Mərdliyin profilləri - C. F. Kennedi

İngiliscədən Telman Orucov tərcümə edib

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

1961-ci ildə Con F.Kennedi Prezident olanda çox sayda qara amerikalı, xüsusən Cənubda yaşayanlar açıq seqreqasiya ilə üzləşməkdə davam edirdilər. Qara amerikalılar yeni prezidentdən çox şey gözləyirdilər, seçkidə ona dəstək vermişdilər, bir sıra mühüm ştatlarda onun qələbəsini təmin etmişdilər. Lakin seçkidəki kiçik üstünlüklə qələbəyə Konqressdə işləyən kiçik ehtiyata və onun əsas Cənub Senatorlarının dəstəyini könülsüz itirməsinə görə Kennedi əvvəldən vətəndaş hüquqları qanunçuluğunu axtarmaqda tərəddüd edirdi. Əvəzində o, qaraları yüksək səviyyəli vəzifələrə təyin etmək barədə icra hakimiyyətinə, Vətəndaş Hüquqları Komissiyasına arxalanırdı və məktəb seqreqasiyasının ləğv edilməsinin xeyrinə danışırdı. Ancaq mümkün olan mühüm şəraitlərdə administrasiya daha çox şeyi eləməyə məcbur oldu.

Vətəndaş hüquqları nümayişləri bütün Cənubda artdıqca, nümayişlər əleyhinə zorakılıq milli biabırçılığın mənbəyinə çevrildi. Baş prokuror Robert F.Kennedinin başçılıq etdiyi Kennedi administrasiyası federal hökumətin qüvvələrindən ştatları seqreqasiyanı qadağan edən qanun qaydasını qəbul etməyə məcbur etmək üçün istifadə etdi.

1961-ci ildə Baş Prokuror dörd yüz federal məhkəmə icraçısını göndərdi ki, Azadlıq Süvarilərini himayə etsin, onlar vətəndaş hüquqları fəallarının birləşmiş qrupu idi, ştat daxili nəqliyyatda seqreqasiyanı pozmağa görə həbs edilmiş və döyülmüşdülər.

1962-ci ildə Prezident Kennedi Ceyms Mereditsin Missisipi Universitetinə təhlükəsiz buraxılmasına əmin olmaq qaydasında Milli Qvardiyanı federal hökumətin tabeliyinə keçirdi. 1963-cü ildə o, həmçinin Alabama Milli Qvardiyasını da federal hökumətə tabe etdi ki, iki qara tələbənin Alabama Universitetinə buraxılmasını təmin etsin, onların Universitetə buraxılmasını Qubernator Corc Uolless pozmuşdu.

11 iyun 1963-cü ildəki milli televiziya ilə müraciətində prezident Kennedi vətəndaş hüquqlarını ölkənin üzləşdiyi mənəvi böhran kimi qiymətləndirdi və elan etdi ki, başlıca vətəndaş hüquqları qanunvericiliyini Konqressə təklif edəcəkdir. “Prezident Linkolnun qulları azad etməsindən gecikmə ilə bir yüz il keçmişdir, həm də onların törəmələri, onların nəvələri tam azad deyillər”. O, deyirdi, “məsələnin özəyi ondadır ki, bütün amerikanlar özləri üçün bərabər hüquqlara və bərabər imkanlara malik olacaqlarmı, biz amerikan sirdaşlarımıza özümüzə göstərilən münasibət kimi münasibət göstərməyə başlayacağıqmı”.

Prezident Kennedi Birləşmiş Ştatların xarici siyasətini Soyuq müharibənin bir sıra döyüşlərində müşahidə etmişdi. Onun administrasiyasının erkən dövründə, 1961-ci ildə, o, göstəriş verdi ki, əvvəlcədən Kubaya planlaşdırılmış müdaxilə icra edilsin. Donuzlar körfəzinə müdaxilə biabırçılıqla başa çatdı və Kennedi tədbirin darmadağın olunmasının bütün məsuliyyətini öz üzərinə götürdü.

