifdən daha sürətlə və cəsarətli
addımlar atan namdar şairlərimizin
başçısı, bayraqdarı Qasım bəy Zakirdir... Zakirdən əvvəl elin və xalqın dərdlərindən
sözgəlişi qəbilindən olaraq
üstüörtülü surətdə bir və ya iki beyt
yazan tək-tük şairlərimiz olmuşsa da, Zakir kimi cəsarətli,
hər bir sinfin eybini, suçunu apaçıq üzünə
çırpıb, xəyanət və cinayətin də
tamamilə gözlərinin içinə söyləyən
olmamışdır”.
Bu,
doğrudan da, belədir.
Zakir lirikasında nə qədər incə, zərifdirsə,
satirasında bir o qədər kəskin və
amansızdır. Çoxunun ünvanı
bəlli olan bu satirik şeirlər dildə-ağızda
dolaşmaya bilməzdi.
Görsən
tanımazsan Yarımsaqqalı,
Çıxıb
əndazədən dövlətü-malı,
Xandəmirov
çaldı-çapdı mahalı,
O ki var
tutub özün keçəl qurumsaq.
Gizlətmirəm,
mən Qasım bəy Zakirin 1806–1813-cü, 1826–1828-ci illər
rus-İran
müharibəsində iştirak etməsini, hətta
1828-ci ildə çarın fərmanı ilə
gümüş medalla təltif olunmasını təqdir etmirəm,
amma sonra özüm özümə sual verirəm ki, bəs
bizim ata-babalarımız İkinci Dünya müharibəsində
rusların torpaqları uğrunda almanlarla
vuruşmayıbmı? Qasım bəy Zakir Rusiya
çarının gümüş medalını
döşünə taxsa da, onun işğalçılıq
siyasətinin, Azərbaycan xalqının ruhuna yad olan
üsuli-idarəsinin, “gündə təzə bir zakon”
çıxardıb, amma arxasında durmamasının,
“murovların oğruya ortaq” olmasının, o zaman
xalqımızın həyatında yad-yabançı olan
rüşvətin alaq otu kimi cücərməsinin şahidi
olmuşdu və bu hala dözməyib yazmışdı:
Varmı ola, yarəb, bunlar kimi pis,
Bir dəni,
biədəb, dərunu xəbis;
Nə qədər
varındır – iznakom, sadis!
Olmayanda
deyir: – “poşol, ... “
Zakir
görürdü ki, dövlət idarələrinə
yazılan ərizələrə, şikayətlərə
cavab verən yoxdur:
Ərşə
verə bir adamın pədəri,
Fərzəndinə olmaz zahir əsəri.
Yetmiş
ildən sonra nəvadələri
Məgər ondan tapa bir rahi-nicat.
Bax beləcə, Zakirin sərraf gözlərindən
heç nə yayınmamışdır. O şişirtmirdi,
gördüyünü yazırdı:
Həddən
aşıb bu viladə şərarət,
Hər kim bir iş görə puluna minnət.
Mu qədəri
yoxdur ədlü ədalət,
Və lakin şöhrəti birayə bir bax.
Qasım bəy Zakirin şeirlərində tipikləşdirmə
və ümumiləşdirmə çox güclüdür. Ürək dostu, Qafqaz
canişininin tərcüməçisi olan Mirzə Fətəliyə
ünvanladığı şeir-məktublarında
dövrünün seyid-mollasının, baqqalının,
tacirinin, darğasının, “tamojnı”sının sözlə
portretini çəkmişdir:
Həramilər
kimi yol üstə yatar,
Tamojnada növkər olub mal tutar.
Dünbək
çalar, şərab içər... atar,
Feli-bəyzadeyi-tərsayə
bir bax!
Dolanır
bazarı darğa, kvartal,
Döyülür
sifətlər, yolunur saqqal;
Gecə
get cibinə beş-on manat sal,
Gündüz
gəlib nırxi-bahəyə bir bax!
Qasım
bəy Zakir “Çıxmadı qurtlaq dərdü bəladan”
satirasında çar məmurlarının bizdən çox
ermənilərə etibar etdiyini açıq şəkildə
bəyan etmişdir:
Nə
gündə yaradıb xudavənd bizi,
Bir yana apara bilmədik izi.
Gahi
Avanesi, gahi Sərkizi,
Gahi də
Semyonu görən canımız!
Çox
təəssüf ki, Qasım bəy Zakirin bu sayaq xəbərdaredici
şeirlərini oxuyub nəticə
çıxarmamışıq, nəticədə başımıza 20 Yanvar faciəsi
gəldi, sonda isə Qarabağ torpaqlarının
işğalı baş verdi.
Əlbəttə, bu yazıda mənim məqsədim
Qasım bəy Zakirin yaradıcılığını təhlil
edib, görünən dağa bələdçilik etmək
deyildir. Qasım bəy Zakirin həyatı və
yaradıcılığı nəinki kiçik bir məqaləyə,
möhtəşəm bir romana sığmaz. Mənim məqsədim
klassik poeziyanın hər janrında özünü
sınamış və qadir bir şair olduğunu hər sətrində
sübut etmiş Qasım bəy Zakirin 230 illik yubileyinin
ölkə səviyyəsində keçirilməsinin
vacibliyini əlaqədar qurumların, ədəbi ictimaiyyətin
diqqətinə çatdırmaqdır.
Azərbaycan
müstəqillik əldə etdikdən sonra elə bir il olmaz ki, ölkə başçısı cənab
İlham Əliyevin sərəncamları ilə klassik
yazıçı və şairlərimizin ən qabaqcıl
nümayəndələrinin yubiley tədbirləri
keçirilməsin, onların adlarının əbədiləşdirilməsi,
kitablarının yenidən nəşr olunması sahəsində
iş aparılmasın. Heydər Əliyev Fondunun prezidenti,
millət vəkili xanım Mehriban Əliyevanın ölkəmizdə
və ondan xaricdə mədəniyyətimizin
inkişaf etməsi, təbliğ olunması sahəsində
gördüyü işlər təqdirəlayiqdir və
unudulmazdır.
Arzu edirəm ki, bu il ustad şairimiz Qasım bəy
Zakirin 230 illik yubileyi dövlət səviyyəsində
keçirilsin, onun evi əsaslı təmir olunaraq muzeyə,
yaxud poeziya evinə çevrilsin. Qarabağda
dünyaya gəlib (1784–1857) orada yaşayıb-yaradan, 20 ildən
artıq bir müddətdə yurdu işğal altında qalan
Qasım bəy Zakirin 230 illik yubileyinin keçirilməsi həm
də dünya ictimaiyyəti
qarşısında işğala, vandalizmə, şovinizmə
qarşı etiraz aksiyası olardı.
525-ci qəzet.-2014.-2 avqust.-S.14.