Əsərləri - V cild (1918 – aprel 1920)

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni,ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi Şirməmməd Hüseynov Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Milli bir gün

Aprelin 5-i heç şübhəsiz ki, Azərbaycan tarixi-təşəkkülünə milli günlərdən biri olmaq üzrə qeyd olunacaq.

Bu gün əvvəlcə çıxan qəzetələr:

– Ordumuz gəliyor xəbərini vermişlərdi.

Sabah açılarkən xəlqimizin ordusunu nə kibi bir sevinclə istiqbala hazırlandığı görülüyordu. Bazar, dükan, ev, küçə həpsi xalılarla bəzənmiş, aylı-yıldızlı bayraqlar şəhərə adətən bayram rəngi vermişdi.

Böyük-kiçik, oğul-uşaq, kişi-arvad hər kəs küçələrdə idi. Damların üstü belə qadınlarla dolu idi.

Ordumuz müntəzəm səflər, qüvvətli süvarilərlə qismi-məxsusimizdə bir təfsil yazıldığı vəchlə şəhərin mərkəzi küçələrini dolaşaraq hökumətin, parlamanın və möhtərəm müsafirlərimiz ingilislərin nümayəndələri tərəfindən təbrik edildikdən sonra Salyan qışlalarına getmiş, qışlaya gedərkən Şamaxı yolunda əhali tərəfindən istiqbal olunaraq ayaqları altında qurbanlar kəsilmiş, keçdikləri küçələrdə, damlarda və balkonlarda oturub aylarla yollarını gözləyən qadınlar tərəfindən güllər saçılmışdır.

Ordumuzu ilk dəfə olaraq paytaxtımızda görmək, xəlqimizin kəndi ordusunu böylə təsviri qeyri-qabil böyük bir ruh və sevinclə istiqbal elədigini seyr eləmək, millətin hürriyyətini, istiqlalını sənələrdən bəri gözləyən və bunu bir fikir və bir ideal olaraq pərvərdə edənlər üçün nə dərəcədə böyük bir bayram, nə şanlı və şərəfli bir gün idi?!.. Parlamanın sosialist əzasından birisi bugünki hissiyyatını anlatırkan diyordu ki:

– Bən bu gün doğrudan da milləti görüyoram. Bu saətdə hər kəs kəndiligini unutmuş, təbii olaraq hər kəs vahid bir vücudun cüzi olduğunu dərk eləmişdir.

Əvət, doğrudur, öylə anlar, öylə dəqiqələr, öylə hisslər, öylə zamanlar vardır ki, onda sinif mənfəəti, firqə hissi, şəxsi-qərəz unudulur, millət əfradı yalnız bir vücud olduqlarını düşünürlər.

Bu gün, ordumuzun paytaxtımıza gəldigi gün, böylə günlərdən, böylə dəqiqələrdən biri idi.

Ordumuzun gəldigi münasibətilə köksü qabaran bir vətəndaş bugünki sevinclə keçən ilki günləri müqayisə ediyordu.

– Əlhəmdülillah bu günləri də görəcəkmişiz! – diyordu.

Aprelin Azərbaycan tarixi səhifələrinə yazılacaq 5-ci günü yalnız xəlqimizdə təvəllid elədigi təsliyyət hisslərilə degil, oyandırdığı vəhdəti-milli idrakı ilə də böyükdür.

Bu gün bən görüyordum ki, bir millətin milət olduğunu kəndisinə bildirmək və onda etimadi-nəfs xassəsi oyatmaq üçün milli bir hökumət təşkilinin əlaməti-zahirisi olan ordunun nə qədər böyük bir əhəmiyyəti, nə dərəcə əsərli bir nüfuzu, mənəvi və tərbiyəvi bir nüfuzu vardır.

lll

Kəndi doğma ordusunu böylə doğma hisslərlə qarşılayan paytaxtın əskərlərindən gözlədigi məqsədləri xülasə etmək lazım gəlirsə, bunu iki-üç sözlə xülasə etmək olar.

– Hürriyyətimizin müdafiəsi, namus və istiqlalımızın mühafizəsi!

Gözlədikləri bu məqsədlərin ifası üçün təşkl olunan yeni ordumuzun cansipəranə bir surətdə çalışacağına, bu gün məhdud bir qitəsini istiqbal elədigi ordunun inşallah getdikcə böyüyüb möhkəmləşəcəginə inandığı bir səmimiyyətlə xəlq ordumuzun əzmkar generalı hərbiyyə naziri Səməd bəy Mehmandarov cənablarını pək haqlı olaraq alqışlara tutuyordu.

lll

Ordumuzu istiqbal edərkən mart faciəyi-əliməsini gözləri ilə görənlər bittəbii bu martı o mart ilə müqayisə ediyorlardı.

