Nadir sənət incilərimiz - Borçalı xalçaları dünya muzeylərində

Nadir sənət inciləri olan Borçalı xalçalarına dünyanın hər yerində rast gəlmək mümkündür. Bu gözəl əl işləri Azərbaycan mədəniyyətini anlamaq üçün özünəməxsus önəmə malik açarlar olmaqla yanaşı, həm də ötən dövrlərdən bizə yadigardır.

Bu xalçaların adları Qafqazın şimal-qərbində yerləşən qədim Borçalı toponimi ilə bağlıdır. Bu yerlərdə tərəkəmə qoyunçuluğun yaşı çox-çox qədimlərə çıxdığı kimi, bədii toxuculuğun da ulu tarixi var. Borçalıda keramika, metal, ağac və daş üzərində oymada, bədii tikmələrdə, zərgərlikdə, şəbəkə işlərində, kaşı və gəctəraşlıqda bəzəkvurma ilə yanaşı, inkişaf edən xalçaçılıq sənəti həm texniki, həm də bədii səviyyəsi ilə seçilib. Borçalıların incə zövqünün bəhrəsi olan cəhrənin, həvənin, kirkidin, cünsünün, hörəngələnin vasitəsi ilə hörmə üsulu ilə hazırlanan xovsuz palaz, kilim, şəddə, vərni, zili, cecim, məişət xalça əşyaları - xurcun, heybə, taxtüstü, yəhərüstü, çuval, məfrəş, çul, çətən, həsir, duzluqlardan başlamış həna vasitəsilə mürəkkəb qullabı və dolama ilmə-düyün toxuma üsulu ilə hazırlanan xovlu xalılara, gəvələrə qədər zərif sənət incilərimiz evlərimizdə, qonaq otaqlarımızda, yaylaq dəyələrimizdə içərini isti saxlamaq, səs-küyün qabağını almaqla yanaşı, insana yüksək estetik zövq bəxş edir.

Milli xalçaşünaslığımızda Borçalı xalçaçılığı Gəncə-Qazax növü Qazax qrupunun ayrıca yarımqrupunu təşkil edir. Səriştəli xalçaşünaslar Borçalı xalçalarının zəngin kolotitli, aydın kompozisiyalı, daha artıq həndəsi, qarmaqlı, dilikli-itibucaqlı ornamentli, ahəngdar şux rəngli, qızılı-sarı, yaşıl, ərtavanı rənglərlə dolğun, qullabı və dolama ilmə toxunuşlu, orta ölçülü, az sıxlıqlı, qalın və möhkəm olduğunu, rəng çalarlı naxışların dəqiq düzümü, təbii boya həllinin uğurluğu, təravət urvatı ilə seçildiyini qeyd edirlər. Məşhur xalçaşünas Lətif Kərimov "Borçalı xalçaçılıq məktəbi" ifadəsini cəsarətlə işlədib.

Uzaq keçmişlərdən Borçalıda Sarvan, Qızılhacılı, Sadaxlı, Muğanlı, Qaçağan, Kürdlər, Baydar, Bəylər, Kəpənəkçi, Daştəpə, Qaratəpə, Kosalı, Nəzərli, Candar, Qaraçöp, Ləmbəli, Arıxlı, Kolayır, Faxralı, Darvaz, Kosalar, Səfərli, Gəyliyən, Qarabulaq, Qəmərli, Hamamlı, Yırğançay... kimi xalçaçılıq məntəqələri mövcud olub.

Borçalı qoyununun məxməri yunundan , ələlxüsus da qumral quzu yunundan toxunan xalılarımız çox uzunömürlü olub, xovu didildikcə sədəf təki parıldayıb, parlaqlaşıb, daha da gözəlləşib.

Gah "Borçalı", gah da "Damğalı" adlandırılan sənət incimiz olan ən şöhrətli xalçamız bütün dünyada tanınır.