1962-ci ilin oktyabrında prezident Kennedi Sovet ballistik raketlərinin Kubada gizli qurulması faktını öyrəndi, bu, hətta Birləşmiş Ştatların milli təhlükəsizliyi üçün böyük təhlükə idi. Kuba Raket Böhranı ərzində Kennedi qorxulu dilemma ilə üzləşmişdi: əgər Birləşmiş Ştatlar raket qoyulan yerlərə hücum etsə, bu SSRİ ilə nüvə müharibəsinin başlanması riski olacaqdı; əgər Birləşmiş Ştatlar heç nə etməsə, bu, öz regionunda nüvə silahları təhlükəsinə daim dözmək demək olacaqdı. Hərbi qulluqçuların çoxu raket yerlərinə ləngimədən hava hücumu etmək barədə ona təzyiq göstərirdi, lakin Kennedi başqa yolu seçdi; o, göstəriş verdi ki, Kubaya “karantin qoyulsun” ki, Sovetlərdən əlavə hərbi sursat almağın qarşısı alınsın və hər ikisindən tələb etdi ki, raketləri uzaqlaşdırsınlar və onların yerlərini dağıtsınlar.

On üç gün ərzində dünya gözləyirdi, ümid edirdi ki, böhran sülh qaydasındakı qətnamə ilə başa çatacaqdır. Heç kəs bilmirdi ki, Sovet lideri dəniz blokadasına nə cavab verəcəkdir. Nüvə müharibəsinin viran qoyması ehtimalını nəzərə alan Sovet Baş naziri Nikita Xruşşov öz gəmilərini geri qaytardı. Sovetlər silah yerlərini demontaj etməyə razılaşdılar və əvəzində Birləşmiş Ştatlar razılaşdı ki, Kubaya müdaxilə etməyəcəkdir.

Avropa da Prezident üçün təhlükə mənbəyi olaraq qalırdı. 1961-ci ilin iyununda Vyanadakı hökumət başçılarının görüşündə Xruşşov Qərbi Berlinə (Sovetlərin nəzarət etdiyi ərazidə – Şərqi Almaniyada yerləşirdi) müttəfiqlərin daxil olmasının qarşısını kəsəcəkdir. Avqustda Qərbi Almaniyaya Berlin vasitəsilə kənara axan Şərqi almanların daşqınını dayandırmaq üçün Xruşşov göstəriş verdi ki, Berlin Divarı tikilsin, bu iri beton divar olmaqla şəhəri iki hissəyə bölürdü. Düşmənçiliyin digər dünya müharibəsinə aparacağından qorxan Kennedi Birləşmiş Ştatların Qərbi Almaniyadakı qoşunlarını və raket qüvvələrini xeyli artırdı.

26 iyun 1963-cü ildə Kennedi Qərbi Berlinə səfər etdi və çıxışında Berlin Divarını kommunizmin uğursuzluğunun nümunəsi adlandırdı: “Azadlıq çoxlu çətinliklərə malikdir və demokratiya mükəmməl deyildir, lakin biz heç vaxt öz adamlarımızı ölkənin içərisində saxlamaq üçün heç bir divar qoymuruq” – Kennedi dedi. Çıxış onu məşhurlaşdıran “İch bin ein Berliner” (alman dilində“Mən Berlinliyəm”- deməkdir) kəlməsi ilə tanındı.

1963-cü ildə Sovet İttifaqı ilə Birləşmiş Ştatlar arasında gərginlik azalan kimi görünürdü. İyulda Amerikan Universitetinə Akt günü münasibətilə müraciətində Prezident Kennedi təsdiq edirdi ki, amerikanlar soyuq müharibə stereotiplərini yenidən sınaqdan keçirdilər. O, sülh strategiyasına çağırdı, bu, “dünyanı dəyişilmək üçün təhlükəsiz edəcəkdi” və xatırlatdı ki, Amerikanlar və onların dünyadakı vətəndaş sirdaşları “Biz hamımız bu kiçik planetdə məskunlaşmışıq. Biz hamımız eyni hava ilə nəfəs alırıq. Biz hamımız uşaqlarımızın gələcəyini əzizləyirik və biz hamımız öləsiyik”.

Radioaktiv sirayətlənmənin təhlükəsindən və nüvə silahlarının bolluğundan narahat olmaqla, Kennedi məhdud nüvə sınağını qadağan edən müqavilənin qəbul edilməsinə təkan verdi, bu müqavilə yer səthində, atmosferdə və su altında nüvə silahları sınaqlarını qadağan edəcəkdi. Birləşmiş Ştatlar, Birləşmiş Krallıq (İngiltərə- tərcüməçi) və Sovet İttifaqı müqaviləni ilkin imzalayanlar oldular. Kennedi bu qanuna 1963-cü ilin avqustunda imza atdı, inanırdı ki, bu, onun administrasiyasının ən böyük nailiyyətlərindən biri olacaqdır.