Fəqət bən martı martla degil, apreli noyabr ilə müqayisə ediyordum.

O gün ki, türklərlə bərabər yeni vücuda gələn Azərbaycan qitələri də çəkiliyor, buraya ingilis komandanlığı ilə bərabər Biçeraxovun əskərləri gəliyorlardı.

Şəhərin üstündə uçan qara qarğa, Biçeraxovun aeroplanı yuxarıdan başımıza vərəqələr nəşr ediyor, Rusiya şəhərinə gəldigini, hər kəsin Rusiyaya tabe olması lüzumunu bildiriyordu. Ah, o nə əndişəli, nə qorxulu, nə ağır günlər idi.

İngilislər burada hürriyyət və istiqlalı ilə yaşamağa əzm etmiş bir millət olduğunu bilmiyor, bizim həqqimizdə başqa, düşmən mənbələrdən almış olduqları məlumat üzərinə hərəkət edər kibi idilər.

Günlər keçdi. Üfiqi-siyasət açıldı. Azərbaycan Cümhuriyyətinin binası möhkəmləşdi.

Bizə qara xəbər gətirən düşmən qüvvət – Biçeraxov-Prejevalski əskərləri şəhərimizdən çıxarıldı. Flotun silahı alındı.

Nəhayət, ordumuz gəldi.

Şəhərimizin bəlakeş sinəsi üzərində əzmkar qədəmləri ilə yürüyən əskərlərimiz müztərib ürəklərdə bu rəviş ahəngi ilə mütənasib sevinc zərbələri hasil ediyor, hər kəs bilaixtiyar:

Yaşasın ordumuz! – diyordu.

Ordumuzun gəlməsi ilə qabaran hissiyyatımızı ifadə üçün xəlqin bir ağızdan söylədigi sözə biz də iştirak edəlim:

Yaşasın ordumuz!

M.Ə.Rəsulzadə

“Azərbaycan”, 7 nisan (aprel) 1919, №151

Təfsil – ətraflı surətdə izah etmə

Cansipəranə – sədaqətlə, canla-başla

Müztərib – nigaran

Rəviş – gediş, hərəkət

İran və biz

Hökumətimiz tərəfindən bu günlərdə İran paytaxtı Tehrana bir heyəti-mürəxxəsə göndərilmişdir.

Heyəti-mürəxxəsənin məqsədi yeni təşəkkül etmiş Azərbaycan cümhuriyyətini İran hökumətinə məriflik edib də bu iki müsəlman dövləti arasında hüsni-münasibat təsis və təmin eləməkdir.

İran ilə dini, mədəni və tarixi münasibatımızdan əlavə sıxı bir müqəddərati-siyasiyyəmiz vardır.

İranın səlaməti bizim üçün, bizim səlamətimiz İran üçün son dərəcədə mühümdür.

Daima zərbələrini yedigi cahangir Rusiya yerində, iləridə yenə inkişaf etmək həvəsinə düşəcəgi mühəqqəq olan Rusiya ilə öz arasında müstəqil bir Qafqasiya görmək İranın əxsi-amalını təşkil eləməlidir. Müstəqil Qafqasiya içərisində müstəqil və nüfuzlu bir müsəlman hökumətinin vücudi isə bilxassə İran vətənpərvərlərini sevindirməlidir.

Biz əminiz ki, dərin düşünür İran mütəfəkkirləri bu sevincə yabancı degildirlər. Burada İranı təmsil edən siyasi nümayəndələrin hər münasibət kəsbincə ibraz etməkdə olduqları dostluq və qardaşlıq hissiyyatları bizə bu əmniyyəti veriyor.

Araz nəhrinin yuxarısında təşəkkül edən məhəlli bir islam cümhuriyyətinin hər halda İran üçün faidəli olacağı İran siyasiyyunundan ötrü şübhəli bir məsələ halında olmasa gərək.

Dini və mədəni münasibatdan əlavə İran ilə Cümhuriyyətimiz miyanında hər bir münasibatdan daha qüvvətli bir rabitə vardır: iqtisadi rabitə, İran bizimlə külliyyətli surətdə ticarət etməkdədir. Bakı bəndəri ta əski zamandan bəri İran ticarətinin ən mühüm bir qapısını təşkil edər.

Bakı mədənləri Şimali İrandan gələn əmələlərlə işlər, Bakı və Gəncə vilayətlərinin pambığı, buğdası və sair hübubatı İran Azərbaycanının əmələsi olmazsa toplanmamış qalır.