Biri Nyu-Yorkda, ABŞ-ın ən böyük incəsənət muzeyi olan Metropoliten muzeyində (Cosef Makmillanın kolleksiyası), biri də Almaniyanın Münhen şəhərindəki incəsənət muzeyində (Bernhaymerin şəxsi kolleksiyası) saxlanan "Borçalı" ("Damğalı") xalımızın toxunma tarixini xalçaşünaslar, o sıradan Lətif Kərimov, Nəcibə Abdullayeva XVIII yüzilə aid edirlər. Xalça albomlarında dəfələrlə şəkli verilmiş bu xalı orta ölçülüdür, qoşa qoçbuynuzu paxlavarı naxışlı yelənlə bəzədilib, arasahəsi geniş, rənglər yığcam, şux və dolğundur. Xalı-gəvə ən çox onunla səciyyəvidir ki, al qızılı yerliyındə ahəngdar, ardıcıl təkrar olunan tünd göy rəngli yeddi xonça motivi yerləşdirilib, ucları dörd səmtə ayrılan bu xonçalar sanki bir nöqtə ətrafında daim hərəkətdədir, onlardan biri - ağ ləçəkli xonça dörd qoçbuynuzu nəbati quyrumla tamamlanan ən iri motivin ortasında da təkrar olunur. Xalının sahəsini düzbucaqlılara bölən işıqlı rəng xallarının ahəngdar təkrarlanması dinamikanı daha da gücləndirir, ağ, göy və mavi motivlər sıx qırmızı yeləndə aydınca seçilir.

Xalçaşünas Nəcibə Abdullayeva bu xalını çox qiymətli sənət incisi kimi təqdim edərək, onun arasahədəki iri damğa elementlərinin formasıyla maraqlı olduğunu bildirir. Bizcə, damğa elementi günəşin timsalıdır və bu, qədim türklərdə yayılmış olan Göytanrı diniylə günəşə, işığa tapınmayla ilgilidir.

Xatırladak ki, Berlin incəsənət muzeyindəki "Damğalı" kilimini də Borçalı xalçaçılıq məktəbinin incisi hesab etmək olar.

XVIII yüzildə Borçalıda toxunmuş nadir xalça incilərimizdən biri də Budapeşt Dekorativ Sənətlər Muzeyində nümayiş etdirilən "Çobankərə" xalısıdır. İfadə vasitələrinin lakonikliyilə diqqəti çəkən bu xalını bilicilər belə təsvir edirlər: yeləni iki kəmərlidir, nazikdir, arasahəsi enlidir, yelənin bəzəkləri elə bil xalça boyu hərəkətdə olan qoçbuynuzuna bənzər quyrum xətlərdən və zəncirtək bərkidilmiş ardıcıl təkrarlanan nəbati rəsmlərdən təşkil olunub; arasahədəki dördbucaqlı gölün içində tünd yaşıl rəngli böyük çərçivə və ağ damğadan hər tərəfə qoşa haçalı quyrum xətlər səpələnib. Göl - çəmənliyin, damğatək ağaran çərçivə - suyun, qoşa haçalı quyrum xətlər - qoyun sürüsünün timsalıdır. Arasahədə baş və ayaq tərəflərdə şaxəli ağaca bənzər nəbati bəzək yanında üzbəüz qoşa tazı təsvirləri də var. L.Kərimovun qeyd etdiyinə görə, bu çeşnidən olan xalılarda quş, dəvə təsvirləri və "məktəb ocağı"elementi də olur.

Gəncədəki Sah Abbas məscidinin divarını bəzəyən "Qaraçöp" çeşnili xalı da XVIII əsrə aiddir. Bu xalı yaşıl yelən, quyrum modellər, qoçbuynuzlu quyrumlar, gəzmə xətlərlə zəngin kompozisiya və naxış koloriti yaradır.

XIX yüzildə Borçalıda xalçaçılığın inkişafına aid əlimizdə əhəmiyyətli faktlar var. Burada qoyunçuluğun, ipəkçiliyin, pambıqçılığın geniş inkişafı xalçaçılığın da genişlənməsinə təkan verirdi. Borçalı xalçaları yerli yun, ipək kətan, pambıq hesabına hazırlanırdı. Maraqlıdır ki, Borçalı xalçalarında qadın baş tükü, at quyruğu tükündən istifadə olunurmuş. Borçalının dağları, bağları və ormanlarındakı rəngbərəng bitkilər, ağaclar, çiçəklər təbii boya məsələsinin uğurlu həllinə imkan yaradırdı. Borçalı yununa dünya bazarında həmişə böyük maraq olub, 1886-cı ildə Tiflisdə təşkil olunmuş Qafqaz yun sərgisində Sarvan kəndinin nümayəndələrinin gətirdikləri Borçalı qumral qoyunuyla tuş qoyununun qarışığından alınan "dönmə" adlı yun, 1889-cu ildə yenə belə səpgili sərgidə Borçalı sakini İsmayıl Mürşüd oğlunun gətirdiyi ipəkdən toxunma seçim yüksək qiymətləndirilib və hər ikisi gümüş mükafata layiq görülüb.

(Ardı var)

Almaz YURDSEVƏR

525-ci qəzet.- 2014.- 4 dekabr.- S.6.