1960-cı illərin erkən dövründə Birləşmiş Ştatların Vyetnamda hərbi iştirakı böyüyürdü və Cənubi vyetnamlıların qabiliyyətinin böyüməsinə maraq artırdı. Cənubi Vyetnamın prezidenti Nqo Din Dyem Cənubi Vyetnamı Şimali Vyetnamın prezidenti Ho Şi Minin kommunist rejiminə qarşı səfərbər etməyə çalışırdı, axırıncı isə yarıya bölünmüş milləti birləşdirməyə çağırırdı. Kennedinin vəzifədə olduğu illərdə o, Amerikadan Cənubi Vyetnama kömək axınını artırdı və oradakı amerikan hərbi məsləhətçilərinin sayını çoxaltdı. Eyni zamanda, o, Dyem hökumətinə təzyiq göstərirdi ki, evini təmizləsin və uzun müddətli siyasi və iqtisadi islahatlara başlasın. 1 noyabr 1963-cü ildə sakit dövlət çevrilişi Kennedi administrasiyası tərəfindən bəyənildi, Cənubi Vyetnam hökuməti devrildi və prezident Dyem öldürüldü. Öz administrasiyasının müddətinin qalan hissəsində Kennedi Birləşmiş Ştatların Vyetnam üzrə olan gələcək vədlərini pozdu.

Prezident güllələndi

21 noyabr 1963-cü ildə prezident Kennedi bir sıra siyasi çıxışlar etmək üçün təyyarə ilə Texasa uçdu. Sonrakı günü avtomobili yavaş-yavaş Dallasda onu salamlayan adamların arasından keçəndə güllə səsləri eşidildi. Kennedi ciddi surətdə yaralanmışdı və qısa müddətdən sonra öldü. Güllə atılmasından bir neçə saat sonra polis Li Harvi Osvaldı həbs etdi və ona qarşı qətl ittihamını irəli sürdü. 21 noyabrda digər bir adam, Cek Rubi Osvaldı güllə ilə vurub öldürdü, beləliklə bu faciəli hadisə barədə daha çox məlumat verə biləcək bir adam susduruldu. Uorren Komissiyası qətli təhqiq etmək üçün təşkil edilmişdi ki, qalan çox sayda suallara aydınlıq gətirsin.

Con F.Kennedinin irsi

Prezident Kennedinin ölümü nəhəng kədərə və qəmə səbəb oldu. Adamların çoxu xatırlayırdılar ki, onun ölüm xəbərini eşidəndə harada olmuşdular və nə edirdilər. Yüz minlərlə adam Vaşinqtonda Prezidentin matəminə yığışmışdı, dünyanın hər tərəfindən milyonlarla adam bunu televiziya ilə müşahidə edirdi.

Con Kennedinin vəzifədə qısa müddətdə olması xalqın yaddaşında onun liderliyi, şəxsiyyəti və nailiyyətləri ilə qalmışdır. Çoxları çətin qərarlarla üzləşəndə onun soyuqqanlılığına hörmət edirdilər, digərləri onun bəlağətli çıxışları ilə xalqı ilhamlandırmaq qabiliyyətinə vurulurdu – bu çıxışlarda o, millətin ideallarını aydın tələffüz edirdi.

O, özünün inauqural çıxışında amerikan xalqını “insanın ümumi düşməninə: tiraniyaya, yoxsulluğa, xəstəliyə və müharibənin özünə qarşı uzun alatoranlıq mübarizəsində yük daşımalı olan” adlandırmışdı. Və öz ölkəsini və bütün dünyanı fəaliyyətə çağırmışdı, onlara xatırlatmışdı ki, “bunların hamısı ilk yüz gündə başa çatmayacaqdır. Nə də ilk min gündə də, nə də bu administrasiyanın həyatında, nə də hətta yəqin ki, bu planetdə bizim ömrümüz ərzində başa çatmayacaqdır. Ancaq gəlin biz başlayaq”.

Son

525-ci qəzet.- 2014.- 23 avqust.- S.24.