Bundan əlavə, cümhuriyyətimiz ilə şahlıq arasında ədəbi və tərbiyəvi böyük bir qərabət və münasibət vardır.

Ədəbiyyatımız, ədiblərimiz, şairlərimiz, mühərrirlərimiz – bilxassə əski məktəbdən yetişənləri – İran feyzi ilə pərvəriş bulmuşlardır. Firdovsi, Sədi, Hafiz, Ömər Xəyyam, Molla Rumi və sair İran səramədani-süxəni bizimkilər tərəfindən adətən bənimsənilmişlərdir. İçərimizdə İran üsuli tərbiyə almışlarımız, fars ədəbiyyatı ilə aşina mürafiələrimiz az degildir.

Hələ Nizami, Xaqani, Məhsəti kibi İran ədəbiyyati-qədiməsinin axırki dövrəsinə adlı şairlər yetişdirməklə də iftixar edəriz.

Azərbaycan ədəbiyyatının ustadi-əvvəli Şeyxüşşüəra Füzuli bu türk Hafizi bu gün Arazın şimalından ziyadə cənubunda mərufdur.

Nəbati, Raci, Məhəmməd Baqir, Dilsuz, Ləli və sair kibi Azərbaycan gülşəni-ədəbiyyatına başqa bir rəng və rovğən verən ədiblər İranın yetişdirmiş olduği güllər, çiçəklərdir.

Qafqasiya Azərbaycanı İrandan aldığı borcu mümkün olduğu qədər iadə etməgə dəxi çalışmışdır.

Yeni Azərbaycan ədəbiyyatının bərəkətli səhnəsini təşkil edən Bakı mətbuatı heç bir zaman İrana yabançı qalmamışdır. Burada nəşr olunan mətbuati-mövqutə hər zaman İran qüssələri ilə qüssələnmiş, onun sevincləri ilə sevinmişdir. Bunun üçün də o, İranda rəğbət qazanmış, bilxassə Təbriz Bakı mətbuatının ikinci mərkəzi-tovzii olmuşdur. “Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin müvəffəqiyyəti isə İranın yalnız türkcə danışan şəhərlərinə degil, bütün mühüm mərkəzlərinə qədər şamil olmuşdur.

Nəbati bizdə olduğu qədər, Seyid Əzim də İranda mərufdur. Biz Ləliyi bildigimizdən ziyadə İran mərhum Sabiri tanır, “Hop-hop”un “Mən deyən oldu, sən deyən”ini hamı çocuqlar əzbərdən oxur.

Musiqimiz kəndinə məxsus bir xüsusiyyəti mühafizə eləməklə bərabər əsas etibarilə İran musiqisidir. Böylə ikən opera və operettalarımız vasitəsilə biz bu xüsusda dəxi müqabil bir təsir yapmaqla borcumuzu verməkdəyiz.

Dramaturqlarımızın yazdığı faciə və komedilər isə yalnız Təbrizdə degil, Rəştdə, Qəzvində, hətta Tehranın özündə belə müvəffəqiyyətlə tamaşa ediliyor. Aktyorlarımız, kəmali-məmnuniyyətlə qeyd ediyoruz, Tehranın bütün ədəbi məhfillərində məzhər qəbul olaraq hətta şah həzrətlərinin sarayına belə hülul eləmişlərdir.

Möhtəşəm bir tarixə, parlaq bir mədəniyyətə malik olan Şirü Xurşid məmləkəti kəndinə müsövli olan istibdad sayəsində uzun bir inhitat dövrəsi keçirdi.

Bu dövrəyə bir intəha vermək qəsdilə İran milləti məşrutiyyət bayrağını qaldırdı. Cihada başladı.

Bakı mətbuatının bu yoldakı xidməti inkar ediləməz. Qafqasiya türklərinin fikri-hürriyyətlə məşbu olanları bir an əvvəl İrana atıldılar, dindaşlarına kömək etməyi bir vəzifəyi-vicdaniyyə bildilər.

Kəndi səadətini təmin üçün icra elədigi böyük mübarizədə, bir az da olsa, İran millətinə – bildigim və bacardığım qədər – yardım edənlərdən olmaqla iftixar elərəm.

Bu sənələrin, iranlı vətənpərvərlərlə bərabər çalışdığımız illərin, məhsulu olaraq iranlıların Qafqasiya müsəlmanları xüsusunda pərvərdə etdikləri hissiyyat və təmniyyat həqqində iyi xatiratım vardır.

Bu xatirat bənə həqq veriyor düşünüm ki, cümhuriyyətimiz tərəfindən İrana göndərilən heyəti-mürəxxəsə ümid etdigimiz hüsni-qəbulə məzhər olacaq. İranlı mütəfəkkir arkadaşlarımız, Bakıdan gələn bu heyətin dost və əqrəba bir milləti təmsil elədiginə qane olacaqlar və kəndisinə o surətlə müamilə edəcəklərdir.

Mütəfəkkir arkadaşlarımız, diyoram, çünki hər məmləkətdə olduğu kibi – bittəbii – İranda da səthi düşünür, fəqət mütəfəkkir keçinər adamlar yox degildir. Meydanda bir az da qəsdən suyi-təfəhhümlər və suyi-tavillər yayan və məxsusi məqsədlərlə düşmənanə fikirlər nəşr edən adamlar bulunursa – ki, böylələri məəttəəssüf az degildir – o zaman bu qəbildən olan mütəfəkkirlər haman mütaliələr yürütməgə başlar, nəticədə səmimiyyət və istilik əvəzinə quru bir rəsmiyyət və soyuqluq çıxar.

İştə quru rəsmiyyətlə iktifa etmədigimiz üçün biz burada kəndilərindən şikayət etdigimiz “mütəfəkkir”lərin cümhuriyyətimizin ismi həqqindəki tənqidlərinə bir az nəqli-kəlam etmək istəriz.

Bəzi İran mühərrirləri Azərbaycan cümhuriyyətinin vücudunda İranın təmamiyyəti-mülkiyyəsindən ötrü “ələni” bir təhdid görüyorlarmış. Və Azərbaycan İranın bir vilayəti ikən bunu cümhuriyyətimizə “ələm” etdigimizə etirazları varmış.

Biz bu xüsusda vəqtilə – bir münasibətlə – izahat vermişdik. Azərbaycan derkən qəsdimiz Şimali Azərbaycan və yaxud Qafqasiya Azərbaycanıdır ki, əski Aran ilə Şirvan və Muğanı ehtiva edər. Azərbaycan ismi isə coğrafi bir istilah olmaqdan ziyadə qövmi bir məna ilə işlənmişdir. Biz kəndimizi Azərbaycan dili ilə (ki türkcənin bir növüdür) mütəkəllim məxsus bir qövm ədd edəriz. Bu qövmün ismi nə Aran, nə Şirvan, nə də Muğandır. Yalnız Azərbaycandır.

Bu təbir, bu məna ilə Rusiya inqilabının Rusiyadakı millətlərə istiqlali-milli verdigindən sonra degil, daha əvvəlcə mövcud idi. Bundan otuz il əvvəl Petroqrad darülfünunlarında təhsil edən Bakı, Gəncə və İrəvan vilayətlərindən gedən müsəlman tələbələr milliyyət əsası üzrə təşkil elədikləri cəmiyyətlərinə “Azərbaycan cəmiyyəti” demişlərdir. Bu ənənə olaraq rus paytaxtında təhsil edən tələbələrimiz “Azərbaycan gecəsi” namilə hər il bir müsamirə tərtib edə gəlmişlərdir.

Qafqasiya türkcəsindən ruscaya bir lüğət tərtib edən əski müəllimlərimizdən Qənizadə cənabları kəza lüğətlərinə “Azərbaycan istilahı” namını vermişlərdir.

Mətləbi kəlmə ilə münaqişə etdirmək doğru olmaz. Çünki məsələ yalnız bir isim üzərinə müncər olursa, o zaman o qədər bir məsələligi də qalmaz. Fəqət qorxulur ki, bu ismin müsəmmasına da hüsni-təvəccöh bəslənilməsin. Ola bilər düşünülsün ki, başqa bir isimlə olsa da məxsus bir qövm olmaq əsası və xüsusiyyəti üzərinə təsis ediləcək cümhuriyyət İranın şimalında o əsas və xüsusiyyətə uya bilər bir kütlə olduğu üçün mətlub degildir. Böylə bir düşüncənin əlbəttə ki, ciddi mütəfəkkirlərcə beş para qiyməti olamaz. Çünki o zaman cümhuriyyətimizi təşkil edən qövmin qövmiyyətini inkar etmək, ona kəndi müqəddəratını təyin həqqini verməmək icab edər. Böylə bir vəziyyətə ruslar, ingilislər, firəng və sair xristian millətlər durmadığı halda dindaş bir dövlətin duracağını qətiyyən təsəvvür etməyiz.

Böylə olunca Azərbaycanın nə ismi, nə də cismi iranlı qardaşlarımızda şəkk və şübhə hissi oyatmamalı, yanı başlarında bir Ermənistan, bir Gürcüstan hökuməti təşəkkül etdigi bir zamanda, bir də həmkeş və əqrəba bir Azərbaycan cümhuriyyətinin təşəkkül edib kəsbi-qüvvət etməsini səmimanə bir surətdə arzu etməlidirlər.

Heyəti-mürəxxəsəmizin ən böyük müvəffəqiyyəti iştə bu arzunun İran əfkari-ümumiyyəsində mövcud olduğunu bilmək və bunu bizə bir an əvvəl təbşir etmək olacaqdır.

İntizardayız!

M.Ə.Rəsulzadə

“Azərbaycan”, 8 nisan (aprel) 1919, №152

Mərif – tanışlıq

Tar – güc, zor, tab

Qərabət – yaxınlıq,qohumluq

Tovzi – paylama, paylaşdırma

Həmkeş – dindaş, məzhəbdaş

Təfəhhüm – dərindən anlama, dərk etmə

Ələni – açıq, aşkar

Məşbu – doymuş, tox

Təbşir – şad xəbər gətirmə

Köhnə üsul

Özləri bir ovuc ikən bütün Qafqasiyada rus idarəsinə söykənərək hakimiyyət və nüfuz qurmaq istəyən erməni burjualarının Qafqasiya türklərinə qarşı bir mübarizə alətləri vardı.

– “İttihadi-islam” töhməti!

O zamanlar müsəlmanlar arasında zühura gələn hər bir hərəkəti haman ittihadi-islam rənginə boyadılar, hər növ milli bir tələbə panislamizm susi veriliyordu.

Bu adla o zaman rus dövləti, çar imperializmi təhrik ediliyor. Əvvəlcə “Novoye vremya”lar məqalələr yazar, sonra da vorontsov-daşkovlar məruzə hazırlar, Qafqasiya türklərinin dəhşətli ittihadi-islamçı olduqlarından bəhs olunurdu. O zaman böylə idi.

Rusiya inqilabından sonra bu töhmət başqa bir şəkil aldı. “İttihadi-islam” töhməti menşikovların, çar tərəfdarlarının övürüb-çevirdikləri bir kəlmə olduğundan artıq inqilabçı demokratiyayı bu sözlə çox da qorxutmaq mümkün degil idi. Onun üçün daşnaqsütyun ədəbiyyatı “panislamizm” sözünü “kontrrevolusion” kəlməsinə əvəz etdi.

Panislamizm töhməti ilə Kars, Ərdahan və Batum müsəlmanlarının ümumi qitalına müvəffəq olan “ustalar” bu dəfə də “konserdovalyusizm” kəlməsini təkrar edə-edə mart facieyi-əliməsini yaratdılar.

Zaman döndü. Başqa vəqtlər gəldi. İmdi kəndisinə ilqayi-fikir olunacaq naqis və hakim qüvvət nə çarizmdir, nə də bolşevizm.

– İngiltərə və müttəfiqlər komandanlığı!

Onun üçün hanki surətlə Qafqasiya türkləri həqqində suyi-zənn hasil etmək mümkün isə bittəbii o vasitəyə müraciət ediləcək idi. “İttihadi-islam” töhməti hər ehtimala görə yenə mövsümini bulacaq idi. Məlum a, müttəfiqlərə qarşı bu fikirdən istifadə olunmuş idi. Onun üçün də təsəvvür etməlidir ki, “panislamizmin” töhməti hər halda “kontrrevolyusioner” töhmətindən daha kəskin və daha “faydalı” olacaqdı.

Bir münasibət lazımdı, tapıldı. “Azərbaycan”ın məqaləsi.

“Azərbaycan” qəzetəsi Türkiyənin şimdiki halından bəhs edərkən “bütün müsəlman aləmi kəmali-diqqətlə Osmanlı hökumətinin başına gələnləri təqib etməkdədir” – deyə müsəlmanların hissiyyatına tərcüman olmuş və bu fikrini izah edərək yazmışdı ki:

“Müsəlman millətlərinin müqəddəratı hər zaman Türkiyə iqtidar və istedadilə əlaqədar olmuşdur”.

“Daşnaksütyun” firqəsinin naşiri-əfkarı bulunan “Vperyod” qəzetəsi “Azərbaycan”ın bu məqaləsinə ilişərək “Panislamistlər” ünvanilə bir məqalə yazmış “xəstə adam” (yəni Osmanlı dövləti) dərdindən mütəəssir olan” “Azərbaycan”a mürtəce islamçı namını taxmışdır.

“Vperyod” əlbəttə, arzu edir ki, Osmanlı hökmdarının iqtidarı “bir az” azalsın. Türkiyənin mərkəz hökuməti İstanbuldan Konyaya köçürülsün. Şərqi Anadolu İskəndərundan tutub bir tərəfdən Trabzona, bir tərəfdən də Gəncəyə qədər Ermənistana verilsin və böylə əməliyyati-cərrahiyyə heç bir türkün və heç bir müsəlmanın ürəgində zərrə qədər olsa da “ah” çəkməgə belə səbəb təşkil etməsin.

Daşnaksütyunun türk düşmənligi ilə qaralan qəlbi burada təbiidir ki, burada bir ədalətsizlik görməz. Fəqət bu onunla qalmaz. O hər bir türkün bu xüsusdakı müqəddəs hissiyyatını qaşımaq və qaşıdıqdan sonra üstünə duz tökməkdən dəxi saxlanılamıyor.

Sanki İstanbul türklərdən alınır. Xəlifə Konyaya köçürülürsə, Başqırdıstan ilə Qırğızıstan tərəqqi edəməz – deyə fəlsəfə satmaq istiyor.

Fəqət İstanbul bu gün türk aləminin yalnız xəlifəsi oturan bir yer degildir. Orası türk ədəbiyyatının, türk fəlsəfəsinin, türk elm və ürfanının ən zəngin və ən mütərəqqi bir mərkəzidir. Mərkəzi-ürfaniyyədir.

Türkləri hər bir həqlə malik olduqları və bu mülkiyyətlərinə hər bir nöqteyi-nəzərdən həqli olduqları İstanbuldan çıxarılarsa, xəlifə ilə mərbutiyyəti-diniyyələri nöqteyi-nəzərindən degil, türk və islam olan kütlələri ona görə rəncidə, ona görə münfəil edərək aləmi-mədəniyyət böyük müharibə və böyük inqilabın elan etmiş olduğu təyini-müddərat prinsipini iş Türkiyə ilə aləmi-islama gəlincə – ayaqlar altına salınmış olur.

Türk düşmənligi ilə ruhlanmış, ədavətini bir ideal dərəcəsinə çıxarmış daşnaksütyun ruhlu mütəəssib və intiqamçı bir erməni üçün əlbəttə ki, türklərin İstanbul kibi aləmşümul bir mərkəzdən ayrılıb da Anadolunun hücrə bir guşəsinə qovulması arzu olunur bir vaqeədir.

Fəqət bu “arzu olunur” vaqeəyi heç bir türk və müsəlman ruhu üsyan etmədən təsəvvür edəməz.

O abidati-milliyyəsi, cövmeyi-şərifəsi, ənənati-islamiyyəsi ilə hər bir türkün və hər bir müsəlmanın mədəniyyət kəbəsini təşkil edən İstanbulu bir azərbaycanlı türkü bir Kars, İstanbul aşiqi bir firəng mühərriri Pyer Lotidən daha az bir eşqilə sevə bilməz. Böylə türk və müsəlman bir şəhər nüfusunun əksəriyyət qateəsi dəxi türk olduğu halda, bilməm hanki mövhum bir həqq üçün başqa birinə veriləcək də buna qarşı üsyan etmək “ittihadi-islam” fikrinin “təcavüzkar” bir təzahürü kibi görüləcəkdir.

“Azərbaycan”la bərabər biz də Türkiyədəki xırda millətlərin təyini-müqəddərat həqqinə malik olduqlarını qəbul edəriz. Bu cümlədən ermənilərin dəxi böylə bir həqqə malik olduqlarını hər bir zaman qəbul etmişiz. Fəqət bu tələb iki milyonluq bir millətin qalxıb da altı milyon nüfusa haiz olan bir ərazi üzərində təsisi-hakimiyyət etmək fikrinə münqəlib olursa, təbiidir ki, böylə cahangiranə bir iştəhayə qarşı hər bir demokrat kibi hər bir türk də üsyan edər.

Fəqət daşnaqsakan zehniyyəti bu üsyanı anlamaz, onun ruhiyyatı kəndisindən başqasının dərdini, hələ türkün faciəsini heç anlamaz.

Yeddi vilayət, Kilikya və Qarabağ Ermənistan olaraq tələb olunur. İki milyon bu qədər erməni 4 milyon bu qədər türk və müsəlmana hakim olmaq istər. Bu hakimiyyəti o dünyanın ətrafına dağılmış erməniləri toplayıb da böyük bir Ermənistan təşkil etmək surətilə istərkən, türk kütləsini ikiyə ayırıb da bir xəncər kibi qəlbgahına sapılar. Xəncərlənmək istənən vücud isə əsəri-həyat göstərib kəndisini müdafiə etmək istədikdə onu “panislamizm” töhməti ilə qorxutuyor.

Fəqət bihudə!

Dünya nə qədər ədalətsiz olsa da daşnaqsütyun istədigi qədər ədalətsiz olamaz.

Kaç milyonluq erməninin xatirinə böyük türk millətinin həyati mənfəətləri ayaq altına alınamaz.

Avropayı qorxutan panislamizm bütün aləmi təsxir etmək və yaxud aləmşümul bir islam hökuməti vücuda gətirmək kibi xülyalarla yaşayan “panislamizm”dir. Bu fikir xülya olduğu kibi Avropa üçün böylə bir təhlükə mövcud olduğu təhdidi dəxi xülyadır.

Fəqət islam millətlərini taptatmaq, türk millətlərinin hüququnu çəkintməmək mənasına olan ittihad fikri var. Bu fikirdən kimsə qorxmaz, bununla bilxassə daşnaqsütyunçuların qorxutmaq istədikləri qüvvətlər qorxmazlar.

Türklərin kəndilərini anlamasından və türk səltənəti olan Türkiyənin müqəddəratına laqeyd qalmamasından yalnız öz səadətlərini başqalarının fəlakətindən gözləyənlər və kəndi tələblərini başqasının hesabına quran daşnaqsütyun misallı dar fikirli millətçilər, intiqamçı mütəəssüblər qorxarlar.

Erməni millətinin müqəddəratını əllərində bulunduran əfəndilər bilməlidirlər ki, bugünki “müsaid” vəziyyətdən bilaistifadə quracaqları hökuməti içində bulunduqları türk mühitinin qəlbini yaralamaq surətilə təqviyə etmək istərlərsə, o zaman bundan böyük fayda görəməzlər.

M.Ə. “İstiqlal” qəzeti, 12 nisan (aprel) 1919, №10

Sus – güvə

Münfəil – tə

irlənmiş, xəcalətli

Təqviyə – qüvvətləndirmə

Abidat – abidə

Cöv – qiymətsi

Siyasətə qarışmaz

Oxuyucular bilirlər ki, Məclisi-Məbusan qanunnaməsinin bir fəslinə görə Bakıdakı həmkarlar şurasının dəxi məclisə üç əza göndərmək həqqi vardır.

Bu qanuna binaən vəqtilə hökumət rəisi Fətəli xan Xoyskinin həmkarlar şurası idarəsinə (soyuza) vəkillərini göndərmək üçün yazdığı kağızına məzkur idarənin nə kibi şiddətli bir rədd məktubu yazdığı məlumdur. Bu kağız ilə soyuz bütün Bakı proletariyasına nümayəndəlik edərək Məclisi-Məbusanı və Azərbaycan hökumətini inkar ediyor, əmələlərin rəyi demokratik və vahid Rusiya ilə olduğunu söylüyordu.

Bu, o zamanlarda idi ki, bu gün bolşeviklərlə qucuşmada və uyuşmadqa olan roxlinlər və bilxassə sako-saakyanlar bizi dənizlər adlayıb, dərələr keçib də Ufa hökuməti ilə yapışdırmaq istiyorlardı.

Zaman dəgişdi, ufaçılar məbusanə gəlmək istədilər. Ərizə yazdılar. Müsəlman sosialistləri də öz tərəflərindən soyuzu məclisə gətirmək istədilər. Bu dəfə soyuz şiddətlə degil, hikmətlə rədd ediyordu. Əsas etibarilə biz məclisin əleyhinə degiliz. Yalnız bu qədər var ki, dedilər:

– Həmkarlar ittifaqı siyasətə qarışmaz!

Atılan qədəmin bu, zahiri dəlili idi. Batini dəlili dəxi o qədər üstüörtülü bir şey degildi. Müsəlman əmələlər Məclisi-Məbusan tərəfində idi. İlk günlərdə olduğu kibi türk demokratiyası təşkilatsız və səssiz dəxi degildi. Əmələ konfransında rəislərin ikiüzlü siyasətləri puç olunuyordu. Rus əmələləri isə biləks məbusanın əleyhində idilər. Soyuz iki tərəfi də incitmək istəmiyordu. Onun üçün də həmkarlar ittifaqının siyasi degil, sinfi və silki bir müəssisə olduğunu xatırlıyor, bu surətlə həm xoş bavər müsəlman sosialistlərini, həm də inadçı rus demokratiyasını razı salıyordu.

Günlər keçdi, həftələr ötdü. Çurayev-Roxlin və kompaniyasının ruhunda başqa bir dönüklük hasil oldu. Artıq böyük Rusiya fəraqilə titrəyən millətlər, əldən çıxmış hakimiyyət üçün sızlayan cigərlər Ufadan degil, Moskvadan ümid bəkləməkdə, rus idarəsinin gəlişini gözləyən həsrətkeş gözlər “qızıl ordunun” hərəkətinə baxmaqda idilər.

Meydanda yeni simalar, yeni isimlər zühur ediyor: Bakı əmələsinin mürşidi sayılan Roxlin haranın çağrılası bəlli olmayan mirzoyanlara tərki-mövqe eləmək məcburiyyətində qalıyor.

“İskra” və “Znamya truda” qəzetələri “bolşevizm”ə doğru yol tutmaq, “Sovet” hökumətini tanımaqdan bəhs ediyorlar.

Bu məqsədlə yeni manevrələr başlıyor. Zaqafqasiya, Dağıstan və Zakaspi həmkarlar ittifaqının ictimai.

Professionalnı soyuzlar syezdi.

Bu syezdə iqtisadi məsələlərdən əlavə və ümdə olaraq siyasi məsələlər, bilxassə Zaqafqasiya dövlətlərinin ittihadı kibi məsələlər qoyulur.

Tiflis mərkəzi soyuzu başda olan bütün Gürcüstan soyuzları bu proqramı qəbul etmiyorlar. Sırf iqtisadiyyata aid olmaq və həm də Zaqafqasiya dairəsinə şamil olmaq üzrə Tiflisdə bir syezd çağırıyorlar. Bakıda bir, Tiflisdə iki syezd açılıyor.

Məqsəd hasil olmayır. Bakılıların syezddəki “demokratiya ittifaqı” təbiri-məxsusla “cəbhə bütünligi” hasil olmuyor.

İstiqlalçı gürcülər ayrılıyorlar.

Nə isə syezd toplanıyor. Tamam da olmasa açılıyor. Diyorlar ki, bu Azərbaycan ilə Dağıstan və Zakaspi syezdidir. Fəqət heyəti-ümumiyyəsi etibari ilə bu, rus əmələlərinin syezdidir.

Həmkarlar ittifaqı siyasətə qarışmaz!

Fəqət həmkarlar ittifaqının syezdi siyasətdən başqa bir şeylə məşğul olmadı. Soyuzlar naminə toplanan hakimiyyətə həsrətkeş böyük rusiyaçı siyasilər haman vahid Rusiyadan, bolşevizmdən hökuməti ələ almaq lüzumundan bəhs edib durdular.

Bizim sosialistlər dəxi bu vahid Rusiya eşqilə qızışan qafalar içində, alqışlara məzhər olaraq söz söylədilər; söylədikləri sözlərinin “demokratik Rusiya ilə onlar da əsasən zidd degildirlər” məfhumundakı qismi o qədər gurultulu alqışlara nail oldu ki, “millətlərin təyini-müqəddərata həqlidirlər” misalındakı cümlələrini tamamilə gurultuya vermiş oldu.

Bilməm böylə həmkarlar ittifaqının syezdi degil, qaynar bir siyasət qazanı içində qızışan himmətçilər, həmkarlar ittifaqı şurasının vəqtilə kəndilərinə yazmış olduğu:

– Soyuz siyasətə qarışmaz! məzmunlu kağızı xatırladılarmı? Yoxsa “İnternasional” mahnısının avazi-dilarası təsiri iləmi hər şey unuduldu?!..

Hər şey unudulsa da, bir şey qətiyyən unudulmaz. Bunu əlbəttə ki, bizim sosialistlər dəxi bilxassə nəzərdə tutar; süni bir surətdə çağrılan “soyuzlar syezdi”ni bərfərz Azərbaycan əmələsinin misli kibi qələmə vermək istəyənlərə yalan söylüyorsunuz – deyərlər.

Azərbaycan demokratiyasının özəgini təşkil edən türk demokratiyası bu syezddə yoxdur, syezd yalnız hakimiyyətə həsrətkeş ruslardan və rusiyaçı politikanlardan ibarətdir.

Bu syezdin böylə olduğunu bilərək gürcü demokratiyası, Ermənistan demokratiyası kibi türk demokratiyası kəndi münasibatını ona nisbət mənfi bir surətdə təyin etmiş oldu.

Hümmətçilərin və yaxud Azərbaycan sosialist-revolyusionerlərinin firqə nümayəndəsi olaraq orada iştirakları qətiyyən bu syezdin türk demokratiyası iştirakilə toplandığına dəlil olamaz.

Bu həmkarlar ittifaqının degil, Rusiya hakimiyyətinə həsrətkeş bulunan politikaçılarının syezdidir.

Yoxsa:

– Həmkarlar ittifaqı siyasətə qarışmaz!

M.Ə. “Azərbaycan”, 13 nisan (aprel) 1919, №156

(Ardı var)

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

525-ci qəzet.- 2014.- 9 avqust.- S.26-27.